Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы

 

 

2.2.    Кəсіпкерлікті  мемлекеттік қолдау  Бағдарламалары

 

Қазақстанның тəуелсіздік  алған кезінен бастап кəсіпкерлікті  қолдау жөніндегі мемлекеттік шаралар  тарихын мынадай кезеңдерге бөлуге болады:

1. Бірінші кезең – 1992-1994 жылдар аралығы;

2. Екінші кезең – 1994-1996 жылдар аралығы;

3. Үшінші кезең – 1997-2000 жылдар аралығы;

4. Төртінші кезең –  2001-2003 жылдар аралығы;

5. Бесінші кезең – 2004-2007 жылдар аралығы;

6. Алтыншы кезең – 2008 жылдан бастап,    қазіргі  уақытқа дейін.

Мемлекеттің 1992-1994 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы  кəсіпкерлікті қолдау жəне дамыту бағдарламасын  қабылдауы осы саладағы бастапқы шаралардың бірден бірі болып табылады, ол жеке кəсіпкерліктің қалыптасуы мен  дамуының, оны ауқымына қарай бөлместен, тұтастай алғанда негізін қалады. Сол кезде кəсіпкерліктің дамуына  басты кедергі болғандар тұтас  жəне тұрақты заңнаманың, тиісті салық  саясатының болмауы, инвестиция жəне несие, өндіріс ғимараттарын, шикізат ресурстарын, ақпарат алудың қиындықтары, яғни құрылуы Бағдарламада болжанған кəсіпкерлікті мемлекет тарапынан нақты қолдау механизмінің  болмауы.

Кəсіпкерлік топтарын белсенді қалыптастыру үшін қажетті жағдай туғызу мақсатында, сонымен қатар республикада экономикалық реформаның сенімді əлеуметтік базасын қамтамасыз ете отырып, Қазақстан Республикасындағы кəсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жəне дамыту жөніндегі 1994-1996 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарлама əзірленіп,  қабылданды. Сол кезеңнің басты мақсаты салық ауыртпашылығын бұрын қолданылған салық жəне төлемдерді қысқарту арқылы төмендету, сонымен қатар елдің барлық аумағында салық ережелерінің бірыңғай қолданылуын қамтамасыз ету болып табылған салық реформасын жүзеге асыруымен есте қалды. Ел экономикасын реформалау үдерісінде шағын бизнес басты рөль атқарды. Шағын кəсіпкерлікті өнеркəсіп секторын əртараптандырумен бірге дамыту «Қазақстан – 2030» Стратегиясының бірден-бір негізі болып табылды.

Шағын кəсіпкерліктің дамуына  кедергі болатын алдыңғы кезеңдегі  проблемаларды болдырмау, жəне мемлекеттің қол жеткізген оң беталыс-тарын бекіту мақсатында, 1997- 2000 жылдар аралығында мынадай шаралар жүзеге асырылды:

1. «Шағын кəсіпкерлікті  дамытуға мемлекеттік қолдауды жəне жандандыруды күшейту шаралары туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 6 наурыздағы № 3398 Жарлығы қабылданып, ол шағын кəсіпкерлікті қолдау жəне дамыту шараларының мəртебесін мемлекеттік экономикалық саясаттың басым саласымен ресми түрде бекітті жəне жүзеге асырылатын шараларды, бірінші кезекте, халықты жұмыспен қамтамасыз етуге, олардың əлеуметтік проблемаларын шешуге жəне еңбек белсенділіктерін арттыруға, тұтыну нарығын көптеген тауарлар мен қызметтердің түр-түрімен толтыруға жолдады.

2. Қазақстан Республикасының  Үкіметі 1997 жылғы 26 сəуірде Шағын кəсіпкерлікті дамыту қорын құрды («Шағын кəсіпкерлікті дамыту қорын құру туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 26 сəуірдегі № 665 қаулысы).

3. Шағын кəсіпкерлікті  дамыту жəне қолдау жөніндегі  1999-2000 жылдарға арналған мемлекеттік   бағдарлама  қабылданды,   ол  мемлекеттік  қолдаудың,  атап айтқанда, нарықтық экономикадағы оның ерекше рөліне байланысты, шағын бизнесті қолдаудың басты бағыттарын белгілеп берді.

