Қор биржасының мәні мен міндеттері

KASE жалпы капиталдандыру  ЖІӨ-ден 48,79% немесе 7 755 722 млн. теңгені құрады. 2008 жылғы 1 сəуірдегі жағдай бойынша осындай көрсеткіш 5 698 162 млн. теңгені немесе ЖІӨ-ден 35,84% құрады. Осылайша, қор нарығын капиталдандырудың көбеюі абсолюттік көріністегі, сондай ЖІӨ-ге қатысты қор нарығын капиталдандыру көрсеткішінің көбеюі байқалады.

 

KASE-да мемлекеттік  бағалы қағаздармен жасалған мəмілелер көлемі 4-кестеде көрсетілген

KASE-да мемлекеттік бағалы қағаздармен  жасалған мəмілелер көлемі
	2008 жылғы 2-тоқсанда	2008 жылғы 3-тоқсанда	2009 жылғы 4-тоқсанда	2009 жылғы 1-тоқсанда	2009 жылғы 2-тоқсанда
Мəмілелер көлемі, оның ішінде:	4 024 371	6 612 484	7 744 093	5 880 912	4 403 865
бастапқы орналас-тырулар	96 253	125 916	147 380	100 251	164 460
репо мəмілелері	3 840 580	6 373 982	7 414 364	5 698 168	4 072 546
Ескерту: кесте мәліметтері http://www.kase.kz сайтынан алынған

4-кесте. KASE-да мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалған мəмілелер көлемі (млн. теңге)

Кестеден көріп отырғанымыздай, 2009 жылдың екінші тоқсанында мемлекеттік  емес бағалы қағаздармен жасалған мəмілелердің көлемі 24,0%-ға азайды.

Ағымдағы жылдың 2-тоқсанында ұйымдасқан нарықтағы мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша жасалған биржалық мəмілелер көлемі 25,1%-ға азайды. Бастапқы орналастырулар көлемі 64,0%-ға өсті. Мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалған мəмілелердің жалпы көлеміндегі "репо" мəмілесінің үлесі 28,5%-ға азайды.

Ал Қазақстан Қор Биржасындағы (KASE) сауда-саттық қорытындылары 5-кестеде көрсетілген.

Ескерту: www.nationalbank.kz сайтынан 2010 жылдың  қазан айындағы көрсеткіштері.

«Қазақстан қор биржасы» акционерлік қоғамы 2009 жылғы қызметінің қорытындысы және 2010 жылы атқарылатын жұмыстардың негізгі бағытта-рымен бүгін Алматыда өткен баспасөз орталығында бөлісті. Әлемнің қаржылық нарығына, оның ішінде Қазақстанның биржалық нарығына әсерін тигізген былтырғы жыл күрделі және алуан түрлі жаңалықтарға толы болды. Отандық қаржылық нарықтың өсу қарқыны мен коньюктурасына ықпалын тигізген салмақты факторларды қор биржасы атап өтті. Ол ұлттық валютаның девальвациялануы, екінші деңгейлі банктерді қолдау жөніндегі дағдарысқа қарсы мемлекеттік шаралар, сондай-ақ дефолттар санының өсуі және әлемдік шикізат нарығында қазақстандық экспортерлердің өніміне айтарлықтай жоғары бағаның оң әсер етуі. Осыған қарамастан, өткен жылдың алғашқы жартысында репо операциялары нарығының қызмет етуі ережелері қарастырылып, нәтижесінде дефолттар саны қысқарды. 2009 жылғы айтулы жаңалықтың бірі - Листингтік ереженің енгізілуін атауға болады. Бұл құжаттың аясында тұңғыш рет реитингтік агенттіктердің бағалау жүйесі дайындалып, қолданысқа енді. Сондай-ақ, еуроға қатысты валюталық своп операциялары іске қосылды. Ал, 2010 жылы не істелінбек? Идель Сабитов, Қазақстан қор биржасы акционерлік қоғамының бірінші вице-президенті: «2010 жылы Қазақстан қор биржасы өзінің қызметтерін әлемдік стандартқа сай келетіндей етіп жетілдіруді, сондай-ақ басым бағыттар бойынша жұмыстарды жалғастыратын боламыз. Жоспарда жаңа қаржылық құралдарды енгізу және айналымға енгізілген барлық құралдардың өтімділігін арттыру, қазақстандық және шетелдік инвесторларды тартуға жағдай жасау жөніндегі жұмыстар, эмитенттерді тарту, есептесу жүйелерін жетілдіру, сондай-ақ, ақпараттық технологияларды дамыту сынды мәселелер алдағы уақытта атқарылатын болады. Бұл жерде басты назар нарықты жеделдетіп дамытуға бөлінеді». Қор биржасының осы айдағы индекстері 4-суретте көрсетілген.

