Экология ғылымының қалыптасу тарихы

     Ғалымның ғылыми зерттеулері мен қызмет аясы өте ауқымды.

     Қазақстандағы  география ғылымының қалыптасуы мен дамуы және оның басты бағыттары:

• үздіксіз экологиялық біліммен тәрбие беру;
• мектеп пен жоғары мектептегі географияның оқытылуы;
• географиялық әдебиеттер мен оқу құралдарын, әсіресе Қазақстанның физикалық, тарихи-географиялық және экологиялық карталарын шығару;
• мектеп пен жоғары мектепке білімді де білікті мамандарды әзірлеу сияқты бүгінгі таңдағы   кезек күттірмейтін мәселелермен тікелей айналысып, іскер басшылық жасап, өзінің шәкірттеріне аянбай жол көрсетуде.

        Әлия Бейсенова – Қазақстан физикалық географиясы мен экология саласында аса көрнекті ғалымдардың арасында бірегейі.

        Профессор Әлия Бейсенова Қазақстан табиғатын зерттеуді тарихи кезеңдер арқылы  жіктеп, көне заманнан ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі табиғаттанудың ұзақ шежіресін жасады. Ол табиғат зерттеу тарихының бүгінгі заман үшін, әсіресе, егемендік алған еліміздің табиғи ресурстарын пайдаланудың жолдарын іздестірудегі маңызын ерекше атап көрсетті.

       Қырық   жылдан астам уақыттан бері Ә.Бейсенова Қазақстан табиғатын зерттеу тарихымен шұғылданып, 1967 жылы Мәскеуде кандидаттық, 1981 жылы Баку қаласында докторлық диссертация қорғайды. «Қазақстан табиғатын зерттеу» (1979), «Қазақстанды физика-географиялық тұрғыда зерттеу» (1992), «Алғашқы зерттеушілер» (1987), «Қазақстан табиғатын зерттеу және физика-географиялық идеялардың дамуы» (1989), «Қазақстандағы географиялық зерттеулердің тарихы негізі» (2001) атты монографиялар жариялады.

         Еліміздің қазіргі экологиялық жағдайы ғалымдарды көптен ойландырып жүргендігі белгілі. Ә.Бейсенова да 80-жылдардың  орта кезінен экология тақырыбында мақалалар мен еңбектер жазып, Қазақстан экологиясының мәселелерімен терең шұғылдана бастады.

       Экология мәселелеріне қатысты Ә.Бейсенованың қаламынан «Экология негіздері» (1998), «Экология» (1999), «Экологиялық білім және табиғатты қорғау», «Адам экологиясы» (2001), «Экология» (2002) оқулықтары мен зерттеулері жарық көрді. Бұл еңбектерде экология негіздері және Қазақстан табиғатының ерекшеліктері жайлы мәлімет берілді.

        Белгілі ғалым Ә.Бейсенованың ғылыми-шығармашылық қызметі Қазақстандағы географиялық профильдегі ғылыми мекемелермен тығыз байланыста өтіп келеді. Ол геология және кен қойнауын қорғау, экология және табиғатты қорғау министрліктерімен үнемі бірлесе жұмыс атқарды. Ғалымның басқаруымен жүргізіліп жатқан экологиялық тұрақсыз аудандардың «Каспийдің оңтүстік шығыс жағы ландшафты мен олардың ресурстық  мүмкіндігін бағалау» деп аталатын зерттеуді Ғылым академиясы география институтының жоспарына енген.

       Жалпы білім беретін орта мектептің  VII сыныбына арналған «Қазақстанның физикалық географиясы» 1992 жылдан 1999 жылға дейін үзбей басылып келеді. Оны қазақ, орыс, ұйғыр мектептері пайдаланды. 2000 жылы ол мектепке арналған жаңа оқулықтар жасауға белсене қатысты.

        Ә.Бейсенова географиялық жас кадрларын дайындау мәселесіне де үлкен көңіл бөліп келеді. Ол аспиранттар мен жас ғалымдардың жұмыстарына әр уақытта басшылық етеді.

        Ғалымның жетекшілігімен оннан астам кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ол  - ұлттық ғылым академиясының география институты мен  Әл-Фараби атындағы Қазақтың Ұлттық университетіндегі диссертациялар және жоғары Аттестациялық комитеттің сараптау кеңестерінің мүшесі.