2001 жылы Қазақстан   Республикасындағы   шағын   кəсіпкерлікті дамыту  жəне    қолдау  жөніндегі 2001-2002 жылдарға арналған кезекті Мемлекеттік бағдарлама қабылданды, ол шағын   кəсіпкерліктің құрылып жатқан   қолдау жəне қорғау  инфрақұрылымын пайдаланудың тиімділігін арттыруды, шағын кəсіпкерлік саласындағы нормативтік құқықтық актілерді жетілдіруді, шағын кəсіпкерлікті қолдаудың қаржы-несие механизмдері мен инвестициялық саясатын жетілдіруді, шағын    кəсіпкерлікті кадрмен,    ғылыми-əдістемемлік жəне ақпарат жағынан қамтамасыз етуді, шағын  кəсіпкерлікті аймақтық дамытуды топшылайды.

Шағын    кəсіпкерлікті  одан   əрі дамыту мақсатында   мемлекет 2004 - 2007 жылдар аралығында шағын бизнестің жақын арадағы перспективасының басты бағыттарын, оның ішінде кəсіпкерлік ахуалды, бəсекелі ортаны, қосымша құны жоғары өндірісті құру үшін жеке секторды ынталандыратын   қоғамдық институттар жүйесін қалыптастыруды белгіледі. Қазақстан Республикасындағы Шағын кəсіпкерлікті дамыту жəне қолдау    жөнінде 2004 - 2006 жылдарға арналған мемлекеттік жаңа бағдарлама қабылданды. Бағдарламаның іс-шараларын орындау аясында, шағын кəсіпкерліктің əртараптандырылуы үшін институционалдық жағдайды қамтамасыз ету, профильдігін ұлғайту, инвестициялық ағымдарды жаңа салаларға аудару, шағын кəсіпкерлік кəсіпорындарының активтерін көбейту, шетке шығаруға бағдарланған ғылымды көп қажетсінетін өндірістер құру жəне шағын кəсіпкерлік өнімдерін (жұмыс, қызмет) сыртқы нарыққа шығару жөніндегі міндеттер тұрды.

Үкімет Шағын кəсіпкерлікті  қолдау жөніндегі 2004-2006 жылдарға арналған бағдарлама бойынша шаралардың іске асырылуының аяқталғанын күтпестен  тағы бір бағдарламаны – «Қазақстан экономикалық, əлеуметтік жəне саяси  жедел жаңару жолында» атты Қазақстан  Республикасы Президентінің 2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан халқына  Жолдауына сəйкес əзірленген «Қазақстан Республикасындағы шағын жəне орта кəсіпкерлікті дамыту бойынша жеделдетілген  шаралардың

2005-2007 жылдарға арналған  бағдарламасын» қабылдады. Бағдарлама  ШОБ- ті қолдау жəне дамыту  бойынша мемлекет тарапынан өткізіліп  отырған макроэкономикалық саясат  аясына қисынды үйлесіп кететін  Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған  индустриалды-инновациялық даму  Стратегиясына жəне Қазақстан  Республикасының 2030 жылға дейінгі  кезеңге даму Стратегиясына негізделген  аса пəрменді шараларды қарастырады. 

2007 жылдың соңынан бастап  мемлекет ШОБ үшін əлемдік  қаржы дағдарысының салдарынан туындаған кредит қаражатының тапшылығын қысқарту мақсатында, қаражатты кейіннен ШОБ-ті жеңілдік шарттарымен несиелендіру үшін, «Даму» Қоры оператор болып табылатын, екінші деңгейдегі банктерге келісіп орналастыру бағдарламасын іске асыруға кірісті.

Мемлекет Басшысы Н.Ə. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу –Қазақстанның  жаңа мүмкіндіктері» атты 29.01.2010ж. Қазақстан  халқына Жолдауында айтылған тапсырмасын  орындау үшін, Қазақстан Республикасы Үкіметі 13.04.2010 ж. «Бизнестің жол картасы 2020»  

атты Кəсіпкерлікті дамыту бағдарламасын əзірлеп, бекітті. Бағдарламаның  мақсаты экономиканың шикізат емес секторларындағы аймақтық кəсіпкерліктің тұрақты жəне теңгерімді өсуін қамтамасыз ету, жұмыс істеп тұрған    жұмыс     орындарын сақтап қалу  жаңа    жұмыс  орындарын      ашу

болып табылады[5].

