Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің – Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі алатын орны

      1) барлық қаржы ұйымдары орындауға мiндеттi бухгалтерлiк есепкe алу және операцияларды автоматтандыру жүйелері мәселелерi жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді әзiрлейдi және бекітеді, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негiзiнде банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есептiлiк туралы заңдарының талаптары мен буxгалтерлік есепке алу стандарттарын сақтауын бақылауды жүзеге асырады;

      2) операцияларды автоматтандыру жүйелеріне қойылатын талаптарды барлық қаржы ұйымдарының сақтауын бақылауды, оның iшiнде уәкiлеттi органның қызметкерлерiн тарта отырып тексерулер арқылы бақылауды жүзеге асырады;

• Бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есептiлiк жүйелерiн реттеу жөнiндегi уәкiлеттi органмен келiсе отырып халықаралық қаржылық есептiлiк стандарттарымен реттелмеген және оларға қайшы келмейтiн мәселелер бойынша бухгалтерлiк есептiлiк стандарттарын, сондай-ақ оларға әдiстемелiк ұсыныстарды әзiрлейдi және бекiтедi;

1) уәкілетті мемлекеттік  органның құзыретіне кіретін  мәселелер жөнінде онымен келісе  отырып, статистикалық есеп беру  тізбесін, нысандарын, мерзімдерін  белгілейді;

2) уәкiлеттi органмен келiсiм бойынша барлық қаржы ұйымдарының және Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларда олардың аффилиирленген тұлғалары қаржылық есептiлiгінің халықаралық стандарттарға сәйкес келетiн тiзбесi мен нысандарын, сондай-ақ табыс ету мерзiмдерi мен тәртiбін белгілейдi;

3) валюталық реттеу  мен бақылау мәселелерi бойынша  есептiлiк тәртiбiн, нысандарын  және табыс ету мерзiмдерiн  белгiлейдi;

4) банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың үй-жайларын күзету мен жайластыруды ұйымдастыру жөнiнде орындалуға мiндеттi талаптарды тиiстi уәкілеттi органдармен келiсiм бойынша белгiлейдi; 

• Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң келiсiмi бойынша, ақша төлемдерi мен аударымдары реттеу мақсатында, егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмеген болса, банктердiң, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың және барлық шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң банк шоттары бойынша жүзеге асыратын төлемдердiң кезегiн белгiлеуге құқылы;
• Қазақстан Ұлттық Банкi өзiне жүктелген функцияларды жүзеге асыруына жәрдемдесетiн және (немесе) қаржы рыногының инфрақұрылымының бiр бөлiгi болып табылатын ұйымдарды құруға және олардың қызметiне қатысуға құқылы;
• Қолма-қол банкноттар мен тиындарды есепке алу, сақтау, тасымалдау және инкассациялау тәртiбiн белгiлейдi, банкноттар мен тиындарды сақтауды, тасымалдауды және инкассациялауды қамтамасыз етуге қатысады, банкноттар мен тиындардың резервтегi мемлекеттiк қорын құрайды;
• Қазақстан Республикасы банктерiнiң жиынтық балансы мен өз балансын жасайды және оны үнемi жариялап отырады;
• Елдің есептiк төлем балансын, халықаралық инвестициялық ұстанымын және жалпы сыртқы борышын бағалауды қалыптастырады, төлем балансының қысқа мерзiмдi, орташа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi болжамды бағаларын әзiрлеуге қатысады, валюталық операцияларды тiркеудi және мемлекеттiк кепiлдiктерi жоқ мемлекеттiк емес сыртқы заемдар бойынша шарттардың мониторингiн жүзеге асырады;
• Ақшаны клиенттің банктік шотына қате есептелгені анықталған кезде оны алып қоюға құқығы бар, банктік шоттан ақшаны алуға оның келісімін растайтын құжаттар бар болса, клиенттің банктік шотын дебеттеуге құқылы;
• Мемлекеттiк органдар мен қаржылық ұйымдар үшiн кадрлар даярлауға және қайта даярлауға қатысады;
• Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң бiрыңғай қазынашылық шотына қызмет көрсетедi;

