Экология ғылымының қалыптасу тарихы

     Адамды  қоршаған ортаның бірлігін мектеп  оқушыларына үйретудің тұтас жүйесі бұл саладағы негізгі проблеманың (туған өлкенің жануарлары мен өсімдіктері дүниесі  байлығын сезіну мен қорғау, оны адамның айналамыздағы табиғаттың басты өзгешелігі ретінде түсінуі) басту идеяны (табиғат – адам өмірінің негізгі көзі, адам еңбек ететін, дем алатын орны, адамның еңбегі оның тұтастығын сақтауға арналатыны) және экологиялық ұғымдарды (экологиялық жауапкершілікті түсінуге себеп болатын) айырып алуды қажет етеді. Интегралдық курстар  жаратылыстың ғылыми негізін ұғынуға көмектеседі. Табиғат аясындағы адамды оны қорғауға үйретеді, сол ортадағы адамның тәртібі мен өзін-өзі ұстауының жүйесін қалыптастырады. Ал, гуманитарлық – эстетикалық пәндер негізінде оқушының табиғат әсемдігін түсінуіне, байлықты, бағалауға, қадірлеуге үйренуге жол ашылады, табиғат байлығын үнемдеп пайдалану қажеттігін үйренеді. Табиғатты күту мен оған қамқорлық жасаудан еңбек тәрбиесінің, дене шынықтырудың да мәні зор. Сапалы еңбек, адамның өзін-өзі шынықтыруы табиғат аясында онымен түсінісу, сыйласу жағдайында өтеді. Жастардың табиғат пен қарым-қатынасын ретке келтіруде өлкетану  жұмыстарының мәні үлкен. Алайда жұмыстың бұл саласы көптеген мектептерде ұмытылып барады.  Өлкетану тек саяхатпен шектелмей, азайып, құруға  бет алып бара жатқан өсімдік түрлерін тауып, оны күтуге бағытталуы керек. Табиғатты ғылыми тұрғыда түсіну жұмысын жүргізетін өлкетану музейлерін ұйымдастыру қажет. Мектепте экологиялық білім беру және тәрбие жұмысын жүргізу программаларына пәнаралық байланыс негізінде өткізілетін жинақтау сабақтары, семинарлық лекциялар, конференциялар ұйымдастыру да кіреді. Олардың тақырыптары да қоғам мен табиғаттың байланысын анықтау тұрғысынан қаралады. Пәнаралық байланыс сабақтарын қоғамтану (қоғам  мен табиғат), тарих (қоғам мен табиғаттанудың тарихы),  әдебиет (совет жазушыларының халықты табиғатты қорғауға шақыруы),  биология (биосфера және адам, адамның денсаулығы   және оны қоршаған орта), география (экология проблемалары мен табиғи орта, оны шешудің жолдары), химия (адамның биосферадағы химиялық қызметі), физика (техника және қоршаған орта). Тағы басқа пәндер негізінде жүргізуге де болады. Орта мектептерде география пәні білім ғылым біріне өзінің ой-пікірлерін қоса алады.  Ол табиғат компоненттерінің ішкі байланысын, құбылыстардың   сабақтастығын, қоғам мен шаруашылық салаларының мүдделестігін ашады, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мен оны қорғаудың жолын түсіндіреді. Географияны оқыту ісінде әр өлкенің өз табиғатын (қаланың, селоның) табиғи жағдайларын танудың маңызы бар. Бұл сол өлкенің болашақ қызметкерлерінің өз ауданының табиғи құрылымын жете білуіне, жер жағдайын ескере жұмыс жүргізуіне көмектеседі. Әрі теориялық материалды нақты мысалмен   ұғынуына мүмкіндік береді. Табиғат құбылыстарының ішкі байланысын терең түсіну оқушының бойында материалистік көзқарастың қалыптасуы үшін де қажет. Табиғат бөлшектерінің бәрінде болатын өзгеріс қалғанын қозғалысқа келтіреді. Соныдықтан география  пәні арқылы жердің геологиялық құрылысын, рельефін, климатын, суын, топырағын, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін, табиғи территориялық комплекс есебінде тұтас қарап үйрету керек. Сонда оны қорғау мен экологиялық жағдайын түсіну жеңілге түседі.

       Қазіргі жариялылық заманда  табиғатта болып жатқан өзгерістерді экологиялық жағдайдың күрделелігін, оның себептерін балалардан жасырудың керегі жоқ. Олар Арал теңізінің осындай күйге ұшыраған себебін білсін. Ондағы адамдардың ата кәсібінен – балық аулаудан, мал шаруашылығынан қол үзіп, кәсіпсіз қалғанын түсінсін. Аурулардың көбейіп, халықтың келешегіне қауіп төніп отырғанын да көрсін! Мұның бәрі – олар үшін сабақ.

