Қазақстан республикасының еңбек нарығын дамыту

    Мемлекеттiң  халықтың әлеуметтiк осал жiктерiне ең аз мөлшерде көмек берiп отыруы жөнiндегi конституциялық мiндеттемелерiнiң  болуы. Арнаулы мемлекеттiк жәрдемақылар мен өзге де әлеуметтiк  жәрдемақылардың  белгiленуi.Кедейлiк проблемаларын шешу қажеттiгiне атқарушы билiктiң барлық деңгейлерiнде бейiлдi болу және түсiнiстiкпен қарау.

    Yкiметтiң  әлеуметтiк қорғау, кедейлiкке қарсы  күрес жүйесiн жетiлдiру мәселелерi  бойынша халықаралық қаржы ұйымдарымен,  донор елдермен өзара жемiстi iс-қимылы.

    Кәсiптiк  бiлiм беру жүйесiн дамыту мемлекеттiк  саясаттың пәрмендiлiгi мен нәтижелiлiгiнiң  төмендiгi (жұмысқа орналастыру жағынан  алғанда).

    Жұмыс берушiлер үшiн бұрынғы жұмыс  орындарын сақтау мен жаңа жұмыс  орындарын ашуға экономикалық ынталандырудың болмауы. Жұмыссыздарды кәсiптiк оқытуды ұйымдастыру мүмкiндiгiнiң шектеулiлiгi. Жұмысшылар мен мамандарды салалық және iшкi фирмалық даярлау мен қайта даярлаудың iс жүзiнде толық тоқтауы.

    Жұмыссыздарды кәсiптiк оқыту бағдарламасымен  қамтудың төмендiгi.

    Жұмыспен  қамту мәселелерi бойынша әлеуметтiк  серiктестiктiң дамымағандығы. 
       Экономикалық нәтижелер алуға арналған қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру жөнiндегi шаралардың бағдарланбағандығы. Қоғамдық жұмыстарды қаржыландырудың түрлерi мен көздерінің шектеулiлігi.

    Халықты жұмыспен қамту саласындағы бағдарламалардың тиiмдiлiгiн арттыру үшiн қаражаттың жеткiлiксiздiгi.

    Жұмыссыздарды кәсiби қайта даярлау бағдарламаларын  қалыптастыру барысында еңбек дағдыларының сапасын ескеру деңгейiнiң төмендiгi.

    Еңбек және жұмыспен қамту мәселелерi бойынша заңнаманың жетiлдiрiлмегендiгi - еңбекшiлердiң әлсiз қорғалуы. Мемлекеттiк әлеуметтiк көмектiң атаулылығының, ашықтығының және қол жетiмдiлiгiнiң кемдiгi. Кедейлiктiң деңгейi мен тереңдiгiн айқындаудағы тиiмсiз қағидаттар. Жұмыссыздарды әлеуметтiк қорғауға арналған шығыстың азаюы. Көрсетiлетiн материалдық көмек деңгейi мөлшерiнiң төмендiгi. Жұмыстан босатылған қызметкерлердiң әлеуметтiк қорғалу құқығына нұқсан келтiру. 
    Жұмысынан, еңбек қабiлеттiлiгiнен және табыс көзiнен айрылуымен байланысты әлеуметтiк қатерге тап болған кезде халықтың өзiн-өзi қамтамасыз ету дағдысын қалыптастыру саясатының болмауы. 
 

    3.2 Жұмыспен қамтуды  қамтамасыз етуді  дамыту 

    Жұмыспен  қамтуды қамтамасыз ету саласында  мынадай мiндеттер белгiлендi:

    -  кәсiби даярлау жүйесiн тиiмдi дамытуды қамтамасыз ету;

    - жұмыссыздарды қайта даярлауды  ұйымдастыру мүмкiндiктерiн iздестiру;

    -  ұлттық менеджменттiң, кәсiпкерлер табының қалыптасуына жәрдем көрсету;

    -  әр түрлi салалық одақтардың құрылуына жәрдемдесу және олардың қызметiн қаржыландырудың сенiмдi көздерiн қамтамасыз ету;

    - жұмыс берушiлердің бұрынғы жұмыс  орындарын сақтауын және жаңаларын  құруын ынталандыру мәселелерiн  пысықтау, шағын бизнес пен жеке  кәсiпкерлiктi дамытуға жәрдемдесу;