     Профессордың  ғылыми-шығармашылық, қоғамдық істері  Қазақстан Республикасынан  тыс  елдерге де белгілі. Ә.Бейсенова  Мәскеуде, Санкт-Петербургте, Бакуде, Ташкентте, Бішкекте, Киевте, Қазанда өткен ғылыми  конференцияларға қатысып, баяндамалар жасаған. Египет, Англия, Сирия, Ливан, Греция, Туркия, АҚШ, Италия, т.б. елдерде мәдени, ғылыми-шығармашылық сапарда болған.

     Оның 1999 жылғы  Вашингтонда әйелдер қозғалысының жиынында жасаған баяндамасы арнайы мақтау қағазбен марапатталды.

    Ә.Бейсенова  – қоғамдық жұмыстарды да ғылыммен  қатар алып келе жатқан ғалым. Ол Бүкілодақтық географиялық қоғамның тексеру комиссияның мүшесі. Қазақстан географиялық қоғамының төралқа мүшесі болып сайланған.

    Қазақ энциклопедиясының  географиялық жөніндегі  кеңесінің  мүшесі болды.

    Қазақстан  Республикасының Білім академиясының  география жөніндегі оқу-әдістемелік  кеңесінің төрағасы. 1998 жылдан бері  Қазақстан Республикасының Президентінің жанындағы отбасы және әйелдер ісі жөніндегі Ұлттық  комиссияның мүшесі.

      Еліміздің алғысына бөленген Ә.Бейсенованың ғылыми-педагогтік, қоғамдық еңбегі үкімет тарапынан жоғары бағаланып, бірнеше рет марапатталды. Ол «Құрмет» орденімен (1996), «Еңбек ардагері» (1987), медалінің «КСРО Жоғары білім саласындағы үздік табыстары үшін» (1983), Ыбырай Алтынсарин медальдарының иегері, «Қазақ КСР Халық ағарту ісінің озық қызметкері» (1990), «Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген жоғары мектеп қызметкері» (1997).

      Профессор Ә.Бейсенованың география және экология бойынша еңбектері:

1. Изучение климата Казахстана // Тезисы докладов ХХ научной конференций КазПИ им. Абая. Алам-ата 1986.
2. Исследования внутренных вод Казахстана // Тезисы докладов XVIII науч.конф. КазПИ им. Абая 1966 г. Объем 0,2 п.л.
3. Физико-географическое изучение территорий Казахстана за Советский  период (1917-1941 г.г.). Автореферат  дисс.на соискание ученной степени канд. геогр. наук. (Институт историй естествосознания и техники АН СССР) М.1967.
4. Қазақстанның физикалық географиясын зерттеу жайында // Қазақстан мектебі 1967 ж. №4.
5. Есік көлі // Қазақ Совет энциклопедиясы 4т.
6. Жайық өзені //  Қазақ Совет энциклопедиясы 4т.
7. Жезқазған аймағы //   Қазақ Совет энциклопедиясы 4т.
8. Жеңіс шыңы //    Қазақ Совет энциклопедиясы 4т.
9. Жоңғар қақпалы // Жоңғар орографиясы Қазақ Совет энциклопедиясы 4т.
10. Имантау.// Қазақ Совет энциклопедиясы 5т.
11. Киікбай тоғаны. // Қазақ Совет энциклопедиясы 5т.
12. Қайнар селосы // Қазақ Совет энциклопедиясы 6т.
13. Мойынқұм // Қазақ Совет энциклопедиясы 8т.
14. Мұғалжар // Қазақ Совет энциклопедиясы 8т.
15. Мұзбасу // Қазақ Совет энциклопедиясы 8т.
16. Мұзбек жаны тауы // Қазақ Совет энциклопедиясы 8т.
17. Академик Л.С.Берг. Қазақстан табиғатын зерттеуші // Қазақстан мектебі 1976. №3.
18. Сарыарқа //  Қазақ Совет энциклопедиясы 10т.
19. Табиғатты қорғау // Қазақ Совет энциклопедиясы 10т.
20. Текелі // Қазақ Совет энциклопедиясы 10т.
21. Қазақстан жерінің географиялық  зерттеу тарихы // Қазақ Совет энциклопедиясы. Энциклопедиялық анықтама. (Ә.Бірмағамбетовпен бірге).
22. Табиғатты қорғау. Табиғатты қорғау ісі //  Қазақ Совет энциклопедиясы. Энциклопедиялық анықтама (А.Полтушевпен бірге).
23. Қазақстан территориясында Орта географиялық қоғамы жүргізген жұмыстар // Социалистік Қазақстан 1982.
24. Ш.Уәлиханов – саяхатшы және географ // Қазақстан мұғалімі 1985.
25. Арал теңізі // Қазақ ССР қысқаша энциклопедия 2 т.
26. Каспий теңізі //  Қазақ ССР қысқаша энциклопедия 2 т.
27. Қаратау // Қазақ ССР қысқаша энциклопедия 2 т.
28. Жоғары оқу орындарында экологиялық білім мен тәрбие беру міндеттері // Қазақстан мектебі 1990 №6.
29. Экологическая обстановка в Казахстана // Экологические проблемы Казахстана: тезисы докладов 3 съезда географического общества КазССР. Ч 1-Алма-ата, 1990.
30. Задачи экологического образования и воспитания в свете решений о перстройке высшей школы // Экологичсекое образование и воспитание в Казахстане: Межвуз сб. Научных трудов преподавателей КазПИ им Абая. Алматы, 1991.
31. Қазақстанның физикалық географиясы Орта мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қазақстан Республикасының Халыққа білім беру министрлігі бекіткен. Алматы, Рауан. 1992 146 б. (К.Кәрпеков, М.Қалиев, Н.Молдағұловпен бірге).
32. Концепция экологического образования и направоения совершенствования учебных программ для школ. Алматы 1994.
33. Оқушыларға экологиялық тәрбие беру методикалық нұсқау. Алматы АлМУ, 1994. (Д.Жанкелдинамен бірге).
34. Эколог мамандар даярлаймыз (Жоғары оқу орындарында) // Биология және химия 1996 №1.
35. Қазақстанда экологиялық мәселені шешу үшін мамандар даярлау концепциясы // Атамекен 1996.
36. Экология негіздері // сб. Геоэкология №38 АГУ им.Абая. Алматы, 1997.
37. Әлемдік экология проблемалары // ст. Геоэкология №38. АГУ им.Абая. Алматы 1997.
38. Этноэкология. Программа // Пойск 1997.
39. География –экология мамандарына арналған «Биосфера» курсының далалық практикалық бағдарламасы // сб. Геоэкология №38 АГУ им.Абая. Алматы 1997.
40. Экология негіздері. Оқу құралы // Абай атындағы АМУ 1998. (Ж.Шілдебаевпен бірге).
41. Экологиялық білім бағдарламасы. Программа экологического образования. Алматы РИК, 1999.
42. Экология және табиғат қорғау 8-сынып. Алматы 2001. (Г.Б.Бейсеева, Ж.Шілдебаев, Ф.Е.Қозыбаева, Б.Қ.Қазыхановамен бірге).
43. Экология оқулық. Алматы. Ғылым, 2001 (ж.Б.Шілдебаев, Г.З.Сауытбаева).
44. Ә.Бейсенова, А.Самақова, Т.Еспаев, Ж.Шілдебаев. Экология және табиғатты тиімді пайдалану.     

 

Қорытынды

 

        Еліміздегі ғылыми-техникалық прогрестің  тез қарқынмен дамуы ХХ – ғасырдың соңында жер шарының әр  түкпіріне түрліше әсер етуде. Қазір, ол бүкіл  планетаны қамтып, адамзат өміріне мейлінше қауіп төндіріп отыр. Яғни табиғи қоршаған ортаны қорғау адам баласының алдында тұрған кезек күттірмейтін әлемдік деңгейдегі күрделі мәселеге  айналып отыр.

      Жасөспірімдерге экологиялық білім мен тәрбие беру, олардың жер тағдыры мен ел тағдырын, табиғат пен адам өмірінің бірлігін терең сезінетін, айнала қоршаған ортаның, ғарыш әлемінің қадірін бағалай білетін, табиғатты аялап, оны қорғай алатын адамзатты тәрбиелеу міндеттері мен мақсаттары өз маңыздылығын бүгінгі таңда жоймай, қайта одан әрі көкейкестілігімен сипатталуында.

        Оқушыларға  экологиялық тәрбиені жопарлы, белгілі бір мақсатқа негіздеп ұйымдастырсақ және оларды біріккен сабақтар деңгейлерінде өткізсек соғұрлым балалардың табиғатқа жауаркершіліктері артып, нәтижелігі жоғары болмақ.