       Бұл жастарды ойландырады, бұл жағдайдан құтылудың жолын іздестіруге бағыттайды. Жастарға экологиялық білім берудің екінші басқышы – жоғары мектепте осы жағдайлар кеңінен ескерілуі керек. Жоғары мектептерде экологиялық білім беруді болашақ мамандардың көзқарасын қалыптастыратын, саяси және арнаулы білімін толықтыратын пәндер бірлігіне негіздеу керек. Оларға саяси, адамгершілік, құқықтық, эстетикалық білім беру мен тәрбиелеуді табиғат құбылыстары арқылы түсіндірген жөн болады. Бұған жоғары мектептің қоғамдық ғылымдар кафедралары, педагогика, психология  мамандары батыл араласып, бұл саладағы жұмысты арнаулы кафедралар мен бірлесе жүргізсе, іс нәтижелі болмақ. Экология саласында білім беру мен тәрбие жүргізудің мұндай комплекстік үлгісі СССР Жоғарғы Советінің 1989 жылғы қарашаның 27-жұлдызында қабылданған «Елді экологиялық тұрғыда сауықтырудың шұғыл шаралары туралы» қаулысында  атап көрсетілген.

           Эколог мамандар экологиялық құбылыстар мен процестерді дұрыс түсініп талдауға қоршаған ортаны  қорғаудың инженерлік жұмыстарының үлгілерін, пайдаланатын су көздерін тазарту жолдары газ, шаң, т.б. ауаны ластайтын  зиянды заттарды тоқтатудың әдістерін азық-түліктегі химиялық қоспаларды анықтаудың амал-айласын  жетік білуге тиіс. Ол үшін бұл мамандықтағы  студенттерді оқытуға халық шаруашылығының  әр саласындағы білікті маман кадрларды кең тарту керек.

        Бүкіл елімізде Халыққа, Халық шаруашылығы қызметкерлеріне (алдыңғы кезекте шаруашылықты ұйымдастырушылар мен арнаулы іс бабындағы адамдарға) сабақ ашу және мамандықты жетілдіретін  қысқа мерзімді курстар ашу керек. Арнаулы экологиялық мамандардың жетіспей жатқан кезінде халық көпшілік пен іс жағдайынан хабардар адамдарды жинап оқыту олардың қоғам мен табиғат алдында жауапкершілігін көрсетеді. Уақыт қазір осыны талап етіп отыр. 

      Әлемдік экологиялық проблемалардың негізгі бағыттары

2. Экология  ғылымының қоғамдағы ролі.

      Ғылыми техникалық прогрестің жедел даму барысында, қоғам мен табиғат, табиғат пен  адам арасындағы қарым-қатынас мәселесіндегі күрделі шиеленістерді дұрыс шеше білу, бүкіл жер шарының болашағын, әрбір азаматтың өмірін сақтауға мүмкіндік туады. Өйткені өндірістің даму барысында табиғи қорлардың дағдарысқа ұшырауына, қоршаған табиғи ортаның ластануына себепші болып, жаңа дағдарыстардың  туындауына ұйытқы болуда. ХХ ғасырдың аяғына дейін адам баласының айналысын қоршаған ортаға, оның ықпалы әрқалай болып, қазіргі жағдайда бүкіл жер шарын қамтып, тіршілікке мейлінше қауіп төніп отыр.

      Дүние  жүзінде адам  үшін қолайсыз  экологиялық жағдай қалыптасқан,  экологиялық дағдарыстың келгені  жайлы жиі әңгімелер айтылуда.

    Алайда мұндай  жағдай бірден, бір жылға, тіпті  он жылдың ішінде емес, бірте-бірте  қалыптасады. Адам баласы  әр  уақытта табиғатқа белгілі бір деңгейде әсер етіп  келеді.