Ескерту: www.kase.kz сайтынан 2010 жылдың  қараша айындағы көрсеткіштері.

Атап айтқанда, бұл  көрсеткіштер  12 қараша бойынша KASE индексі 1,49 % ға 1 647,21 дейін төмендеді, 15 қараша бойынша KASE индексі 0,03 % ға 1 647,73дейін көтерілді, 17 қараша бойынша KASE индексі 1,33 % ға 1 625,29 дейін төмендеді, 23 қараша бойынша KASE индексі 1,00 % ға 1 638,08 дейін төмендеді, 25 қараша бойынша KASE индексі 0,39 % ға 1 634,67 дейін көтерілді.

Қорыта келе, қор биржасы бағалы қағаздар нарығының құрамдас бөлігі болып табылатыны белгілі, сондықтан Қазақстанда қор биржаларының қалыптасу негіздерін қарастырғанда оны бағалы қағаздар нарығынан бөліп қарау дұрыс емес. Қазақстандағы қор биржасының қалыпты дамып, қызмет етуі үшін міндетті түрде ұйысдасқан, барлық талаптарға жауап беретін мықты заңнамалық база қажет екені белгілі. Бағалы қағаздар нарығы мен қор биржаларын дамыту мақсатында кейбір заңдар кеңес үкіметі кезінде де қабылданған болатын, бірақ ол қор биржасының тұрақты түрде халыққа қызмет етуіне жеткіліксіз еді. Шыны керек жоспарлы экономика тұсында қор биржасының қажеті де шамалы еді. Өйткені бұл тұста мемлекет барлығына өзі реттеу енгізіп, барлық мәселелерді өзі шешті.

Барлық биржалық операцияларды екі типке бөлуге болады: кассалық мәміле және мерзімдік мәміле.

Кассалық мәміле (spot) - бұл сатушының қолында бар  бағалы қағаздарға жасалуымен сипатталады. Кассалық мәміле бойынша есептесу сатушы бағалы қағаздарды сатып алушыға  әкелген күннен, 2-3 күн өткеннен кейін жүзеге асады. Мысалы, ФРГ-да бұл мерзім биржалық 2 күннен артық болмайды, ал АҚШ, Англияда - күнтізбектің 5 күні.

Мерзімдік мәміленің  негізгі сипаттамасы - бұл сатушы мен сатып алушының міндеттері болашақта  белгілі бір мезетте орындалуы, жүзеге асуы керек, мысалы, мәміле бірінші қыркүйекте жасалса, ол бірінші желтоқсанда орындалуы керек. Мәмілеге отырған кезде сатушыда сатылатын қор игіліктері болмауы не сатып алушыда төлейтін ақшасы болмауы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 бөлім. Қазақстан Республикасы биржасының негізгі мәселелері және оларды шешу жолдары

 

Қазақстан қор биржалары  өзінің дамуы жөнінен әлемнің  ірі қор биржаларынан әлі де болса  қатты артта қалуда. 1999 ж. биржалық айналыстың қарқынды түрде өсуі байқалды. Бағалы қағаздармен мәміле арасында МҚО жасалған мәмілелер алғашқы орынға шықты (жалпы сатылған қағаздардың 30%-ы) [9, 5б.].

Қазақстанның бүгінгі  таңдағы бағалы қағаздар нарығының  жағдайы оның дамуды қажет ететіндігін  көрсетеді. Инвестициялық салымдардың  тиімділігі мен сенімділігі тұтастай алғанда мемлекеттің экономикасының дамуын көрсететін негізгі көрсеткіш болып табылады және де біз үнемі соған ұмтылуымыз қажет.

Бүгінгі Қазақстандағы қор нарығы артық ақша ресурстарын тарту функциясын атқармайды десе де болады. Қазақстан қор нарығы нашар дамыған, өтімділігі төмен, сондай-ақ белсенді трейдерлер де аз. Халық көбінесе оның жұмысы жайлы көп біле бермейді.

Көптеген қазақстандық брокерлер нарыққа енудің минималды  сомасын орнатпайды, мұнда кез  келген қаражат сомасы бар клиентті құшақ жая қарсы алады, тек брокерлік қызметті төлеуге қаражаты жетсе болды.

Қазақстан қор  нарығының  негізігі кемшілігі - өтімділіктің                                                                                                жоқтығы. Бұл жердегі ең басты себеп – еркін айналыста акциялардың жетіспеуі. Айналыстағы бағалы қағаздар мөлшері де аз, өйткені олар тез арада институционалды инвесторлардың қолына түседі де қайтадан еркін айналысқа шығарылмайды. Нарықтағы бағалы қағаздардың негізгі бөлігін банк секторының бағалы қағаздары құрайды.