1) өз функцияларын  жүзеге асыру мақсатында банктерден, олардың қауымдастықтарынан (одақтарынан)  және мемлекеттiк органдардан,  жеке және заңды тұлғалардан  қажеттi ақпарат алуға құқылы;

2) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiне сәйкес вексельдердi қайта есептеудi жүзеге асырады;

3) Қазақстанның Ұлттық  Банкi мен Қазақстан Республикасының  Үкiметi арасында жасалатын және  ресми басылымдарда жарияланатын  сенiмгерлiкпен басқару туралы шарттың негiзiнде Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады;

4) Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасы Үкiметінің немесе басқа да заңды тұлғалардың арасында жасалатын сенiмгерлiкпен басқару туралы шарттардың негiзiнде активтердi сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады. Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң арасында жасалатын сенiмгерлiкпен басқару туралы шарттар ресми баспа басылымдарында жарияланады;

5) банк шоттарының режимiн белгiлейдi;

6) ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерiн белгiлейдi және олардың орындалуын бақылауды жүзеге асырады;

7) банктер операциялары  мен мәмiлелерiнiң жекелеген түрлерi бойынша сандық шектеулердi белгiлейдi;

8) Қазақстан Республикасының заң актілерiнде айқындалған банк қызметiн және бағалы қағаздар рыногындағы кәсiби қызметті тиiстi лицензиялар алмай-ақ жүзеге асырады;

9) лицензиаттарға Қазақстан Республикасының банктiк және валюталық заңдарын бұзғаны үшін өз құзыретi шегiнде ықпал ету шараларын және санкциялар қолданады;

10) банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға банк қызметi, ақшаны есепке алу, оның төлемдерi мен аударымдарын, валюталық операцияларды жүзеге асыру мәселелерi бойынша нормативтiк құқықтық актiлердi бұзған жағдайда, оларға өз құзыретi шегiнде банктік және валюталық заңдарда белгіленген тәртiппен ықпал ету шараларын және санкциялар қолданады;

11) жеке және заңды тұлғаларға инвестициялық және коллекциялық монеталарды сату бағасын белгілейдi;

12) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң бағалы қағаздармен операциялар жүргiзу тәртiбiн белгiлейдi;

     Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің негізгі функциясы – Қазақстан Республикасының ұлттық валютасының тұрақтылығын қамтамасыз ету.   
     Сонымен қатар, Ұлттық банктің қызметіне мыналар жүктелген:  
Қазақстанның экономикалық дамуы мақсаттарына жету және оның әлемдік экономикаға интеграциялануы үшін ақшаға, несиеге жүгіну, банктік есеп айырылысу және валюталық қатынастар саласында мемлекеттік саясатты жүргізу және өңдеу.   
     Ақша, несие және банктік жүйені тұрақты түрде қамтамасыз ету.  
    Несие берушілердің және банк салымшыларының мүдделерін қорғау. Сонымен қатар, банктік және басқа да ұйымдардың реттеуші іс-әректеті және олардың орындалуын қадағалайтын алып сату және шетелдік валютаның акцияларын қабыладу операцияларын жүзеге асыратындарға да қолдау көрсетілуі тиіс.   
      Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасында ақша несиелік саясатты қайтадан қаржыландыру жолы арқылы жүргізеді;  
- Банктердің, сонымен қатар алып-сатумен, айырбас ісімен айналысатын ұйымдардың іс-әрекетін бақылауға алады; 
- Қазақстан Республикасындағы банктік пайыздық жарналарын ресми жарналарды өзгерте отырып реттейді; 

      Қазақстан  Ұлттық банкi мемлекеттiк ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкi ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлемқабiлеттiлiгi мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етудi көздейдi.

      Қазақстан  Республикасының Ұлттық банкі  ақша-несие саясатының негізгі  бағыттарын 2002 жылдан бастап алдағы  үш жылға алдын-ала анықтау  тәжірибесіне көшті және әр  жылғы өзгерістерді ескеріп оған  Ұлттық банк пен ҚР Үкіметі  біріге отырып түзетулер енгізеді.

