Қазақстанның несие жүйесі және банктердің экономиканы тұрақтандырудағы ролі

      Акционелердін жиналысы кезекті және кезектен тыс  блып бөлінеді. Кезекті жиналыс жылма  жыл есепті жылдағы банк балансы  жасалғаннан кейін бір айдан  аспай шақырылуы керек,  ал кезектен тыс жиналыс құрылтайшылардың , қадағалау  кеңесінің , Тексеру комиссиясының  талабы бойынша  шақырылады.

      Банктің  Ұйымдық құрылымы әрқайсысы белгілі  бір міндетер мен талаптарды атқаратын  қызмет тараулары мен бөлімшелерден  тұрады.

      Жалпы кез келген банктің  ұйымдық құрылымы банктік оерацияларды атқаратын міндеттерін ескеріп қалыптасады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

III. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуын талдау және жетілдіру жолдары

3.1 Орталық банк және оның  қызметтері талдау 

      Ұлттық  банкінің  республикадағы банк жүйесінің  жоғары (бірінші) деңгейіндегі банк,өз қызметін Қазақстан Республикасы Президентінің  1995 жылғы 30 наурыздағы «Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі туралы Заң күші бар Жарлығы бойынша жүргізеді және осы Жарлыққа сай Президентке есеп береді. Сонымен қатар Ұлттық банк өз қызметінде Қазақстан Республикасының  Конституциясын және басқа заңдарды, халықаралық шарттар мен келісімдерді басшылыққа алады.

      Ұлттық  банк -  заңды тұлға, дербес балансы  бар, өзіне тікелей бағынатын  төменгі бөлімшелері мен бірге  тіке бағыныстағы біртұтас орталықтандырылған құрылым,іс-әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде жүргізеді.Әр түрлі салық жинаудан,баж салығғын және кеден салығын төлеуден босатылады. Ол республиканың  кез келген жерінде және одан тыс жерлерде өзінің  басқармасын және басқада бөлімшелерін ашуға құқығы бар. Өз жұмысын үкіметпен келісіп, үнемі кеңесіп жүргізеді.Үкімет Ұлттық банктің міндеттемелері бойынша жауапты емес,дәл сол сияқты,егер өзіне белгілі бір жауапкершілік алмаса, Ұлттық банк те үкіметтің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.Үкіметтің  өкілдік және атқарушы органдарының  Ұлттық банк пен оның  құрылымдық бөлімшелерінің  заңды қызметтерін атқаруқа араласуқа құқығы жоқ.

     ^{Орталық банктiң қызметтерi:}

• ^{ежелден қалыптасқан мемлекеттiк өкiлi ретiнде заңды тұрде банкнота шығару;}
• ^{орталық банктiң ақша несие реттеу қызметi ол экономиканы ақша несие айналымына әсер ету жолымен реттеу, яғни әкiметтiң экономикалық саясаттың  құрамдас элементi;}
• ^{орталық банктiң сыртқы экономикалық қызметi. Мемлекеттiк валюталық саясатын жүргiзетiн және валюталық бақылау органы болып табылады.}
• ^{орталық банктiң банк iсi қызметi- негiзгi клиентi коммерциялық банкер (бұл дегенiмiз коммерциялық банктерден айырмашылығы);}
• ^{орталық банк үкiмет банк iсi қызметi. Ол әрi кассирi, несие берушiсi, қаржылық кеңесшiсi;}

     ^{Мемлекеттiк  борышты басқару  деп- орталық банктiң  зайымдарын орналастыру  және конверсия операциясын  жәргiзу.}

     ^{Орталық банктiң операциялары:}

     ^{Олар  екi тұрге бөлiнедi: актив-ол осы қаражатты орналастыру операциялары. Пассив- ол операциялар банктiң ақша қаражатын тартып  банктер ресурстарын құру операциялары.}

