Экономикані реттеудегі мемлекеттін ролі

КIРIСПЕ 

     Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Қазақстан Республикасындағы кәсіби лицейлер мен колледждердің 1991-2008 жылдардағы қалыптасу және даму тарихын, яғни Қазақстан мемлекетінің бүкіл құрылымы түбірімен қайта құрылған кезеңдегі бәсекеге қабілетті жұмысшылар мен орта білімді мамандар дайындау ісін зерттеуге арналған.

     Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бір қоғамдық құрылым екіншісіне ауысқанда оның саяси-экономикалық, әлеуметтік және мәдени-рухани өмірін жаңа уақыт талабына сәйкестендіріп бейімдеу объективтік қажеттілікке айналады. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 1992 жылы жарық көрген «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» атты еңбегінде тұжырымдалды және бүкіл халықтың қолдауына ие болды. Қоғамды түрлендірудің бір бағыты республикамыздағы білім және ғылым саласы. Соған сәйкес, еліміз тәуелсіздік алысымен, халықаралық стандартқа және нарық қатынастарының талабына бейімделу үшін бұрынғы кәсіби-техникалық училищелер мен техникумдардың атаулары кәсіби лицейлер және колледждер деп өзгертілді. Екіншіден, олардың бәсекеге қабілетті жұмысшылар мен орта білімді мамандарды дайындаудағы міндеттері айқындалды. Бұл шындық. Себебі, нарық жағдайында кәсіби оқудың сапасы мен құрылымы, болашағы жеке меншік иелеріне байланысты болатыны белгілі [1,3-б].

     Мемлекет меншігіндегі нысандардың барлығы жаппай жекешелендірілді. Ондай жағдайда жұмыс берушілер мен кәсіби оқу орындарының арасындағы қарым-қатынасты реттеу, еңбек нарығы талабына сәйкестендіру объективтік қажеттілікке айналды. Зерттеп отырған проблеманың өзекті болуының бір себебі осында жатыр.

     Қазақстан Республикасы кеңестік кезеңде өз экономикасының қай саласының тиімді екендігін ажырата алмады. Оған оның құқығы да болмады. Себебі, бәрін орталық шешті. Республика шикізат шығарушы ел ретінде ғана қаралды. Зерттеу жұмысының өзектілігі міне осы мәселеге де байланысты.

     Тәуелсіздігін алған 19 жылдың ішінде Қазақстан экономикалық және әлеуметтік дағдарысты жеңіп, шикізат шығарушы елден жаңа технология еліне айнала бастады. Ел Президентінің бастамасымен индустриалды-инновациялық бағдарлама жасалып, оны іске асыру шаралары қолға алынды. Сонымен қатар республика халқына экономикасы дамыған 50 елдің қатарына ену бағдарламасы да жарияланды.

     Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастықтың тең мүшесіне айналып, АҚШ, Қытай, Франция, Германия, Англия, Корея сияқты дамыған елдердің ғылыми-техникалық серіктесіне айналды. Аталған елдер біздің мемлекетіміздің болашағы зор екенін мойындады. Міне, осы аталған стратегиялық міндеттер халыққа қызмет көрсетудің барлық салалары үшін бәсекеге қабілетті жұмысшылар және мамандарды дайындауды талап етті. Олардың білімі, икемділігі, қабілеті халықаралық стандартқа сәйкес келуі заңдылыққа айналды. Біз зерттеген ғылыми жұмыстың өзектілігі де осы талаптан туындап жатыр. 

     Ел Президенті Н.Ә. Назарбаев, «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біз болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз. Демек, барлық деңгейдегі техникалық және кәсіптік білім беруді дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолдануымыз шарт», [2] – дейді. Одан соң «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты 2007 жылғы Жолдауында, «Еңбек нарығының даму серпіні мен келешегіне сәйкес келетін білім беру мен кәсіптік қайта даярлаудың халықаралық стандарттарынан қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік саясат қажет» екендігін он жетінші бағыт деп тұжырымдаған болатын [3].

