Бәсеке және Монополия. Сұраныс пен ұсыныс

 2. Өндірістік  кезеңнің ұзақтығы. Өндірістік цикл  неғұрлым ұзарған сайын, ұсыным  соғұрлым оралымды болады. Өндіру-шілер  барлық салаларда нарықтық бағаның езгерісіне, өндіріс ауқымының өзгерісіне тез сезініс білдіре алмауы мүмкін. Баға-ның өзгерісіне тек өндіріс циклы қысқа өндірушілер ғана тез сезініс білдіре алады.

 Сұраным мен  ұсынымдардың қалыптасу заңдылығын зерттеп барып, нарықтық бағаның  тепе-теңдігі қалай орнығады деген басты проблемаға өтуге болады.

 Ол үшін сұраным  талдауын ұсыным талдауымен біріктіру  керек. Егер сұраным қисық сызығы мен ұсыным қисық сызы-ғын бірге  салатын болсақ, онда біз сұраным  мен ұсынымның бірмезгілдегі  қарекеті мен өзара қатынасын білдіретін графикке ие боламыз. Тіпті сатушылар мен сатып алушылардың мүдделері қарама-қайшы болғанның өзінде, бір позицияда олар түйіседі - ол Е нүктесі (3 сурет). Баға Р_с тепе-тең аталады.

 Тепе-тең  баға дегеніміз, сатып алушыларға қанша  керек болса, сонша тауардың шығарылғандығы. Мұндай теңдесу нарықтық эко-номиканың ең жоғарғы тиімділігінің белгісі болып табылады. Тепе-тең баға сұраным мен ұсынымды қосып барып анықталады.

   

 Тепе-теңдіктің  сақталынуы оған қайтып оралатын эконо-микалық  күштің болуына байланысты. Айталық, баға нарық-тықтан жоғары қойылды делік. Мұндай жағдайда ұсыным сұра-нымнан асып түседі. Өндірушілер өз өнімдерін тарата алмайды, сөйтіп сатып алушылар үшін күреседі. Олардың бәсекелестік кү-рестері нарықтық бағаның төмендеуіне әкеледі. Нарықтық аяқ-астылық жағдайында баға тепе-тендік күйінен әлдеқайда төмен құлап кетуі мүмкін. Тутынушылар енді тауар үшін күресіп, бағаны жоғарылатуға кіріседі. Нарықтық тепе-теңдік сұраным мен ұсыным аралығындағы ұдайы тәртіп бұзушылық пен тепе-теңдікті қайта орнықтыру нәтижесінде болады. Яғни бұл динамикалық тепе-тендік.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. Сұраныс пен ұсыныстың  өзара әрекеті. Нарықтық тепе-теңдік.

  Тепе-теңдік нүктесіндегі нарықтық баға тепе-теңдік бағасы деп аталады. Сұраныс пен ұсыныстың өзгеруіне қарай, бағаның тепе-теңдік нүктесінде соған сай өзгереді. 
 
 
 
 
 
 

 Нарықтық  тепе-теңдіктің бұзылуы  экономикадағы диспропорцияның  тууына алып барады. Өндіріс пен қоғамдық тұтынудағы қозғалыстың  баланстанбауын тудырып, әртүрлі жағымсыз әлеуметтік-экономикалықсалдарға заңды түрде алып барады. 

   
 

   

 Нарық бәсекелестігінде тепе-теңдік Е нүктесінде болады. Бұл жағдайда сұраным мөлшері мен ұсыныс көлемі бір-біріне дәл келеді.

 Qe=Qs=Qd

 Ендеше, енді нарықтық бағаны Р1 құрайды деп қараймыз. Бұл жағдайда жиынтық ұсыным (Q1) жиынтық сүранымнан (Q2) кем болады. Тұтынушылар қанағаттандырылмаған сұранымды толтыру үшін, сатып алуды ең жоғары баға арқылы жүргізуге тырысып, нарықтық баға көтерірледі. Егер нарықтық баға Р₂ жетсе, онда ұсыным Q4 сұранымнан Q3 асып кетеді. Онда өндірушілер тауарды ең төменгі бағамең сата бастап нарықтық баға төменденеді. Егер баға тепе-теңдікен жоғары болса, онда тауарды алу басталады. Ал, баға тепе-теңдіктен төмен болса, онда сұраным ұсынымнан асып түсіп, тапшылық пайда болады.

  

                    

 Бұл процесс  сұраным мен ұсыным арасындағы тепе-теңдік қалыптасқанша жалғаса береді.

