Бағалы қағаздар

    Ал  басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар ак-ционерлер қолайлы. Себебі ол, акционерлік капиталдың қозғалысын және бағалы қағаздардың қозғалысын және бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында шоғырлануын, оларды бір мемлекеттен реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, қысқа мерзімде мүддені көптеген акционерлер ұсынушыға арналған акцияны қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерлерге кейбір жағдайда қол-байлауға әкеледі. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолы да әртүрлі:

• Біріншіден, сату механизмі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір толтырылған сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың жанында екі жақтың қолы қойылған «индоссамент» деген белгі қойылады. Содан соң акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа сертификат алады.

    Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір иемденуші тікелей, яғни қолма-қол екіншіге береді.

• Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын иемденушілер құқын белгілеу тәртібі де әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі корпорациядан хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны болады. Соны толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп, өзінің меншік құқын іске асырылады.
• Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол көп данасымен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде бола береді.

    Корпорацияны  басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты акциялар болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілері корпорацияның тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты дивидентер алу құқы, жиналыстарда дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады.

    Әрбір акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Сонымен бірге жай акция  дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның шаруашылық нәтижесіне байланысты. Дивиденд корпорацияның таза пайдасының бір бөлігі, басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын бөлуге негізделеген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі кездейсоқ жәйт емес.

    Жай акцияны меншіктенушілердің өкілеттіліктері мыналар:

1. Директорлар кеңісін сайлауға дауыс беруге және сол кеңеске өзі сайлануға құқықты. Директоратқа сайланғанда кейбір корпорацияның жарғысында кей жағдайда мүлік иесі көрсетіледі, яғни үміткердің қолындағы жай акцияның ең төменгі қажетті мөлшері көрселінуі тиіс.

    Директорлар кеңесі корпорация атынан бұқаралық  ақпарат құралдарына хабарлама  береді. Ол жыл сайын өтетін жиналысқа  мына хабарларды: корпо-рацияның жылдық есебін; жылдық баланысты және таза пайданы бөлу жобасын дайындайды.

    Директорлар корпорацияны басқаруды ұйымдастыруға, менеджерлерді жұмысқа қабылдауға және шығаруға, сыйлық белгілеуге жауап  береді. Олар капитал құрамының өзгеруін қадағалап, корпорация табысын бөлумен де шұғылданады. Табысты бөлу – корпорация меншігін оның акционерлер арасында дивиденд ретінде үлестіру деген ұғым. Бұл туралы директорлар кеңесі хабарлап тұрады, ол компанияның міндеті.

    Директорлар кеңнсінің басты мақсаты –  менеджерлердің өз міндетіне тө-мендегілерді жатқызады: міндетіне бой ұсыну, яғни өзінің өкілдік шеңберінде қыз-мет істеу; адал ниеттілік міндеті; корпорацияға адалық міндеті. Ондай адалдық мүдделерді толтастыруға, директорларға қарыз беруге, корпорацияның мүмкін-діктерін өз пайдасына қолдануға және онымен бәсекелесуге жол бермейді.

2. Дивиденд алу құқығы. Дивиденд мөлшері корпорацияның жылдық айналымына байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын төлеуі мүмкін. Дивидендтің бірнеше түрі бар:

• Қолма-қол төленетін дивиденттер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған түрі. Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;

• Мүліктік дивидендтер. Табысты бөлудің мүліктік формасы акционердің қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Корпорация дивиденттінің бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданылады;
• Акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша акциялар акционерлер арасында акционерлердің қолындағы акция санына пропорционалды бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі компанияның өзін-өзі қорғап қалуын қамтамасыз етеді.

    Қолма-қол  төленетін дивидендтер  баланстың активімен пассивін және қолма-қол ақша қаражатының қозғалысы ведомосты тексергеннен кейін ғана жүзеге асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда корпорация жауап беруге міндетті. Сонемен бірге акционер табысының тек бір ғана бөлігі. Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруіне байланысты қалыптасады.

3. Жай акция бойынша меншік құқын басқаға беру. Өзінің үлестік құқын акционерлер акциясын ия сатып, ия сыйға беріп, ия өсиетке қалдырыу арқылы жүзеге асырылады. Акция кепілдікке де, яғни банктен несие алғанда да, беріледі.
4. Корпорациядағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру құқы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, корпорацияның активтеріннің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып корпорацияның барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс, мүлік, қолма-қол қаржы және с.с. есептеледі.
5. Корпорацияның қаржылық есебін тексеру құқы, мысалы, акционерлердің реестерін тексеру. Жылма-жыл корпорация президенті  әрбір акционерлерге хат жіберуі тиіс. Акционер баланстың активі мен пассивін, салық ведмостысын бақылауы мүмкін.
6. Шектеулі міндет құқы. Басқаша айтқанда, корпорация банкротқа ұшы-рағанда акция сатып алуға шығарған акционердің ақшасын қайтаруға ешкім кепілдік бермейді.
7. Корпорация жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу құқы, яғни жабылу дивидендін алу құқығы. Корпорация міндеттерін өтеу тәртібі бойынша, ең алдымен корпорация мемлекеттің және адвокаттардың, содан соң белгілі-бір тәптіппен өзіне несие берушілердің, ал ең соңында артықшылықты акция иелерінің және жай акция иелерінің талабын орындайды.

    Директорлар кеңесі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, корпорация акци-онерлерінің жылмажыл өтетін жиналысында сайланады. Дауыс берудің екі әдісі болады. Тікелей дауыс беру жай көп дауыс алу деген ұғым. Ол әрбір акционердің қолындағы акция санына тең дауыс беру. Сонымен қатар, дауыс беруде сенімхатты да пайдалануға болады. Акционерлердің жиналысында біреудің акциясы негізінде басқа бір сенімхатпен дауыс беруіне өкілеттілік алады.