     Жабайы жидектер мен жемістерді тергенде немесе жабайы аңдарды аулағанда, немесе егіс үшін алаңдар тазартқан кезде табиғатқа зиян келтірілген. Әрине, бұл зиян мөлшері өте аз, түкке тұрмайтын еді. Өйткені табиғи орта өзін-өзі қалпына келтіріп және зиянды істердің ізін жойып үлгеріп отырады. Яғни, табиғи жаратылыс тепе-теңдігі толық сақталынды немесе ол өте аз бұзылды. Мал және егін  шаруашылықтарының пайда болуынан бастап жағдай өзгерді. Үй жануарларын ұстау және ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру үшін дала, өзен алқаптары жыртылды, ормандар қырқылып өртелінді. Каналдар мен жолдар салынды, зиянкес жәндіктер мен жыртқыш аңдарды азайту кең етек алды. ХХ ғасырдың  екінші жартысында қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасында жаңа сападағы жағдай  қалыптасты. Материалдық өндірістің көлемі еселеп өсіп, барған сайын  шикізатты өндіру артты, дүниежүзілік мұхит пен қазба байлықтар жеделдетіліп игерілді. Ғылыми-техникалық прогрес нәтижесінде жасалынған табиғатқа ресурстарын, олардың планетадағы жалпы қорымен бара-бар мөлшерде пайдалануға алып келді. Ол жер бетінің өзгерту ауқымы, дауылдар, су тасқындары, вулкандар атқылаулары, жер сілкіністері сияқты табиғи құбылыстардың нәтижелерімен тепе-тең, тіпті олардан асып түсетіндей жағдайға алып келді. Бұл табиғи ортаға деген зиянды әсерді күшейтіп, биосферадағы табиғи түрдегі энергия мен зат алмасуды бұзды. Адамның табиғатты өзгертуге байланысты іс-қимылдары планетадағы өмір үшін тудыратын тоқтаусыз өзгерістерді алып келетін деңгейге жақындады. Дүние жүзіндегі экологиялық жағдайдың өгеруі, әсіресе өткен ғасырдың 60-жылдарынан кейінгі объективтік жағдайлар да осыған себепкер болады.

      Біріншіден, екінші дүние жүзілік соғысқа  дейінгі өнеркәсібі дамыған мемлекеттер   саны тек қана  10-15  болды. Соғыс аяқталған соң және отаршылдық жүйенің жойылуынан кейін көптеген елдер тәуелсіздік алып, индустриялық даму жолына түсті. Осы мақсатта олар өздерінің табиғи ресурстарын игеріп, зауыттар мен фабрикалар, кең таралған жолдар жүйесін сала бастады. Өнеркәсіптің жаппай дамуы табиғатқа тиетін әсер ауқымын кеңейтіп, пайдалы қазбаларды пайдалануды ұлғайтты және қоршаған ортаның ластануын күшейтті.

     Екіншіден,  дүние жүзіндегі демографиялық  жағдай күрт өзгерді. Жер шары  халқының саны тез өсіп кетті. 1700 жылы планетада 620 миллион адам болса, 1850 жылы оның саны 1200 миллионға жетті, 1986 жылдың орта шенінде жер бетінде 5 млрд адам өмір сүріп жатты. БҰҰ-ның болдамы бойынша 2050 жылға қарай планета халқының саны 11,9 млрд болады немесе жаңа еселену үшін тағы да сол уақыт мөлшері қажет.

     Халық   санының жылдам өсуі табиғатқа  деген «тұтыну қысымының» өсуіне  алып келеді. Қазірдің өзінде  табиғат ресурстарды (су, топырақ,  пайдалы қазбалар, отын қорлары)  олардың өзін-өзі қалпына келтіре  алмайтындай дәрежеде пайдалануда. Одан әрі жоспарсыз пайдалануды көбейту бірден табиғаттың тозып бүлінуін (деградация) жылдамдатуы әбден мүмкін.

    Үшіншіден,  қалалар мен оларда тұратын  тұрғындар саны тез өсуде. Егер 1300 жылы  қалаларда 300 млн адам  тұрса, 1980 жылы қалаларда 1800 млн адам тұрса, халықтың жалпы санының тиесілі бөлігі 20-дан 51,5 %-ке өсті. Осынша аймақтарда жиналуы сол өңірлерге түсірілетін күшті ұлғайтып, қала және  оған жақын жерлер орталарының қатты ластануын тудырады. Ешкімді де ресурстарды пайдаланудан бас тарту керек есептелінбейді де, ойламайды да, өйткені адамзатың алға жылжуы  табиғат пен қоғам арасында болатын, зат алмасусыз мүмкін емес.

     Алайда, бұл  қоршаған орта зиянсыз болуы мүмкін. Адамзат әр уақытта табиғатқа бағынышты болады, оның ресурстарын өз қажеттіліктеріне жұмсады. Ал, өкінішке орай, адамдарда «бәрін де жеңемінге» салатын табиғатқа қолайсыздық ету, оны «бағындыру» үстемдігіне жету қиялы пайда болады.

     Адамзат табиғатқа тек оның жағдайын нашарлату арқылы әсер етпеуі керек. Табиғи ортаға деген тұтынудан туындайтын қатынас қазіргі және болашақ ұрпақтар мүдделері үшін тиімділікті, байыптылықты және саналықты қажет ететін қатынаспен ауысуы қажет.