     ^{Сонымен:}

• ^{мемлекет орталық банкпен тығыз байланысты. Оның  саясатына шексiз ықпал етедi;}
• ^{орталық банк- ол дербес заңды тұлға;}
• ^{ақша несиелiк валюталық тұрақтылықты сақтаудағы iс-әрекетiнiң тиiмдiлiгiне қажеттi жағдай жасау;}
• ^{әкiметтiң экономикалық саясатының  негiзгi элементi ақша несиелiк қаржы саясатын орындау орталық банкiнiң қызметiнiң тәйiнi болады.}

     Орталық банктiң мiндетi- ол Ұлттық ақша өлшемiнiң төлем қабiлеттiлiгiмен валюталық курсын банк жүйесiнiң тиiмдiлiгiмен сенiмдiлiгiмен қамтамасыз ету.

     ^{Қазақстан Республикасындағы  банктер және банк қызметi туралы Республика Президентiнiң 1995 жылғы 31-шi тамыздағы заң  кәшi бар жарлығында Қазақстандағы 2-шi деңгейлi банк жүйесi бар дедi. Олар:}

     ^{Ұлттық  банк- мемлекеттiк орталық банк.}

     ^{Басқа барлық банктердi заңда  төменгi деңгейлi банк деп жазылған.}

     ^{Ұлттық  статистика көрсеткiшi бойынша 2000 жылдың  басында 55 екiншi деңгейлi банк анықталған. Оның  iшiнде  бiреуi мемлекеттiк, бiреуi мемлекет аралық 22 шетелдiк  қатысуымен, 17 шетел өкiлдiгi ашылған.  республикада тiркеуден өткен 44 ломбард, 7 несиелiк серiптестiгi және кейбiр банктiк операция жәргiзетiн 46 басқа мекеме бар.}

      Қазақстан Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы заңдарының негізінде өзінің қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия негізінде кейбір банктік операция түрлерін жүргізетін барлық банктердің ,бактік емес қаржы мекемелерінің міндетті түрде орындауы үшін нормативтік актілер шығарады. Ол нормативтік актілер «Қазақстан Ұлттық Банкінің хабаршысың, «Вестник Национального Банка Казахстанаң атты қазақ және орыс тілдерінде шығатын ресми басылымдарда жарияланады.

      Ұлттық  банктің негізгі міндеті  - ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрлаулылығын  қамтамасыз ету. Сондықтан ол:

• ақша айналымы,несие,банктік есеп айырысу мен валюталық қатынастарды ұйымдастырады;
• ақша,несие және банк жүйелерінің тұрақты қызметін қамтамасыз етеді;
• несие берушілер мен салымшалардың ,сондай-ақ шетел валютасын сатып алу-сату  және басқа ұйымдардың мүддесін қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты мемлекеттің экономикалық саясатын жүргізеді.

Ұлттық  банктің міндеті оның атқаратын  қызметтері арқылы орындалады :

      Біріншіден,Қазақстан  Республикасында мемлекеттік ақша-несие  саясатын жүргізу, яғни Ұлттық банк айналымдағы  ақша массасының көлемін реттеумен және ресми проценттік мөлшердің деңгейін өзгертумен шұғылданады.Егер ақша-несиелік реттеу әдісімен инфляция деңгейін тежеу мүмкіндігі болмаған жағдайда Ұлттық банктің несие салымдарын шектеуге және банк операциялары бойынша проценттік мөлшерді өзгертуге құқығы бар. Сондай –ақ алты айға дейінгі мерзімге шығарылған бірінші кластық жай және айналмалы вексельдерді,чектерді сатып алып және қайта сатады.

      Ұлттық  банк өзінің бағалы қағаздарын шығарады, сонымен қатар мемлекеттік бағалы қағаздарды, облигацияларды, депозиттік сертификаттарды, дисконттық және өтер мерзімі бір жылға дейінгі проценттік бағалы қағаздарды сатып алу және сатумен шұғылданады.Ұлттық банкте сақталатын міндетті резервтердің нормативін белгілеп, айналымда жүретін төлем құралдарының түрлерін анықтайды.