    -  халықтың әлеуметтiк жағынан осал жiктерiн жұмыспен қамтуға жәрдемдесу;

    -  қоғамдық жұмысты ұйымдастыруды экономикалық тұрғыдан мақсатты ету;

    - еңбек көшi-қонын ұйымдастыру  жөнiндегi шараларды қамтамасыз ету; 

    Халықты әлеуметтiк қорғау саласында мынадай  стратегиялық мiндеттер белгiлендi:

    -  еңбекақы төлеу жүйесiн жетiлдiру;

    -  халықтың нақты табысының артуын қамтамасыз ету; 

    -  әлеуметтiк сақтандыру жүйесiн  енгiзу;

    -  мемлекет пен жұртшылықтың әлеуметтiк  проблемаларды шешудегi серiктестiгiн  дамыту үшiн жағдай жасау;

    - мүгедектердi оңалту мүгедектiкке  ұшырататын жағдайлардың алдын  алу мәселелерi бойынша бағдарламалардың  нәтижелiлiгiн арттыру;

    Жұмыспен  қамту саласындағы саясат халықтың жұмыспен өнiмдi қамтамасыз етiлу мақсаттарына сүйенгенде ғана табысты болуы мүмкiн. Бұған еңбек ресурстары сапасын қамтамасыз ету арқылы ғана қол жеткiзуге болады. Экономикалық өсудi қамтамасыз ету үшiн қажеттi еңбек ресурстарының сапасы адам ресурстарын дамыту стратегиясы арқылы мүмкін болады. Бұл, өз кезегінде, халықты әлеуметтiк қорғау жүйесiнiң тиiмдiлігiне оң әсер етедi. 
     Кедейлiк пен жұмыссыздық проблемаларын шешуде қысқа мерзiмдi және орта мерзiмдi мақсаттар жiгiн айқын ажырату қажет.

    Қысқа мерзiмдi мақсаттар (2001-2005 жылдар) - бұл  жұмыссыздықтың алдын алу және жұмыс iздеушiлерге уақытша материалдық қолдау көрсетумен қатар, оларды жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу.

    Орта  мерзiмдегi жоспардың (2005 - 2010 жылдар) басты  мақсаты - экономикадағы құрылымдық реформалар арқылы жұмыс күшiне сұранысты  ынталандыру: кәсiпкерлiк үшiн қолайлы орта қалыптастыру; инвестициялық қызметтi ынталандыру және жаңа жұмыс орындарын құру; адам капиталының сапасын жақсарту; барабар жалақы мен табысқа кепiлдiк беру; кедейлiктi азайту. 

    Кәсiби даярлау мемлекеттiң ең басты  қамқорлығында болуға тиiс. Бұл әсте мемлекеттiк бюджет қаражатынан мiндеттi түрде көп соманың бөлiнуi көзделуге тиiс дегендi бiлдiрмейдi. Халықтың тұрақты табысын және оның еселенуiн қамтамасыз ететiн еңбекке қабiлеттi халықтың едәуiр бөлiгiнiң өнiмдi жұмыспен қамтылуына бағдар ұстай отырып, адам ресурстарын дамыту бағдарламалары арқылы халықтың жұмыспен қамтылуы саласындағы мемлекеттiк саясатты түзету қажет.

    Жұмыссыздықтан  шегiлетiн қоғамдық шығын көбiне, кейбiреулер жұмыс iстемеген жағдайда, өндiрiлмейтiн тауарлар мен қызметтер  көрсету көлемiне қатысты терминмен өлшенедi. Бiрақ жұмыссыздықтан шегiлетiн жеке шығындары қызметкерлер мен олардың отбасылары үшiн мұнан да күрделi және күйзелiстi болуы мүмкiн: табыстарын және салымдарын жоғалтатыны сөзсiз, ал кейбiр жағдайларда мүлкiнен және баспанасынан да айырылады, мұның өзi толқуларға, психологиялық тоқырауға, отбасындағы жанжалға, ал кейде тiптi қылмысқа алып келедi. Осындай себептер бойынша нарықтық экономикадағы елдердiң үкiметтерi уақыттың әртүрлi кезеңдерiне арналған жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы, сондай-ақ қайта даярлаудың көптеген әртүрлi бағдарламаларын ұсынады.

    Барлық  деңгейлердегi кәсiптiк бiлiм беру жүйесi кәсiптiк мектептер, лицейлер, колледждер және жоғары оқу орындары түлектерiнiң жұмысқа орналасу қызметiн  құруға тиiс.Бiлiм беру жүйесi бiлiктi маманды еңбек нарығына шығару тетiгiн жасауға тиiс.