    Адамзат табиғат  байлықтарымен күн көріп керегін  жаратады, өкінішке орай, соңғы кезде осы тәуелділікті ұмытып, табиғатты бағындырамыз деген пікірлер көбейіп кетті.

     Табиғат  байлықтарына дүние жинау, баю  көзі деп қарау дұрыс емес, шамалы табысқа бола оларды  жыртқыштықпен жұмсауға, қоршаған  ортаны адамдар мен барлық  тіршілік үшін зиянды қалдықтармен ластауға болмайды.

    Айналаны қалдықтармен  толтыруға  ешкімнің құқы жоқ. Қоршаған орта жеке кісінің, жеке ұжымның байлығы емес, бүкіл халықтың, елдің байлығы мен болашағы.

   Экологиялық   дағдарысқа ғылыми-техникалық даму кінәлі деген пікірлер де айтылып жүр. Шындығында бұл дамудың нәтижесінде адамдар табиғатпен арақатынас жасау үшін жаңа білім, жаңа әдіс, жаңа құралмен қаруланып қойған жоқ, қоршаған ортаны сақтаудың, қалпына келтірудің, байлықтарын ұтымды пайдаланудың жаңа әдістерін, жаңа жолдарын да үйренді.

       Ғылыми-техникалық  прогрестің қазіргі деңгейі қуатты компьютерлер, талдаудың жүйелік әдістерін іске асыруға бағытталған кең көлемді жұмыстар мен жобалар табиғат кейпін елестетуге мүмкіндік береді. Сондықтан да ғылыми-техникалық  прогресті кінәламай, керісінше оның көмегімен   қажетті тексеру, талдау жасап, дұрыстығына көз жеткізіп ірі құрылыстарды жобалауға және тұрғызуға кіріскен пайдалы.

    Ғылым мен техникалық жетістіктері адам баласына табиғи ортаны сақтау мен оны ластануына жол бермеуге, қамқорлық танытуға мүмкіндік береді. Мұндай мүмкіндіктердің бірнешеуін айтайық.

• Қалдықсыз немесе қалдығы аз технологияны іске қосу арқылы табиғи байлықтарын үнемдеуге, ортаның ластануын болдырмауға, не азайтуға болады;
• айналымды немесе оңашаланған су жүйелерін өндіріске кеңінен енгізіп, су қорларын үнемдеуге, оның ластанбауын қамтамасыз етуге болады;
• ағаштар отырғызып, ормандарды қалпына келтіру арқылы ауадағы газдардың қалыптасқан теңдестігін сақтауға, су қорларын молайтуға болады;
• жылу мен энергияның дәстүрлі көздерінің атмосферадағы көмірқышқыл газының жиналуымен климаттық өзгеруінің алдын алуға мүмкіндік беретін табиғи көздермен алмастырылуы болып табылады.

     Аталған және олардан басқа да ғылым мен техника ұсынған әдістер, тәсілдер мен жолдар жеріміздің көркін, байлығын сақтауға көмегін тигізетіні анық. Тек соларды қолдануды меңгеріп, жаңа технологияны, техниканы, құрал-аспаптарды, жабдықтарды дұрыс пайдалана білу керек.

       Табиғат шектен тыс еркіндік пен кездейсоқтықты көтермейді. Қоғам мен табиғатқа, табиғат ресурстарына деген тұтынушылық қоршаған ортаға үлкен зиян келтіреді. Қоғам қажеттігін үнемі бірінші қойып, оның дұрыстығын тек техникалық және экономикалық тұрғыдан қарасақ көптеген қателіктер жіберіп, орны толмас ұтылыста қалуымыз мүмкін.

        Экологиялық сауатсыздық, табиғатта жүріп жатқан заңдылықтарды білмеу және оларды ескермеу, табиғат ресурстарына деген бейқам көзқарас – қоршаған ортаның қазіргі қиын халінің негізгі себептері. Міне, осы қалыптасқан экологиялық жағдай адамдарды қиындықтар мен дағдарыс туралы сөз қылуды қойып, өздерінің  ұлғайған тәбеттерін тежей отырып және табиғат ананың мүмкіндіктерімен есептесе отырып, нақты істерге көшуге итермелеуге тиіс. Осыған байланысты алдыңғы кезекте табиғатты пайдалану, экологиялық сараптау мен жобалауды кең қолдану, сондай-ақ табиғатты пайдаланудың объективтік – экономикалық механизмін жасау проблемалары туындайды.