Қор нарығының жалпы  проблемасына келер болсақ, бизнес онсыз да жақсы дамуда. Күні бүгінге  дейін елімізде халық жинақтарын тартатын және қаражаттарды инвестициялау  үшін қызықты құралдары бар алаң жоқ.

Қазіргі таңда қор нарығы эмитенттерді, жаңа енгізулерді және өтімділікті қажет етеді. Қор нарығын ынталандырушы болып мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастыру табылады. Мемлекеттік компаниялар үшін ол өте тиімді, биржаға енудің қиындығымен қатар, бұл оларға қаражат тартудың жаңа көздерін табуға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар нарыққа  жаңа перспективті компаниялардың бағалы қағаздарын енгізу – тар нарықты  жандандыру мүмкін, әсіресе де ол компаниялар  өңдеу саласынан болса.

Өкінішке орай, қазіргі  таңда қор нарығына тартылған  жаңа компаниялардың тартымдылығын бағалау мүмкін емес болып отыр. Себебі, көптеген жекеменшік компаниялар жиі жағдайда өздерінің қаржылық есептерін жарияламайды. Бірақ өндіру және өңдеу саласындағы компаниялар Қазақстанда үнемі қызығушылық тудырды.

Қор талдаушыларының ойынша, компаниялардың қор биржасына шығуына басты кедергі болып олардың акцияларының Қазақстан қор биржасы (KASE) индексі талаптарына сай келмеуі. Сондықтан мамандардың пікірінше, үкімет оларға KASE акциялары индексіне кіруі үшін белгілі бір уақыт аралығын беруі қажет. Көп уақыт қаржылық кеңесшілерді таңдау жөнінде тендерлерді ұйымдастыру мен өткізу үшін кетеді. Кәсіби мамандардың айтуынша, компанияны қор нарығына шығару үшін орта есеппен 3 айдан 9-11 айға дейін қажет. Соның өзінде компанияда сәйкес аудит бөлімі және олардың алғашқы нарыққа орналастыруға дайындығы болуы шарт.

Халықты қор нарығына тарту үшін алдымен дайындық жұмыстарын жүргізу қажет. Мысалы, Батыс елдерінде  халықтың көпшілігі үлкен қызығушылықпен «қор нарығы» атты ойынды ойнайды. Ол банк депозиттеріне қарағанда тәуекел деңгейі жоғары болып келгенімен, сәйкесінше, оның табыстылығы да жоғары болып келеді. Айта кететін жайт ойынға деген қызығушылық, қор нарығы дамуына тура пропорционалды.

Халықты даярлау және қаржылық сауатсыздықты жою шараларымен кәсіби қатысушылар, яғни, брокерлік компаниялар шұғылдануы тиіс. Өйткені олар болашақта жеке тұлғаларды өздерінің клиенттері етуге мүмкіндіктері бар. Бірақ ешбір брокерлік компания мемлекет ауқымында мұндай шараларды жүзеге асыра алмайды. Сондықтан бұл шараларға мемлекет те міндетті түрде араласу керек.

Бүгінгі таңда қазақстандық биржаларды ұлғайту, биржа арқылы өтетін барлық операциялар клиенттер үшін тәуекелсіз болатындай жүйені ұйымдастыру  мәселесі алда тұр. Өйткені бағалы қағаздар нарығының болашақтағы дамуы негізінен біздің елімізде қор биржаларының даму дәрежесіне тәуелді. Ол үшін алдыңғы қатарлы мәселелерді шешу қажет.

Дәл қазіргі таңда  Қазақстан инвестициялық деңгейі  жоғары емес елдер қатарында тұр. Сондықтан мемлекетіміздің  басты  мақсаты экономиканың даму қарқынын үдету, сол арқылы бағалы қағаздарға бөлінетін салымдар көлемін ұлғайту.

Сонымен қатар қор  биржасының инфрақұрылымын дамыту: қор  биржаларын және биржадан тыс ұйымдық  жүйелерді жандандыру.

Қор биржасындағы қызметтің  табыстылығы көбінесе қаржылық ақпарат таратудың жеделдігіне байланысты, ал қазіргі таңда Қазақстан Республикасының қор биржасында эмитенттер және олардың бағалы қағаздары жайлы ақпарат толық емес. Юджин Фаманың классикалық анықтамасына сүйенетін болсақ, «тиімді қор нарығы – ақпаратты өңдеуде болашағы зор нарық», ал Қазақстан қор нарығының ақпаратты тиімділігі АҚШ қор биржаларымен салыстырғанда бірнеше есе төмен [10, 3б.].