     Қазақстан Республикасының Президенті 2008 жылғы 1 шілдедегі № 626 Жарлығымен «Қазақстан Республикасында техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2008-2012 жылдарға арналған Мемлекеттік Бағдарламасын» бекітті. Онда бұл жүйенің қазіргі жай-күйі, оны іске асырудың негізгі бағыттары мен тетіктері, оның материалдық-техникалық базасын жаңарту, жүйеде даярланатын жұмысшылар мен орта буын мамандарының бәсекеге қабілеттілік сапасын көтеру, басқару мен қаржыландыруды жетілдіру мәселелері қамтылды. «Бағдарламаны іске асыру нәтижесінде техникалық және кәсіптік білім беру жүйесін дамыту ұсыныспен емес, сұраныспен айқындалатын болады. Бағдарламада кадрларды даярлау мен олардың бәсекеге қабілеттілік сапасын қамтамасыз ететін техникалық және кәсіптік білім берудің моделін қалыптастыру болжанады», - делінген құжатта [4].

     Өз еліміздегі орта кәсіби білімі бар мамандарға жағдай жасауымыз негізгі қажеттілікке айналды. Еліміздің экономикасына өзіндік үлес қосып жатқан да осы орта кәсіби білімі бар мамандар. Өйткені олардың көпшілігі болашақта теориялық жолмен емес, нақты іс жүзінде жұмыс істейтіндер. Дамыған елдермен бәсекеге түсу үшін де, ДСҰ-ға кіру үшін де технологиямыз мықты болуы керек. Мысалы, Қытай мемлекеті технологияны жақсы дамытқандықтан кез келген елмен әлеуметтік-экономикалық бәсекеге түсе алады. Оларда орта кәсіби білімі бар мамандарға барлық жағдай жасалған. Сондықтан өздерінің өнімдерін сыртқы рынокқа ұялмай шығара алады.

     Зерттеу жұмысы барысында еліміз тәуелсіздік алған, 1991-2008 жылдар аралығында қалыптасып дамыған колледждер мен лицейлер тарихын тарихи материалдар мен құжаттық негізде саралап зерделеу диссертациялық еңбектің өзектілігін аңғартады.

     Қоғамдық қатынастардың жаңа жүйесіне көшкеннен бері орта оқу орындарын бітірген маман жұмысшылар нарықтық жағдайға бейімделе отырып, еліміздің экономикасын өрістетіп, әлеуметтік жағдайын жақсартуға елеулі үлес қосты.

     Экономика саласына аса қажетті бірден-бір мәселе – еңбек нарығындағы сұранымды анықтау, кәсіби лицейлер мен колледждерде соған сәйкес маман дайындаудың жолдарын көрсете отырып, оларды келешекте қажетті салаға жұмысқа орналастыру болып табылады. Ол үшін кәсіби лицейлер мен колледждерді мамандарды оқытуға лайықтап, өндіріспен тәжірибе алмасу барысын ұйымдастыру, оларды оқуға қажетті жабдықтарымен қамтамасыз ете отырып, осы оқу орындарына лайықты ұстаздар дайындау және оқушылардың үлгерімін, кәсіпті игерудегі икемділіктерін арттыру, бағалау жұмыстарын жүзеге асыру басты міндетке айналды. Міне, кәсіби деңгейі жоғары жұмысшылар мен мамандар дайындаудың басты талабы осы.

     Жұмыс берушілер өз тарапынан оқу орындарымен әлеуметтік серіктестік қатынасты нығайтуға, оқытудың мазмұнын және технологиясын жаңғыртуға, оларды кәсіпорындардың өскелең талабына бейімделуге, шәкірттерді еңбек нарығының талабына сәйкес дайындауға жағдай жасайды. Сондықтан тәуелсіздігімізді алғаннан бергі кәсіби лицейлер мен колледждердің қалыптасу мен даму тарихын жаңа талап тұрғысында зерттеу отандық тарихнамаға қосқан үлес болып табылады. Қазір еліміз 2010-2020 жылдарға арналған жаңа экономикалық Бағдарламаны іске асыруға кірісті. Ол үшін кәсібі жоғары жұмысшылар мен орта буын мамандарын дайындау кезек күттірмейтін міндетке айналып отыр. Ондай мамандарсыз жаңа технологияны енгізу мүмкін емес.