    Жұмыссыздарды қайта мамандандыруды ұйымдастырудағы  нақты мақсат: олардың мiндеттi түрде  еңбекке орналастырылуы көзделуге  тиiс. Осыған байланысты жұмысқа орналастыру  қызметтерi iске асыратын жұмыссыздарды қайта даярлау бағдарламаларының тиiмдiлiгiн арттыру қажет.

    Жұмыссыздарды қайта даярлаудың тиiмдiлiгiн арттырудың бұдан басқа, неғұрлым оңтайлы жолы, ұзақ уақыт жұмыссыз жүргендер қатарындағы  адамдарды жұмысқа орналастыру  мәселелерi бойынша кәсiпорындардың жұмысқа орналастыру секторымен өзара iс-қимылы болуы мүмкiн. Осыған байланысты жұмыссызды алдағы уақытта аталған кәсiпорынға жұмысқа орналастыру шартымен, кәсiпорынның қызметкерлердi қайта даярлау курстарында жұмыссызды қайта мамандандыруға мемлекет тарапынан қосымша ақы төлеу тетiгiн енгiзу мүмкiндiгiн зерделеу қажет.

    Көптеген  кәсiпорындардың өз мамандары мен  жұмысшыларын кәсiби тұрғыдан қайта  мамандандыруды қамтамасыз етуге шамасы келмейдi және олар фирмаiшiлiк кәсiби оқыту мен қайта оқытуды ұйымдастырудағы өз тәжiрибесiн жоғалтып алды. Әйтсе де таяудағы кеңестiк кезде олардың бұл үшiн тиiстi базасы болып, осы мiндеттi ойдағыдай атқарып та келген едi. Кәсiпорындардың осындай практиканы қолға алуы немесе қайта түлетуi қажет. Бұл жұмыс берушiлердiң өз қызметкерлерiн кәсiби даярлау мен қайта даярлауды ұйымдастыруды ынталандыру тетiгiнде көрiнiс табуға тиiс. Алайда мұның iрi кәсiпорындар туралы сөз болғанда ғана мәнi болады. Шағын бизнестiң субъектiлерiне қатысты бiршама өзге көзқарас қажет. Мысалы, қызметкерлердi қайта даярлаудың салалық курстарын құру.

    Бiздiң  бiлiм беру жүйемiзде кәсiпкерлер  тәрбиелеу туралы айтуға әлi ерте. Бiз  кредиттiк ресурстарға қол жеткiзу жеткiлiктi қамтамасыз етiлсе, кәсiпкердің  өзi қажеттi нәтижелердi көрсетiп, кәсiпкерлер табын қалыптастыруды қамтамасыз ете бастайды деген болжам жасап отырмыз. Алайда таяудағы өткен кезеңде бiздiң елiмiзде өз iсiн құрып, жұмысқа жалдамалы қызметкерлер алудан гөрi, жалданып жұмыс iстеуге әзiр мамандар көбiрек болды және бұл жағдай әзiрше өзгерген жоқ.

    Осының  бәрi ел экономикасын сапалы адам ресурстарымен  қамтамасыз ете отырып, осымен бiр  мезгiлде нағыз кәсiпкерлер тәрбиелеудi ұйымдастыра алатын кәсiптiк бiлiм  беру жүйесiн құру қажеттiгiн алдыңғы  қатарға шығарады.[2].

    Құзыретiне қазiргi заманғы менеджмент (корпоративтiк, жобалар, адам ресурстары және т.б.) принциптерiн енгiзу мен өнiмдiлiктi арттыру мәселелерi кiретiн ұйым (менеджмент мәселелерi жөнiндегi қауымдастықтар) құру мәселесiн пысықтаған жөн.

    Жұмыссыздарды әлеуметтiк қамсыздандырудың көптеген мәселелерi халықты жұмыспен қамту мәселелерi жөнiндегi мемлекеттiк саясатты дамытуда әлеуметтiк серiктестiктi жетiлдiру үшiн негiз болуға тиiс. 
    Жалдау жөнiндегi әлеуметтiк агенттiктердi, мемлекеттiк емес еңбек биржаларын дамытуды ынталандыру тетiгiн әзiрлеп, енгiзу қажет.