Болашақта қор биржасын ұйымдастыру деңгейін көтеру қажет  және де инвесторларды алаяқтықтан  қорғаудың тиімді жүйесін ойлап табу, қор биржасын мемлекеттік реттеуді жетілдіру, дамыған мемлекеттердің қор биржаларымен байланыс аясын кеңейту қажет.

Тек осы жоғарыда аталған  мәселелерді шешкен кезде ғана қазақстандық қор нарығы басқа өркениетті елдердегі қор нарығы тәрізді өзінің негізгі қызметін – қаржы саласынан өнеркәсіп саласына капитал ағымын жасауды жүзеге асыра алады.

Қазақстандық қор нарығының  даму мәселесін қарастыра отырып, оның екі құраушы бөлігін қарастыру  қажет, олар – биржалар саясаты және бағалы қағаздар нарығын реттейтін мемлекетттік басқару органдарының саясаты.

Биржалар саясаты. Жалпы Қазақстан Республикасында қор биржаларының дамуы олардың нарығы тұсынан алып қарағанда екі бағытта болды. Алдымен ол – қор биржасын құру, ал екіншіден әр түрлі қаржылық құралдар мен валюталар нарығын қалыптастыратын, сонымен қатар қатысушыларға толық қызметтер жиынтығын – сауданы ұйымдастырудан, есеп айырысуға дейінгі қызметтер көрсететін әмбебап институттарды құру.

Алғашқысының мысалы ретінде - «Бағалы қағаздардың Орталық депозитарийі» ЖАҚ , ал екіншісіне «Қазақстан қор биржасы» АҚ жатқызуға болады.

Технологиялық қырына келетін  болсақ, бұл жағынан алғанда Қазақстан  Республикасында ерекше бірлік байқалады  – барлық биржалар және сауда жүйелері залдық аукциондық дауыс беру механизмінің орнына электронды сауда жүйелерін пайдаланады. Аймақтық қамту тұрғысынан алып қарағанда, сауданы ұйымдастырудың электронды технологиялары арқасында Қазақстан Республикасындағы барлық жетекші алаңдар өз аймақтарымен ғана шектелмейді, олар басқа аймақтармен ойдағыдай байланыс орнатуға тырысады.

Бағалы қағаздар нарығын  реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік  органдар саясаты. Бұл тұрғыдан алғанда  Қазақстан Республикасы әлемдік  беталыстан қалуда. Мысал ретінде  қазақстандық реттеушілердің коммерциялық емес серіктестіктерге ерекше көңіл бөлуін айтуға болады, мысалы қор биржасы, клирингтік орталық, депозитарийлердің кейбір түрлері тек қана осы ұйымдық-құқықтық форманың шеңберінде ғана қалыптаса алады. Бағалы қағаздар нарығында түрлі кәсіптік қызметтерді қиыстыруға шектеулер сақталуда. Реттеушілермен кәсіби қатысушылардың талабы ескерілмеуі жиі байқалады.

Қазақстан қор нарығыны дамуының негізгі тенденциялары.

Бағалы қағаздар нарығы әлемнің экономикасы дамыған елдерінде қызмет атқарады және олар жиі өздері пайда болған мемлекет шеңберінен шығып кетеді.

Нарықтық қатынастары  дамыған мемлекеттердің осы заманғы  бағалы қағаздар нарығының даму тенденциялары  болып келесілері табылады:

1. капиталды шоғырландыру және орталықтандыру – аспектіде көрініс табады: кәсіби делдалдар ұйымдарын ұлғайту және олардың санын қысқарту, бағалы қағаздар нарығы қоғам капиталын көптеп тартуда;
2. нарықты жаһандандыру – ұлттық капитал мемлекет шекарасын асып, әлемдік бағалы қағаздар нарығы қалыптасады, капитал қозғалысы жолындағы кедергілер алынып тасталады;
3. ұйымдастыру деңгейін көтеру мен мемлекеттік бақылауды күшейту;
4. бағалы қағаздар нарығын компьютерлеу – сауда жасау тәсілдері мен нарыққа қызмет көрсетуде көптеген жаңалықтар енгізуге септігін тигізді;
5. нарыққа жаңалық енгізу – жаңа құралдар, бағалы қағаздарды саудалау жүйесі, нарық инфрақұрылымы;
6. секьютирлеу – ақша қаражаттарының өзінің дәстүрлі формаларынан бағалы қағаздар формасына өтуі;
7. капитал нарығының басқа түрлеріне ену [11, 280б.].