      Мұндағы  негізгі мақсат біртіндеп инфляциялық  таргеттеу принципіне өту, яғни  ақша базасы мен алтын-валюта  резервтері бойынша мақсатты  көрсеткіштерден инфляция бойынша  мақсатты көрсеткіштерге көшу.

       Осы  аталған ақша-несие саясаты ҚР-ның Ұлттық банкінің инфляцияны төмендету мақсатындағы саясатына толық жауап береді және сонымен қатар жүргізілетін ақша-несие саясатына деген рыноктың қатысушыларының үлкен сенімін қамтамасыз етеді.     

     Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн, сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегi субъектiсi – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының  Ұлттық банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.

      Шаруашылық жағдаятына  байланысты ақша-несие саясатының  екi түрi бар:

1. рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2. экспанциялық ақша-несие саясаты. 

      Рекстрикциялық ақша-несие саясаты -  екiншi деңгейлi банктердiң несиелiк операциялар көлемiн шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.

      Экспанциялық  ақша-несие саясаты – несие беру көлемiн кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы мөлшерлемесiнiң төмендеуiне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенiң тұрақтылығын қамтамасыз ету.  

      Ақша саясатының құралдарын төмендегiдей топтастыруға болады:

Ақырғы мақсат:

      а) экономиканың  өсуi;

      ә) толық  жұмысбастылық;

      б) бағаны  тұрақтандыру;

      в) төлем  балансын тұрақтандыру.

Аралық мақсат:

      а) ақша  жиыны;

      ә) пайыз  мөлшерлемесi;

      б) айырбас  курсы.

Құралдары:

      а) несие  берудiң лимитi, пайыз мөлшерлемесiн  тiкелей реттеу;

      ә) мiндеттi  резервтер нормасының өзгеруi;

      б) есептеу  мөлшерлемесiнiң өзгеруi;

      в) ашық нарықтағы операциялар.

      Тiкелей  (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының  арасында айырмашылықтар бар.  Жанама құралдарды тиiмдi пайдалану  ақша нарығынаң дамуымен тығыз  байланысты. Нарықтық экономикада  әсiресе алғашқы өзгерiстер кезеңiнде,  тiкелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын ығыстырады.

      Соңғы  мақсаттар жалпы экономикалық  саясаттың, сонымен қатар қазыналық,  валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық  және басқа да саясаттарды  ескере отырып, несие-ақша саясаты  жоғарыда аталған саясаттардың бiр бағыты ретiнде қарастырылады.

      Аралық  мақсаттар нарықтық жағдайда  тiкелей орталық банктiң жанама  құралдары арқылы жүзеге асырылады. 

      Бұл  мақсаттарға жетуге Ұлттық банк  ақша-несие саясатын жүргiзуде. Нысанаға  алатын ақша базасы келесiдей ақша-несие саясатының негiзгi құралдарының көмегiмен реттеледi: 

• қайта қаржыландыру мөлшерлемесi: ресми мүдделендiру мөлшерлемесi деңгейiн белгiлеу;
• Қазақстан Ұлттық банкi жинақталатын ең төменгi мiндеттi резервтер нормасын белгiлеу, оның iшiнде сырттан тартылған қаражаттарды мерзiмiне, көлемiне және түрлерiне байланысты жiктеу;
• мемлекеттiң бағалы қағаздарын  сатып алу және сату бойынша ақша нарығындағы операцияларды жүргiзу;
• банктерге және үкiметке несие беру;
• валюталық нарықтағы басқыншылық;
• кейбiр жағдайларды несиелiк операциялардың жекелеген түрлерiнiң деңгейi мен көлемiне тiкелей сандық шектеулер енгiзу;
• ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесi. 

      Ақша-несие саясатының қазiргi кезеңдегi тиiмдiлiгi Орталық банктiң саясатына деген сенiмдiлiкпен тығыз байланысты.