    Халықты әлеуметтiк қорғаудың тиiмдiлiгiн  арттыруға әлеуметтiк проблемаларды  шешуде мемлекет пен жұртшылықтың серiктестiгiн  дамыту жөнiндегi мемлекеттiк саясатты жетiлдiру және нақты атаулы әлеуметтiк  көмекке қол жеткiзу сияқты шаралар ықпал етуге тиiс.

    Күш-жiгердi ана мен баланың денсаулығын  қорғауға бағыттау керек - ана мен  баланың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар бала кезiнен  мүгедектердiң үлесiн азайтуға мүмкiндiк  бередi. Бұдан өзге, халықтың тұрмыста және өндiрiсте мүгедектiкке ұшырауын болдырмау жөнiндегi алдын ала шаралар жүйесiн әзiрлеу керек. Мүгедектер үшiн оңалту жағдай туғызу қажет. 
 
 
 

    Қорытынды 

    Сонымен, еңбек рыногы саясатының тікелей мақсаты -жұмыссыздықтың деңгейін төмендету, жұмыс күшінің сапасын көтеру және ықпалды жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету арқылы оны реттеу болып табылады. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін қаралатын мәселелер:

    - келешекте өндірістегі жұмыс  орындарын сақтау және жаңа  жұмыс орындарын көбейту арқылы  халықтың жұмыспен қамтылуын қолдау;

    - жұмыспен қамту саясатында әлеуметтік  қорғаудың қосымша шараларын  қарастыру (оқушы жастар үшін  оқудан бос уақыт кезінде уақытша  жұмыспен қамтуын ұйымдастыру  және Жастар саясаты);

    -    халықтың нысаналы топтарын жұмыспен  қамтуда жәрдемдесу бойынша шараларды қамтамасыз  ету және  оларды әлеуметтік қорғау;

    -    ақылы  қоғамдық жұмыстарды  ұйымдастыру, жұмыссыз азаматтар  үшін қоғамдық жұмыстардың түрлерін  кеңейту;

    - еңбек рыногының жағдайын есепке  ала отырып, оларды кәсіптік оқыту  және қайта оқыту арқылы жұмыссыз азаматтардың жұмыс күші рыногында бәсекеге жарамдылығын жоғарылату;

    -   еңбек күші - оны реттеу арқылы  енбек ресурстарының жұмылдыруын  қамтамасыз ету.

    Астана  қаласының 2004 жылға арналған халықты  жұмыспен қамту аймақтық бағдарламасынынң мақсаттары:

    -    халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз  ету, жұмыс күшінің сапасы мен  бәсекеге жарамдылығын көтеру;

    - кәсіптік білімді жұмыссыз азаматтардың  нарық еңбегінің қажеттілігіне  сай болуын қамтамасыз ету;

    - жұмыс    күшінің    белсенді    жұмсалуын болжау;

    -   экономика салаларында жұмыссыз  азаматтар үшін ақылы қоғамдық  жұмыстар түрін, көлемін және  нысанын кеңейту;

    -   жүмыспен қамту саласында әлеуметтік  қорғаудың қосымша шараларын  қамтамасыз ету;

    -   халықтың  мақсатты  тобына  жұмыспен  қамтуға жәрдемдесу және оларды әлеуметтік қорғау.

    Сонымен, жұмыссыздық, халықты жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі осы күндері ең өткір проблемаға айналып отыр. Қазақстанның ұзақ мерзімді стратегиялық даму бағдарламасында жұмыссыздық пен кедейшілікті толық та тұрақты жою мәселесі 2010 жылға дейін шешілетін мемлекеттік міндет ретінде анықталғаны белгілі.

  Нарықтық  жағдайда  кәсіпорындарда  еңбек  ресурстарына деген 

көзқарастар өзгереді. Жұмыскер өндіріс процесінде бір ғана факторына емес, ал кәсіпорын  басшылығы тарапынан түпкілікті қамқорлықтың мақсаты мен көзіне айналып отыр.

  Әрбір  кәсіпорында кадр саясатының  бағдарламасы болғаны жөн. 

Оның  негізгі бағыттары  мыналарды  қамту қажет: жұмыс күшінің  саны және кәсіпқой  біліктілік жағынан  қажеттілікті анықтау; нысандарды тарту, кадрларды пайдалануды жақсарту жөнінде шаралар әзірлеу.

  Егер  де бұрын кәсіпорындарда кадрларды  іріктеу, орналастыру және