      Екіншіден, Қазақстан Республикасында қолданылатын банкнота және монетаны (теңге мен  тиынды) эмиссиялау.Ол үшін Ұлттық банк номиналдардың құрылымын,теңге мен  тиындардың пішінін (дизайн), олардың  қажетмөлшерін анықтап,дайындығын қамтамасыз етеді.

      Ұлттық  банктің  қолмаөқол ақша қаражатын шығаратын,теңге мен тиынның қолма-қол ақшасыз эквивалентін алып сату арқылы айналысқа түсуді ұйымдастыратын айырықша құқығы бар.Сондай-ақ қолданылған ақша белгілерін айналымнан шығарып,оларды жаңасымен айырбастап,тозығы жеткендерін жоюмен шұғылданады.

      Үшіншіден, банктердің банкісі қызметін атқару. Ол үшін Ұлттық банк республикадағы қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастырып,бірінші класты ( жоғары өтімді,қауіпсіз) бағалы қағаздармен және басқа активтермен қамтамасыз етілген несиені алты ай мерзімге береді.Ұлттық банк- екінші деңгейдегі банктер үшін соңғы сатыдағы несие беруші.Несиені ұлттық валютамен де, шетел валютасымен де, сондай-ақ қамтамасыз етілген,ия болмаса қамтамасыз етілмеген несиені Ұлттық банктің басқармасы белгіленген тұртіппен және мерзімге береді.Қазақстан Республикасындағы есеп айырысу формалары мен тұртібін анықтап,қазақстандық теңгемен жүргізілетін банкаралық есептесуді өз уақытымен және тоқтаусыз жүруін қамтамасыз ететін төлем жүйесінің қызметін ұйымдастырады.

      Төртіншіден:  үкіметтің және мемлекеттік органдардың банкі және агенті қызметін атқару үшін кепілшісі үкімет болған республиканың ішкі және сыртқы қарызын өтеуге қатысады, Қаржы министрлігінің шоттары бойынша дебеттік қалдықты (сальдо) болдырмау үшін қажетті іс-шараларды қабылдайды.Қаржы министрлігімен келісілген шарт негізінде мемлекеттік бағалы қағаздарды  орналастырып,олардың депозиторлық ісін жүзеге асырады.

      Бесіншіден,банктердің ісін бақылау және қадағалау қызметі. Ол үшін Қазақстан территориясында,сондай-ақ одан шет жерлерде банктермен олардың филиалдарын ашуға рұқсат және банктік операциялар жүргізуге лицензия береді.Барлық банктер,банк емес қаржы мекемелері  және олардың клиенттері міндетті түрде орындауы үшін банк ісі,есептеу,есептесу,валюта операцияларын жүргізу мәселелері бойынша нормативтік актілер шығарып,олардың орындалуын қадағалайды.

      Банктердегі бухгалтерлік есеп айырысудың ,бухгалтерлік,банктік  және басқа есептін мерзімін,формасын,тұртібін және әдісін бекітіп, сондай-ак олардың орындалуын бақылайды. Банктер мен олардың филиалдарының қызметін жергілікті жерде немесе аудиторлық ұйымдарды шакырып бакылайды. Ұлттық банк өзінің  бақылау қызметін атқару үшін банктердің балансын, есебін және басқа құжаттарын тексереді.

     Алтыншыдан, ваюталық реттеу және валюталық бақылау қызметі. Оны атқару үшін Ұлттық банк шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы қағаздардың айналым аясын және тұртібін белгілеп , шетел валютасымен жүргізілетін операцияларға қажетті кезде, оның ішінде проценттік мөлшер деңгейіне шектеу қояды .

    Резиденттер үшін шетел валютасын  және шетел  валютасындағы  бағалы қағаздарды Қазақстанға аудару, әкелу,әкету және салып жіберу тұртібін белгілеп, сондай-ақ Қазақстан Республикасының резиденттерінің республикадан тыс шетел валютасында шот ашуының мақсатын тұртібін және жағдайын анықтап, шот ашуға рұқсат береді.