    Әрбір корпорация «А» және «Б» сериялы  жай акцияларды шығара алады. Әлбетте, «А» сериялы акция корпорация құрылтайшыларына, яғни оның жарғысына қол қоюшыларға, ал « Б» сериялы басқа инвесторларға тиесілі. «А» сериялы акцияның иемденушілердің үлкен құқығы және көптеген дивиденд алатын мүмкіндігі бар. Бұл мүмкіндік тәуекелділікке берілген төлем тірізді. «Б» сериялы акция бойынша дауыс бермейтін акция және дауыс құқы шектеулі акция шығару жағдайлары орын алуда.

    Көптеген  корпорациялар жай акция бойынша  номинал құнын бекітеді. Ол акцияның титулында көрсетіліп, хабарлама  сипатында болады. Ол бір акцияға шаққандағы жарғылық капиталдың мөлшерін көрсетеді. Номинал құны акцияның нарықтын бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол акцияны тек алғашқы орналыстырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал акцияның эмиссиялық бағасы.

    Егер  акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағасын  сатуға қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын сатушының төмендеткен төменгі бағасымен және сатып алушының төлейтін жоғары бағасы анықтайды. Акцияның нарықтық бағасын ия корпорация, ия басқа біреу белгілейді.

    Акцияның  эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық бағасы да болады. Ол қаржы есебінің құжаттары негізінде анықталып, бухгалтерлік немесе «кітаптық» баға деп аталады. Ол активтің таза құнын орналастырылған акция санына бөлгенге, немесе бір акцияға келетін акционерлерге тиесілі капиталдың көлеміне тең.

    Корпорация  жай акцияның номиналын көрсетпей  де шығаруға қыққығы бар. Онда ол нарықтық бағамен сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында компанияның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Корпорация жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің белгілі-бір бөлігін алуға кепілдік береді.

    Артықшылықты  акциялар – меншік туралы ерекше сертификат. Олар кор-порация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді. Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты артықшылық дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.

    Артықшылықты  акция иемденушісін қорғау үшін акцияның осы түрі бой-ыншша дивидендтер әрқашан жай акциялар бойынша дивидендтер беруден бұрын төленеді. Сондықтан бұл акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу. Артықшылықты акциялар номинал құны көрсетілген және көрсетілмеген болып екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда дивиденд акцияның номиналына байланысты процент түрінде есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар сирек кездеседі, оларда дивидендтің нақты ақшалы мөлшері көрсетіледі. Акция номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.

    Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты артықшылықты акция бойынша да дивидендтер таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция, әдетте, - атаулы бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы мүмкін. Әрбір сериясының әртүрлі көлемдегі артықшылығы бар. Олар әр сериялы акцияның сертификатында көрсетіледі.

    Егер  корпорация артықшылықты акциялардың  бір емес көп сериясын шы-ғаратын  болса, онда оның біреуін бірінші  артықшылықты деп, ал келесісін –  екінші артықшылықты деп анықтауы керек. Сондықтан осы акциялардың тек бір сериясының ғана басқа серияларынан гөрі артықшылығы мол болады. Ол артықшылық әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады: дивиденд алғанда, активтерді бөлгенде немесе осы екі жағдайды қоса алғанда.

    Артықшылықты  акциялардың өзі, бірнеше түр тармағына бөлінеді. Оларды былай топтастыруға болады – қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік және кумулятивтік емес, конвертабельді және конвертабельді емес. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару мүмкіндігі корпорацияның жарғысында қаралады. Акциялардың бұлай бөлуінің  себебі акция иемд-нушілердің артықшылықтарды пайдалануына байланысты. Олар:

• Үстеме пайданы бөлуге қатысу;
• Хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысуы;
• Акцияны басқа түріге айырбастау мүмкіндігі.

    Қатысушылар артықшылығы өз иемденушісіне үстеме пайданы бөлуге қа-тысуға мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, корпорация жарғысында жай акция бойынша төленетін дивидендтің көлемі белгіленген, ал пайда одан жоғары болса, онда ол артықшылықты акция бойынша төленетін дивидендтің мөлшерін жоғарлатады. Олардың арасындағы ара қатынасын компанияның өзі белгілейді.

    Қатыспаушылар акциясын иесі ешуақытта белгіленген  деңгейде артық ди-виденд алуға құқы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса, онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер міндетті түрде келесі жылы төленеді. Ол  жай акциялары бойынша дивиденд төлеу хабарланбастан бұрын жүзеге асырылады, яғни төленеді. Кумулятивтік емес акциялар бойынша төленбеген диидендтерді келесі жылдың дивидендтіне қосуға болмайды.

    Конвертабельді  артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне  кейбір жағ-дайларда осы корпорацияның  жай акцияларының белгілі бір  мөлшеріне айыр-бастауына мүмкіндік  береді. Айырбастау жөніндегі талап осы типті акция шығарған кезде жазбаша түрде корпорация кітабында көрсетіледі. Артықшылықты акциялардың көбісі конвертабельді. Ал конвертабельді емес акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ.

    Артықшылықты  акциялардың өте сирек кездесетін түр тармағының бірі – дивиденд төлеуін кейін қалдырылған акциялар. Олар корпорация құрылтайшы-ларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай акциялар бойынша төленетін дивидедтің ең жоғары квотасын төлеп болғасын ғана білдіреді. Содан қалғаны атаулы акция иелеріне бөлінеді. Егер компанияның ісі өрлеп тұрса, бұл акциялар өте тиімді.

    Егер  компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда – директорлық квоталы акция деп аталатын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шоғырыланады.