     Тақырыптың зерттелу деңгейі. 1991-2008 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы кәсіби лицейлер мен колледждердің қалыптасу және даму тарихы тарихшылар тарапынан зерттелген жоқ. Кәсіби лицейлер мен колледждер экономикалық, философиялық, педагогикалық ғылымдардың тұрғысынан ғана зерттеу нысаны болған. 

     Жалпы тәуелсіздігімізді алғанға дейін кәсіби-техникалық білім жүйесін зерттеу барысы 60-70 жылдары қолға алынып, нәтижесінде бірнеше ғылыми еңбектер жарық көрді. Бұл ретте Ф.К. Михайлов, Т. Қожамқұлов,                     М.Х. Асылбеков, С.Б. Нұрмұхамедов, Н.Г. Пан және т.б. ғалымдардың маман жұмысшыларды дайындау барысына, жас жұмысшыларды оқыту мен тәрбиелеуге байланысты іс-шаралар жайында жазған еңбектерін атап өтуімізге болады.

     70-жылдары кәсіби-техникалық оқу орындарының тарихы ғана емес, оның теориялық, педагогикалық негізі туралы да бірнеше ғылыми еңбектер өмірге келді. Академик С.Я. Батышев, К.А. Айманов, К.Б. Балахметов, Л.З.Рүстемов және т.б. ғалымдар жұмысшы мамандығын алып жатқан жастарға педагогикалық тәрбие бере отырып, технологиялық процестердің мазмұнын түсіндіруге, аналитикалық ойлаудың қажеттелігіне, оларды ұйымдастырудың механизмдеріне де назар аудару керектігін ғылыми түрде негіздеген.

     70-80 жж. кәсіптік-техникалық оқу орындарында мамандар даярлау барысы мен осы даярланып шыққандарды өндіріс орындарына немесе ауылшаруашылығына жұмылдыру, ғылыми-техникалық прогресстің жастарды оқытуда тигізген әсері С.М. Сүлейменов, Н.А. Гуляев, А.Г. Сармұрзин, Т.В. Шегай, Н.Р. Күнқожаев, Э.А. Түркебаев, Р.Т. Садықов, С.Бектұров, М. Құлбеков, М.Ж. Тәшенов, С.Қ. Жақыпбеков, М.Қ.Қойгелдиев және т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты сараланып көрсетілді.

     Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін қажетті өндіріс орындары, ауылшаруашылығы, мәдениет пен спорт, өнер саласына қажетті мамандар дайындау мәселесіндегі кәсіби оқу орындарының рөлі мен орнына арнап  А.К. Асарбаев, С.Х. Байділдина, Ж.Е. Сманқұловалар кандидаттық диссертация қорғады.

     Диссертациялық жұмыстың деректік негізі. Диссертациялық жұмыста Қазақстан Республикасының Заңдары мен Заң актілері, мұрағат құжаттары, республикалық, облыстық мерзімді басылым материалдары, тақырыпты ашатын ғылыми, саяси, педагогикалық еңбектер, статистикалық құжаттар дерек ретінде пайдаланылды. Кәсіби лицейлер мен колледждерге қатысты Қазақстан Республикасының Заң актілері, оның ішінде 1992-2001 жж. аралығындағы «Білім туралы» Заңы және оған енгізілген өзгерістер мен толықтырулар, ҚР-да білім беруді дамытудың  2005-2010 жылдарға арналған Бағдарламасы, Қазақстан Республикасының техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2008-2012 жылдарға арналған мемлекеттік Бағдарламасы кеңінен қолданылды.

     Диссертациялық жұмыстың деректік негізі ретінде Қазақстан Республикасы Президенті мен Орталық мемлекеттік мұрағаттары және Алматы қаласы, Алматы облысы және Талдықорған облыстық мұрағат қорларының құжаттары алынды.