        Біздің ойымызша экологиялық тәрбиенің мәнін «Экологиялық білім  және тәрбие беру» деген ұғым арқылы берсек, оның мазмұнының  тұтастығы түрде неғұрлым  толығырақ ашып көрсетеді.

      «Білім беру» жеткіншек ұрпақты өндіргіш күштер жүйесіне қатысушы білікті маман ретінде (табиғатты қорғаушы) дайындаса, ал «тәрбие» адамдардың табиғатқа деген қарым-қатынастарын қалыптастыратын процес ретінде бір-бірінен бөлінбей өзара өте тығыз байланысты қарастырамыз. Оқушыларға  ғылыми білім танымдық іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру арқылы, олардың қарым-қатынастары, мінез-құлықтары, саналары, көзқарастары, өздерін ұстау әдістері іске асырылды. Бұл тұтастық  жеткіншек ұрпақты табиғатқа ұқыпты және жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеудің  ажырамас шарты.

        Қазіргі уақытта орта мектеп  оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие берудің қажетттігі өмірдің өз талаптарына, қарама-қайшылықтарының болуынан туындаған проблемалардың біріне айналды. Бұл жағдайда жеке пәндердің ролі аса түседі. Әсіресе, оқушыларға экологиялық курстық атқаратын міндеті зор.

     Қазіргі педагогикалық теория экологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми негізін, мақсаттары мен міндеттерін, принциптерін толық, толық әрі тұтас анықтауға ұмтылады. Педагогикалық әдебиеттерде  экологиялық білім мен тәрбие берудің мақсаттары жөнінде  үзілді-кесілді айтылған алшақтық  жоқ. Сонымен экологиялық білім мен тәрбие берудің  мақсаты – оқушылардың қоршаған ортаға жауапты және іскерлік қатынастарын қамтамасыз ететін ғылыми білім, көзқарастар мен сенімдер  жүйесін қалыптастыру демекпіз.

        Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері – аймақтық техногендік  шөлейттену, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы, атмосфераның ластануы, ормандардың селдіреуі, табиғаттың генетикалық қорының бүлінуі, тіршілікке қатер төндіретін дүлей табиғи құбылыстар мен өнеркәсіп опаттарының белең алып қауіпті әрі улы қалдықтарының қолданылуы, айнала қоршаған ортаға ерен зиянын тигізуде.

        Қазіргі кезде экологиялық проблемалардың зардаптық көлемі ұлғаюына байланысты жас ұрпақтың экологиялық көзқарасын қалыптастыру қажет деп отырмыз.

      Қазіргі кезде эколог ғалымдар өздерінің жазып жүрген оқу құралдарында экологиялық проблемаларды алға тартып жүр. Осы көтеріп жүрген проблемалар  тек бүгінгі күннің ғана емес келешек ұрпақтар үшінде көптеген зиянды екенін ескертеді.

       Қазақстан қазір табиғаты және экологиялық жағынан өте үлкен опатта тұр. Қазіргі уақытта жоғары оқу орындарында, мектептерде экологиялық  білім алып жатыр. Қазіргі кездегі ғалымдардың алдында тұрған бір мәселе: өсіп келе жатқан  жас ұрпақтың  экологиялық білім мен көзқарасын қалыптастыру, оларды табиғатты қорғау, табиғи қорларды  тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы мен еңбектенетін жерінде жоғары саналы, экологиялық пайдалана білетін азамат ретінде тәрбиелеу. Сөйтіп, әрбір адамның экологиялық білім дәрежесі   мен тәрбиесі орта мектепте қалыптасып келешектегі  өмірге деген көзқарасын анықтайды.     

 

Пайдаланылған әдебиеттер

 