      Ақша-несие саясаты салық-бюджет  және сыртқы экономикалық саясатпен  ылғида байланыста болады. Егерде  ҚР-ның Ұлттық банкі тұрақты  айналым курсын ұстап тұруды  көздесе, онда дербес, тәуелсiз  iшкi ақша саясаты болуы мүмкiн  емес, өйткенi айнымалы курсты ұстау мақсатындағы әрекеттер, валюталық резервтердiң көбеюi және азаюы экономикадағы ақша жиынының өзгеруiне әкеледi. (Мысалы, валюта сатып алғанда экономикадағы ақша ұсынысы өседi ). Салық-бюджет және ақша саясаттарын бiр-бiрiне сәйкес келтiру белгiлi қиындықтарды тудырады. Егер мемлекет экономиканы мемлекеттiк шығындарды көбейту арқылы ынталандырса, онда мұндай iс-әрекеттердiң нәтижесi ақша саясатымен байланысты болады. 

 

2.2 Төлем жүйелерiнiң  жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету

 

ҚР-ның Ұлттық банкi  “банктердiң банкi”  ретiнде ең басты мақсаты экономиканы төлем құралдарымен үздiксiз жабдықтауды қамтамасыз ету және елдiң барлық несие жүйесiнiң қызмет етуiне жағдай жасау, есеп айырысу жүйесiн қалпына келтiру, банк қызметiн реттеу болып табылады. Ол басқа қаржы – несие құралдарымен бәсекелеспейдi және өз қызметiнде пайданы табу мақсатын көздемейдi. Оның клиенттерi – коммерциялық банктер және басқа да несиелiк мекемелер болып  табылады. Осыдан келiп, Ұлттық банкiнi  “банктердiң банкi” деп атайды.

Ұлттық банк “банктердiң  банкi” қызметiн атқару үшiн:

• коммерциялық банктердiң резервтерiн сақтайды;
• коммерциялық банктерге қысқа мерзiмдi қажеттiлiктерiне байланысты қысқа мерзiмдi қарыздар бередi;
• жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүргiзедi;
• банктердiң қызметiне бақылау және қадағалау жүргiзедi.

Ұлттық банк – коммерциялық банктердi және басқа да қаржылық –  несиелiк мекемелердi несиелеу қызметiн  атқарады. Шетелде Орталық банктердi “соңғы сатыдағы несие берушi” деп  атайды.

“Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңында былай жазылған: ҚР-ның Ұлттық банкi Үкiметтiң бас банкирi, қаржы кеңесшiсi әрi агентi ретiнде және басқа да мемлекеттiк органдармен өзара мәмiлеге келуi бойынша әрекет етедi. 

      ҚР-ның Ұлттық банкi ҚР-ның орталық банкi ретiнде басқа елдердiң орталық банктерiмен және халықаралық қаржы ұйымдарымен қатынаста ҚР-ның мүддесiн қорғайды. Ұлттық банк – бұл эмиссиялық, резервтiк, кассалық және есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау жүргiзу құқығына ие, “банктердiң банкi” ролiн атқарады, сондай-ақ ақша-несие және валюта саясаттарын жүргiзетiн бiрден бiр ұйым.

      Айырбас  бағамына қатысты саясатта Ұлттық  банктің алдағы уақыттарда қандай  да бір белгіленген шаралармен  емес, еркін қалқымалы айырбас  бағамы саясатын жалғастыра береді. Осылайша қазақстандық барлық қаржы жүйелермен бірге еліміздің Ұлттық банкі өзінің дамуы барысында сапалы түрде жаңа кезеңге өтті. Ол дамыған елдердің ақша-несие саясаты стандарттарына өте бастауымен көрініс табуда.  Бұл стандарттардың негізі валюта режимдерін либеризациялау және инфляциялық таргеттеу принциптері, банкаралық төлем карточкалары жүйесін дамыту, қаржы жүйесіндегі алдағы уақыттардағы даму және тұрақтылықты сақтау, сонымен қатар Қазақста Республикасы төлем жүйесін дамыту концепциясы.

 

2.3 Валюталық  реттеу мен валюталық бақылауды  жүзеге асыру