     Жұмыстың мақсаты мен міндетін ашуда ҚР Президенті мұрағатының  (ҚРПМ) Қазақстан Коммунистік партияның Орталық комитеті (708-қ.), ҚР Орталық Мемлекеттік мұрағатының 1137, 1692, 1720, 1721, 1890, 1982, 2253, 2265, 2270 қорларының, сонымен қатар  Алматы облысы мұрағатының 499 қорының, Талдықорған облысы мұрағатының 2250 қорының кәсіби лицейлер мен колледждерге қатысты құжаттық деректері талдауға алынды.

     Диссертациялық зерттеудің келесі деректік негізін Қазақстан Республикасының түрлі ақпарат құралдары құрайды. Республикалық, облыстық «Алматы ақшамы», «Орталық Қазақстан», «Қазақстан мұғалімі», «Семей таңы», «Атырау», «Оңтүстік Қазақстан», «Жетісу», «Жас Алаш», «Президент және халық», «Заң», «Ақтөбе», «Арқа ажары», «Қазақ елі», «Астана хабары», «Қазақстан кәсіпкері – Профессионал Казахстана» және т.б. мерзімді басылымдарда жарияланған кәсіби лицей мен колледждердің қалыптасуы мен даму жұмысына қатысты шыққан мақалалар кең қолданысқа енді.

     Кәсіби-техникалық оқу орындарына байланысты қабылданған үкімет шешімдері мен қаулы-қарарлары, деректі материалдар мен Республика Президентінің халыққа Жолдаулары зерттеу жұмысында пайдаланылды. Мәселен, диссертация барысында Елбасының «Қазақстан ғасырлар тоғысында», «Қазақстан-2030», «Жаңару стратегиясы», «Қазақстан дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында», «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» (2007 жылғы халыққа Жолдауы), 2008 жылғы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты», «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» (6 наурыз 2009 жылғы халыққа Жолдауы) атты Жолдаулары кәсіби білім жүйесін дамыту мәселелерін айқындауда үлкен көмегін тигізді.

     Зерттеудің нысаны. Тәуелсіздігімізді алғаннан кейінгі республикадағы кәсіби лицейлер мен колледждердің қалыптасу тарихы мен дамуына және онда маман жұмысшыларды даярлау барысына тарихи талдау жасау.

     Зерттеудің пәні. Кәсіби лицейлер мен колледждердің нарықтық экономика, еңбек нарығы талабына сәйкес бәсекеге қабілетті жұмысшылар мен орта буынды мамандар дайындауын ғылыми қорытындылау.

     Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу жұмысы республикамыз тәуелсіздік алғаннан кейін кәсіби лицейлік және колледждік білім жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихын тарихи, теориялық, әдістемелік және деректемелік негізде қарастыра отырып, объективті түрде бағалауды мақсат тұтады.

     Осы мақсатты іске асыру үшін төмендегі міндеттер қойылды:

     - Қазақстан лицейлері мен колледждерін қалыптастырудың алғы шарттарын анықтау;

     - Қазақстанда лицейлер мен колледждердің қажеттілігін нақтылаудағы көзқарастарға талдау жасай отырып, баға беру;

     - колледждер мен лицейлерге қатысты үкіметтің қаулылары мен шешімдерінің мәнісін айқындай отырып, бұл оқу орындарын дамыту қажеттілігін дәлелдеу;

     - лицейлер мен колледждердің дамытудың бағыттарын нақтылау;

     - техникалық және кәсіби білім саласы жүйесіндегі бәсекеге қабілетті жұмысшылар мен орта білімді мамандарды дайындаудың түрлері мен тәсілдерін анықтай отырып, жүйелеп көрсету;

   - экономиканың әрбір салаларына қажетті кәсіп иелерін дайындаудағы колледждер мен лицейлердің рөлін көрсету;

   - дағдарыс жылдарында кәсіби оқу орындарының қиыншылықтарын көрсете отырып, нарықтық экономика талабына бейімделуін дәйектеу;