     Ұлттық валютаның шетел валютасымен  салыстырып, курсын реттейді.Халықаралық  есеп айырысуды ұйымдастырып, шетелдермен  валюта-қаржылық және несие-есеп қатынастарын жетілдіреді. Шетелден алынған банктік несиенің есебін жургізеді.

    Жетіншіден , елдің алтын валюта  қорларын басқару қызметі. Оны  атқару үшін Ұлттық банк мемлекеттің  алтын валюта қорларын қалыптастырып,  олармен операция жүргізеді. Қазақстан Республикасы Президентінің «Бағалы металдарға және асыл тастарға байланысты қатынастарды мемлекеттік реттеу туралың  Заңкуші бар Жарлығына сай бағалы металдардың алғашқы саудасына бірінші сатып алушы құқымен қатынасып, қазақстандық және басқа өндірушілерден /сатып алушылардан/ Ұлттық банктің алтын валюта қорын толтыру үшін бағалы металдарды сатып алады. Оларды сақтауға қабылдап, одан  әрі сақталуын қамтамасыз етіп, қажет жағдайда заңға сәйкес сатады.

     Президенттің немесе үкіметтің  тапсырмасы бойынша Ұлттық банктің қоймасында сақтау үшін үкіметтік /бюджеттік/ резервке алынған қундылықтарды қабылдайды.Алтын және басқа да бағалы металл құймаларын,

монеталарды,өңдеген  және өңделмеген табиғи асыл тастарды ішкі және сыртқы нарықта сатып алу  және сату операцияларын жүргізеді.

     Ұлттық банк өз шығындарын  өз қаражатымен өтейді. Оның өз  қаражаты:жарғылық, резерв капиталынан  , қайта бағалау шоттары және  арнайы  провизияларынан /резервтерінен/  құрылады.

     Ұлттық банктің жарғылық капиталы 20 млрд теңгеден қалыптасады және оның міндеттемелерін қамтамасыз етеді. Жарғылық капитал мемлекеттік бюджеттен бөлінген қаржыдан , мемлекет берген негізгі қордың құнынан  және Ұлттық банктің алған пайдасынан құрылады.

       Резерв капиталы жаргылық капиталы  мөлшерінен тұрады. Таза табысы есебінен толтырылып, жүргізілген  операциялар бойынша шығындарды өтеуге жұмсалады.

        Алтын валюта активтерін қайта  бағалау шоты оларды қайта  бағалау шоты оларды қайта  бағалаудан тускен іске асырылмаған  табысты есепке алуға арналады. Бұл шоттың Ережесін Ұлттық банктің Басқармасы бекітеді. Алтын валюталық резерв теңгенің ішкі және сыртқы  тұрлаулылығын  қамтамасыз ету үшін құрылып және мақсаттарға жұмсалады. Алтын валюталық резерв  төмендегі элементтерден құрылады:

        . алтыннан:

         . банкнота, монета түріндегі шетел валютасынан, шетелдердегі және республикадағы Ұлттық банктің шоттарындағы  қаржылардың қалдықтарынан:

       . Ұлттық банкте сақтаулы валюталық  құндылықтардан:

       . шетел үкіметтері немесе халықаралық  қаржы  мекемелері шығарып,кепілдік берген  бағалы қағаздардан:

         .шетел валютасындағы жай және  аударым вексельден:

        . өтімділігі және қауіпсіздігі  қамтамасыз етілген жағдайдағы  шетел валютасындағы басқа сыртқы  активтерден құрылады.

Арнайы  провизиялар /резервтер/ Ұлттық банктің шығыстары есебінен күмәнді және үмітсіз талаптарынан, оған қоса несиелерден, депозиттерден,  бағалы қағаздардан, есеп айырысу кезіндегі шығындардан, шоттардағы қалдықтардан және басқа да активтерден, сондай-ақ жалпы провизиялардан құрылып, оған аяқталмаған құрылыс көлемі және  Ұлттық банктің монетарлық емес талаптары және әлеуметтік  сипаттағы төлемдер кіреді.