 Экономикалық  теорияда мойындалған  нәрсенің бірі —  тепе-теңдіктің нарыктық бағасы мәселесін тереңірек түрде ағылшын экономисі Альфред Маршалл (1842-19924 жж.), австриялық Ейген Бем-Баверк (1851-1914 жж.), Карл Маркс (1818-1883), және швейцарлық Леон Вальрас (1834-1910 жж.) еңбектерінде карастырылған.

 Тепе-теңдікті қалыптастырудың басты реттеуші механизмі Л. Вальрастың айтуынша, тепе-тендік бағаны қалыптастыру болып табылады. Экономикалык ойдың әртүрлі мектептерінің өкілдері теориялық зерттеулерінде тепе-теңдік баға калыптасуының көптеген варианттарын карастырады: сатып алушы мен сатушының субъективті бағалауының негізінде, сұраным мен ұсыным көлемі және бағалардын өзара әсері негізінде, капитал меп ресурстардың пайдасыз саладан өндірістің пайдалырақ саласына ауысуы негізде жүргізіліп отырады.

 Нарықтык, механизм баға тепе-тендігін калай байқап отырады? Бұны түсіну үшін австрия экономисі Ейген Бам-Баверктің 1886 жылы шыққан «Шаруашылық игілігін бағалаудын негізгі теориялары» кітабындағы жылғы нарығынан келтірілген мысалға тоқталамыз.

   Кесте 25-1

   Бір жылқыны субьективті  бағалау

 

   Жылқы нарығындағы сатып алушылар мен сатушылардың іс-әрекетін талдау (кесте 25-1 қараңыз). Еғер жылқы нарығында те кана сатып аушы А1 мен сатушы Б1 болса, онда жылқыньң бағасы 300 доллардан аспайды және 100 доллардан кем болмайды. Егер баға 115 доллар деңгейінде болса, онда бұл кезде 10 сатып алушылар жылкыны алуға ниет білдірген болар еді. Алайда, бұл бағамен жылқыны сатуға 2-ақ сатушы келісер еді. Бәсекелестіктің тууы мен өсуі сатып алушылар арасында бағаны өзгертуге итермелеп 255 долларға көтереді. Осы бағамен жылқьшы сатуға 7-ті сатушы дайын, сол бағамен сатып алуға 3 адам ғана дайын. Сатып алушы мен сатушының субъективті бағасы алма кезек теңестірілуі баға белгіленгенше жүре береді. Ондай белгіленген баға 5 сатушы мен сатып алушыны қанағаттандыруы керек жоне ол 215 доллар деңгейіңде болғаны дұрыс.

   Енді  Альфред Маршалдың  объективті факторлар  негізінде қалыптастырған баға тепе-тендігін қарастырамыз. Ол факторға сұраным мен ұсыным көлеміне баға өзгеруінің әсерін жаткызамыз және сүраным мен үсыным қисығы көрсетілген графикті қолданамыз

   Кесте 25-.2

     Сұраным мен ұсыным көлемімен бағаның өзгеруінің әсері.

 

   Осы мысалда  тепе-теңдік баға заттың бірлігінде 5 доллар болғанда жүзеге асып, сұраным мен  ұсынымның 35 мың зат деңгейінде іске асады. 
 

     

   Ендігі  мысалды көп салалы шаруашылық деңгейіндегі тепе-теңдік бағаны К. Маркстың ішкі салалық және сала аралық бәсекелестікгің әсерінен калыптасуын қарастырамы з. Сала аралық бәсекелестік тауар өндірушілерді өз капиталын пайда нормасы ең жоғары салаға жұмсауға итермелейді. Өндірістің пайдалы саласына капиталдың құйыла түсуі өндірістің ұлғаюына, тауар үсынымыньң көбеюіне қамқорлық жасайды. Нәтижесінде баға түсе бастайды және пайда нормасы төмендейді. Бұл жағдайда капитал қайтадан өндіріс саласының пайдасыздауынан пайдалысына ұмтылыс жасайды. Капиталдың бір саладан екінші салаға құйылуы тоқтаусыз жүре береді. Тек барлык кәсіпкерлер тең (жұмсаған) капиталға тең пайда тапқанша (алғанша) жене салдары ретінде тепе-теңдік бағасы белгіленіп, баға тепе-тендігі үстемдік құрады. Қарастырып отырған жағдайдағы тепе-тендік космостық объектінің «астрономиялық ойығын» бакқатып, болған кұбылыстардын барлык ақпараты лезде жойылады.. 
 

Экономикалық  ойлар тарихынан 

А.Маршалл (1842-1924)-Баға теориясының  негізін салушы.

