Бағалы қағаздар

>    Чек айналымында көптеген мемлекеттерде  кейбір ұлттық заңдылықтар қолданылады. АҚШ-та және Ұлыбританияда, мысалы, чектік белгі қойылмайды.

 

3. Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері

 

    Бағалы  қағаздар – ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалай құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі. Бағалы қағаздар толтырылуы немесес жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін: не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есеп шотқа жазу түрі. Егер басқа адамға иемденуге бағалы қағаздардың екінші түрі бойынша ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін құжатты сертификат деп атайды.

    Шығаруы жөнінен бағалы қағазы нарықтық және нарықтан тыс болып та екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар әлеуметтік – нарықтық қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары зейнетақы қорларының облигациялаы, депозиттік облигациялары және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар арасында орналастырады. Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде АҚШ-та кең тараған. Зейнетақы қорларының облигациялары және жеке зейнетақы облигациялары, оларға, мысалға, АҚШ-та біреуге жалданбай-ақ өз алдына қызмет істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиттік облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді болып үшке бөлініп, тек жергілікті басқару оргондарына ғана сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық төлеуден босатылған өздерінің облигацияларын шығаруы мүмкін.

    Нарықтан  тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның ішінде шетел  банктеріне және кәсіпорын, ұйымдарға  салған капиталдан түскен табысты иемденуге  құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шығару шарты бойынша иемденуші – заңды немесе жеке тұлғалар – оларды басқа иемденушіге беруге құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.

    Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға, мысалы, АҚШ-та және кейбір басқа елдерде  тараған басқа мемлекеттердің орталық банктерінде орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.

    Ал  айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтық бағалы қағаздар деп атайды. Бағалы қағаздар айналысы деп оларды сатып алу – сатуды және заң жүзінде олардың иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды шығарып, оны айналымға түсірушіні эмитент деп атайды.

    Бағалы  қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге сату мына түрде жүзеге асырылады:

    Біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын құрылтайшылар арасында орналастырғанда;

    Екіншіден, қоғамның алғашқы  жарғылық капиталының  көлемін жаңадан акция шығарып  өсіргенде;

    Үшіншіден, заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің мемлекеттік органдардың немесе жергілікті әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы міндеттемелерін шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланғанда.

    Сонымен, қоғам құрылғанда оның жарғылық капеиталы  құрылтайшылар арасында толығынан үлестірілуі қажет. Қоғам құрылған кезде оның акцияларына жазылуға болмайды.

    Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен  бағалы қағаздарды алғашқы иемденуші  инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия проспектісін алдын-ала шуғаруы тиіс. Оны ақпара құралдарында жариялау міндетті.

    Эмисия  проспектісінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы деректер, яғни эмитенттің аты мен ұйымдастыру-құқықтық формасы және эмиссия проспектісіндегі деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні көрсетіледі. Ал екінші тарауында инвестициялық мәлімдеме жарияланып, онда инвестицияның маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы қағаздар нарығындағы эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында бағалы қағаздарды шығару жөнінде мәліметтер жарияланады. Ол мәліметтер арасында:

• Кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;
• Шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу бағасы;
• Акция сатуды бастау және аяқтау күндері,
• Бір инвестор сатып алуға рұқсат етілген акция саны;
• Бағалы қағаздарды сату түрі;
• Кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу;
• Эмитенттің адресі мен телефоны бар.

    Эмиссия проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия туралы, эмитенттің құрылтайшысы басқарушылардың аты-жөні және олардың қоғамның жарғылық капиталындағы үлесі, сонымен қатар басқарушылардың қазіргі уақыттағы жұмыс лауазымды  мен соңғы 5 жыл ішінднгі қызмет орны, оның ішіндегі басқару органынан тыс жердегі қызмет туралы мәліметтер көрсетіледі. Бұдан басқа, проспектіні тіркеу кезінде болған эмитент пен оның басшыларына сотқа берілген арыз және жазалау шаралары көрсетіліп, қоғамның қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет нәтижесі баяндалады. 
 

    ІІ-Бөлім. Қазаөқстан Республикасының бағалы қағаздар рыногі.

    2.1 Қазақстан Республикасында  бағалы қағаздар  рыногінің пайда          болуы 

    Бағалы  қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы ңұсқаулары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-жылдардың басынан бастап паида бола бастады.

    Елде  дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері болуы  қажет. Олар:

• Сұраныс пен ұсыныс;
• Делдалдар мен басқа қатысушылар;
• Нарықтың инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары, инвестициялық институттар және с.с.
• Нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.