1. Қазақстанның  физикалық географиясын зерттеу жайында // Қазақстан мектебі 1967. №4.
2. Жоғары оқу орындарында экологиялық білім мен тәрбие міндеттері // Қазақстан мектебі 1990. №6.
3. Қазақстан  табиғатты зерттеу және физикалық гоеграфия идеяларының дамуы. Ежелгі дәуірлерден бастап ХХ – ғасыр басына дейін. А.Рауин.
4. Мұғалімдердің экологиялық білімін жетілдіру  жолдары. Ізденіс жаратылыстану ғылымының  сериясы. 1995 №4.
5. Эколог мамандар даярлаймыз. Биология және химия 1996.
6. Табиғатты қорғау  негіздері. СБ. Геоэкология №38. АГУ им.Абая А, 1997.
7. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. 1993, №1.
8. Бейсенова Ә.С. Экологиялық тәрбие берудің теориялық мәселесі. Биолог, географ және химия 2002, №3.
9. Нуғманов И, Орынбеков С. Экологиялық білім берудің педагогикалық негізі. Қазақстан мектебі 1996, №6.
10. Иманберлиева С. Экологиялық білім беру. Қазақстан мектебі 1993, №6.
11. Бейсенова А.С. От экологического ликбеза до подготовки специалистов -  экологов. Вестник высший школы  Казахстана 1995.
12. Бейсенова А.С. Исследования природы Казахстана А-ата. Казахстан 1979.
13. Бейсенова А.С. Физико-географические исследования Казахстана (1917-1941 годы).
14. Сағынбаев Ғ. «Экология негіздері» Алматы 1995.
15. Бейғалиев А., Жамалбеков Е., Білдебаева Р., «Қазақстан топырағы және оның экологиясы» А, 1995.
16. Бейсенова Ә. Қазақстан географияссын зерттеу және физикалық география. Лениншіл жас 1990 30 мамыр.
17. Сарыбаев Н. Ғылым кездейсоқты көтермейді. Қазақстан мектебі, 1996       №5.
18. Бейсенова Ә. Қазақстан әйелдері. 1990.
19. Шілдебаев Ж. Ғалым эколог ұстаз. Атамекен 1995,  7 желтоқсан.
20. Оразымбетова Г. Қазақстанның тұңғыш географ ғалымы. Түркістан 2002, 21 наурыз.
21. Шілдебаев Ж. Ғылымның қияр шыңында. Атамекен 2002, 26 наурыз, №6.
22. Бақытов Ж.  Тектілік пен тереңдік. Эколог. Ә.Бейсенова. Атамекен 2002.
23. Мирзаев К. Ұстаз ұлағаты география ғылымының докторы, профессор Бейсенова. Алматы ақшамы  2002, 26 наурыз.
24. Шілдебаев Ж., Мақпырұлы С. Табиғатты аялаған ғалым. Ұлт тағылымы 2002.
25. Баяшов Ә. Букетовтың шәкірті. Қазақстан Республикасы Жаратылыстану ғылымы. Заман Қазақстан 1998.
26. Айтуғанова З.Ш. Экологиялық қауіпсіздіктің экономикалық мәселелері.
27. Сейітқазиев Әдеубай Садақбайұлы. Оңтүстік Шығыс Қазақстанның геоэкожүйелеріндегі тұздалған  топырақтың су-тұз алмасу негіздеу.
28. Қаймолдинова К.Д. Қазақтардың табиғатты пайдалану және қорғау дәстүрлерінің топонимикалық аспектілері. А, 1998.
29. Исследования природы и развития  физико-географических идей в Казахстане.
30. Табиғатты қорғау. Қазақ Совет энциклопедиясы 10 т.
31. Қазақстан жерінің  географиялық  зерттеу тарихы. Қазақ Совет энциклопедиясы. Энциклопедиялық анықтама.
32. А.С.Бейсенова. Биобиблиография ученых Казахстана.
33. Мәселенің мәні неде? Бейсенова Ә. Парасат 2002, №6.
34. Сарыбеков Н. Табиғат тағдыры – адам тағдыры. Қазақстан мектебі 1995, №6.
35. Экологиялық білім және табиғат. Ұлағат 1995, №2.
36. Ұлттық қауіпсіздік және экологиялық астар. Өтепбергенов С. Жалын 1995.
37. Н.Назарбаев «Сындарлы он жыл» А, 2003.
38. Ә.Бейсенова., А.Самақова., Т.Есболов., Ж.Шілдебаев. Экология  және табиғатты тиімді пайдалану. А, 2004.
39. «Экология» оқу құралы. Ә.Бейсенова., Ж.Шілдебаев. 1999.
40. Экология негіздері: оқу құралы. Ә.Бейсенова., Ж.Шілдебаев.
41. Экология және табиғат қорғау 8-сынып. Алматы 2001. Г.Б.Бейсеева., Ж.Шілдебаев., Т.Е.Қозыбаева., Б.Қ.Қозыханова., Ә.Бейсенова.
42. А.Ж.Ақбасова., Г.Ә.Саинова «Экология» оқу құралы. А, 2003.