Осы тараудағы  жөнді зерттеудің басы ағылшынның ұлы  экономисі Альфред Маршаллдың еңбектерінде көрсетілген. Оның "Саяси экономияның прин-циптері" (1890) деген оқу құралы біздің ғасырымыздың 40-шы жылдарына дейін толық жарты ғасырдай уақыт ішінде экономикалық білімнің негізі болып келді. Өз ғұмырының үлкен бөлігін Маршалл Кембридж университетінде (АҚШ) экономикадан сабақ берумен өткерді. Оның ең атақты шәкірті Джон Мейнард Кейнс Маршаллды "XIX ғасырдың ең үлкен экономисі" деп атады. Ал Джон Кейнстің өзі XX ғасырдағы экономикалық ой-пікірірлерге аса зор ықпал еткен, ел мойындаған ғалым екендігін айта өту орынды.

А. Маршаллға  атақ-даңқты әкелген: Адам Смит, Давид  Рикардо, Джон Стюарт Милл (классиктер деп оларды қазіргі экономистер  атаған, өйткені "Халықтар байлығының себептері туралы..." еңбектің жарық  дүниеге келуінен кейін олардың  теориялары 75 жыл бойы үстемдікте болған) секілді классикалық мектептердің экономистері жасаған теорияларды талдап қорытындылау еңбегі болатын.

"Саяси экономия  принциптерінің" жарыққа шыққанына  100 жыл өткеніне қарамастан, ол  кітаптағы нарықтық күштерді  талдау экономикалық қүбылыс-тарды түсіндіру үшін күні бүгінге дсйін маңызды саналады.

А.Маршаллдың тсорияларына орай экономикалық процестер нарықтық баға-ның тепе-теңдігі терминдерімен  түсіндіріле алады. Маршаллдың экомомикалық теорияға қосқан айтарлықтай үлесі  қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді ұсы-нымдар мен сүранымдардың араларына шектеу қоюы болып табылады. Ол осы екі факторды қайшының дүздсрімен салыстыра отырып, олардың бірінің бірінсіз жұмыс істей алмайтындығын дәлелдеп берген. Бірақ қайшы дүздерінің қол-данылу жағдайларына қарай әртүрлі қозғалатыны секілді, ұсыным мен сұраным ықпалдарының мәнділіктсрі уақытқа қатысты ауысып тұрады.

Қысқа мерзім ішінде өндірілетін тауарлар саны азды-көпті  тұрақты болады. | (Отырғызылған өркендерден  күтілетін өнім, көсіпорынның өнім шығару жоспары және т.б.) Соған орай ол өнімдердің бағаларын анықтауда сұраным өзгерісі үлкен рөл ойнайды. Ұзақ мерзімді перспективада керісінше болады. Фермерлер де, кәсіпкерлер де өндіріс қуаттылығын рынок сұранысына қарай арттырып немесе кеміте алады. Мұндай жағдайда нарықтық бағаның қалыптасуына ұсыным зор ықпал ететін болады.

 

3. Бәсекенің мәні, оның экономикалық рөлі. Монополия теориясы. Монополиялық бәсеке.

 

 Нарыктык  катынастардың мән-мағынасын байқататын ұғымдардың бірі-бәсеке (латын сөзі конкурро-түйістіру) болып табылады. Жалпы алып қарағанда бәсекені-өндірушілердің бір-бірімен нарықтағы тауар ұсыныны мен бағаны белгілеу жайлы өзара қатынасы ретінде анықтауға болады. Бұл өндірушілер арасындағы бәсеке. Ал,тұтынушылар арасындағы бәсекені -нарықтағы бағаны, сұраным көлемін қалыптастыру жайлы өзара қатынастар ретінде анықтаймыз. Нарық жағдайындағы бәсеке шаруашылық пропорциясының негізгі механизмін қалыптастыру ретінде белгілі.

 Бәсеке нарық  субъектісінің тепе-теңдік құқықтағы  тауарды пайдалы өткізу үшін өзара  экономикалық жарысын көрсетеді немесе қаржыны өте пайдалы жұмсау.

 Бәсекенің болмауы  монополизмге алып барады. Сондықтан  жеке кәсіпорын, банк, мемлекет өздерінің  кұкықтарын нарықта өктем жүргізеді.

 Нарық субъектілері көп болса, бәсеке тиімді жүреді. Себебі бәсеке мен монополия бір-біріне кері ұғымдар.

 Батыс сарапшыларының бағалауынша, бір тауар түрін  сатушылар 4-5 тен аз болмағаны жөн, ал 8-15-тен көп болса ете тиімді. Егер төрт фирма 80% сауда-саттықты бақыласа, онда нарық монополияландырылған болып  табылады.

 
 

 Кесте 25-4.

 Бәсеке  түрлері.