    Нарықтың  осы құрамдас бөліктері қазіргі  уақытта негізінен құрылып болды. Бұд жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету жолында қабылданған Қазақстан мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері – акционерлік қоғамдардың құрылуын тездету шешуші роль атқарады.

    Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағакздар нарығы болуы мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағадайда халықтың әл-ауқаттына байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі – Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының дамуының басты шарты.

    Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы қа-ғаздардың өтімдісі қандай Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағанындай бағалы қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз міндет- темелері. Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қаты-сушыларға байланысты:

    Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитенті – Қаржы Министрлігі;

    Екіншіден, Ұлттық банк – оның қаржы агенті, сонымен бірге мемлекеттік бағалы қағаздардың дилері. Дегенмен, бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын анықтаушылар. Мемлекеттік бағалы қағаздар:

• Мемлекеттік қазыналық вексельдер;
• Мемлекеттік қазыналық облигациялар;
• Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;
• Жекеменшіктендіру купондары.

    Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік  қазыналық облига-цияларды ішкі мемлекеттік  қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржны толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады. Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайданылды, ал оның көптеген мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін сақталуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде жекеменшіктендіру купондарының орнына берген акциялар оны иемденушілерге әлі дивиденд түсірк қойған жоқ.

2. Бағалы қағаздар рыногін дамытудың негізі – жекеменшіктендіру

 

    Бағалы  қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар – ақша қатынастары және меншік қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарық қатынастарына сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады. Соңғы 10-жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді. әсіресе Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында өтті. Сондықтан жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да өркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай. Ал тәуелсіз мемлекеттер достастығында елдердің жайы өзгеше.

    Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан  қалыптасып келе жатқан жағдайда жекеменшіктендіру акцияландырумен тікелей байланысты. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаңа құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктендіру чектерін өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз иесіне мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.

    Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру  оларды акционерлік қоғам ретінде  қайта құрудан басталды. Акционерлік қоғамның иесі – акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.

    Жекеменшіктендіру чектеріне кез-келген жекеменшіктендірілген  кәсіп-орынның акциясын сатып алуға  болады. Ал жекеменшіктендірілген кәсіпорын  ұжымы мүшелері өз кәсіпорынның акциясын жеңілдікпен сатып алуға құқы бар. Ондай сатып алуды да жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға айналған кәсіпорындардың акциясын сатып алу аукциондарда жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын ала ақпарат құралдарында жарияланнды. Сонымен бірге жекеменшіктендіру чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға болады. Ондай қорлар чектерді өздерінде көптеп шоғырландырып, оған басқа акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алады. Инвестициялық қорлардың акциясын сатып алушы сол қордың иемденушісінің біреуі болып есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді. Инвестициялық қорлар – жеке мекеме. Мемлекет инвестициялық қорларға салған чектерге кепілдік бермейді. 
 
 
 
 
 
 
 
 

    ІІІ-Бөлім.

    3.1 Бағалы қағаздар  рыногінің даму жолдары 

      Қазіргі кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгілерін шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттік қысқа мерзімді вексельді шығаруда. Алайда, бағалы қағаздар нарығының дамуы жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметтік-психологиялық мәселелер көп.

      Экономикалық мәселелерге:

      а) нарықты реттейтін механизмнің  жоқтығы;

      ә) бағалы қағаздар нарығын дамытатын  бірыңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы;

      б) заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;

      в) салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;

      г) бағалы қағаздар нарығының материалды-техникалық негізінің аздығы;

      ғ) нарық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмендігі жатады.

      Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге бағалы қағаздар нарығында маман кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігі мен инвестиция беруге психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.

      Бағалы  қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның осы іспен шұғылдануға рұхсат берген Оқу орталықтары дайындайды. Оқу орталықтарының жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәйкес құрылған Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырады. Аттестациялық комиссияның құрамына ұлттық комиссияның бір мүшесі оның басқармасы болып, ал мүшелері және хатшысы болып, бағалы қағаздар нарығын реттейтін Бас басқарманың мамандары кіреді. Қазіргі оқуды табысты бітіріп, мамандық туралы бірінші санатты куәлік алған 1500-ден астам адамдар брокерлік, дилерлік іспен аиналысуға құқық алды.

      Дүниежүзілік  нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының үш үлгісі (моделі) бар. Олар:

1. Банктік үлгі – онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы банктер қаржы қорларын бөледі (мысалы, бұл үлгі Германияда, Австрияда, Бельгияда көп тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлкеттік бюджет кемшілігін жоюды банктер өз міндетіне алады.
2. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі – онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады (мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пәкістанда, Сингапурда). Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы демократиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол банктен алған ақшаға қарағанда “арзан” ақша.
3. Аралас үлгі – онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы, Жапонияда).