«Бизнестің жол картасы 2020» Бағдарламасын іске асыру  кəсіпкерлікті қолдаудың үш бағыты бойынша жүзеге асырылады. Біріншіден, бизнестің жаңа бастамаларына қаржылай қолдау, яғни аймақтарда жаңа заманауи кəсіпорындар құрылатын болады. Екіншіден, кəсіпкерлік секторды сауықтыру, яғни дағдарыс кезінде қаржылық қиыншылықты  басынан өткізген, қазір жұмыс  істеп тұрған бизнес-ке қолдау көрсету. Үшіншіден, экспортқа бағдарланған өнді рістерге қолдау көрсету, яғни өнімдерін  сыртқы нарыққа шығаратын кəсіпкерлерді қолдау.

Аталған бағыттардың іске асырылуына 2010 жылы республикалық бюджеттен 30 млрд. теңге бөлінді. Пайыздық мөлшерлемені субсидиялау жəне жаңа өндірісті  іске асыру үшін кредитке кепілдік беру бірінші бағыт бойынша басты  қолдау механизмі болып табылады.

Екінші бағыт бойынша  мемлекеттің кəсіпорындардың берешектерін құрылымдауға қатысуы бұрынырақ  берілген проблемалы кредит бойынша  пайыздық мөлшерлемені субсидиялау  жəне төлемақы өсімі есептелместен    бюджетке  салық   берешегін  өтеу    мерзімін кейінге қалдыру  есебінен жүзеге асырылады.  

Үшінші бағыт бойынша    мемлекеттік қолдау банктердің бұрынғы  кредиттерінің пайыздық мөлшерлемесін  субсидиялау арқылы көрсетілетін болады. «Даму Қоры несиелердің пайыздық мөлшерлемесін субсидиялау жəне несие бойынша жартылай кепілдеме  беру бағдарламаларының қаржы агенті ретінде осы үш бағыттың барлығына  қатысады[6].

 

2.3. «Даму» кəсіпкерлікті дамыту қоры»

АҚ кəсіпкерлікті  қолдау жөніндегі  Бағдарламалары

 

Қазақстан Республикасындағы  шағын кəсіпкерлік субъектілерінің  қалыптасуы мен экономикалық өсуін ынталандыру жəне шағын бизнесті қолдауға бағытталатын мемлекеттің қаржы қаражатының тиімді  пайдаланылуын жақсарту мақсатында, 1997 жылы «Даму» кəсіпкерлікті    дамыту қоры» АҚ құрылды. «Даму» Қоры 1997 жылдан бастап отандық тауарөндірушілерді қолдау жөніндегі шаралар бағдарламасы бойынша, сондай-ақ Еуропалық қайта құру жəне даму банкінің (ЕҚДБ) жəне Азия даму банкінің (АДБ) несие желілері бойынша мемлекеттік бюджет қаражатын есепке алу жəне бақылау жөніндегі агент функциясын орындап келеді[7].

2002 жылдан бастап «Даму»  Қоры шағын бизнесті тікелей  өзінің меншік қаражатынан несиелендіре  бастады. Қор «Шағын кəсіпкерлік  субъектілерін республикалық бюджет  қаражатынан несиелендіру бағдарламасын»  жəне «Шағын қалаларды дамытудың  2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасын»  іске асырды.

«Даму» Қоры 2005 жылғы мамыр  айында Қазақстан Республикасында  шағын жəне орта кəсіпкерлікті дамыту бойынша жеделдетілген шаралардың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасына сəйкес, шағын кəсіпкерлікті төмендегі бағдарламаларды іске асыру жолымен қолдауды жүзеге асырды:

l жобалық қаржыландыру жəне лизинг;

l Қазақстанда шағын несие беру жүйесін дамыту бағдарламасы;

l шағын жəне орта бизнестің екінші деңгейдегі банктерден алатын  несиелеріне кепілдік беру.

2006 жылғы қыркүйектен  бастап «Даму» Қоры «Қазына»  орнықты дамыту Қоры» акционерлік  холдинг құрамында, ал 2008 жылғы  қазан айынан бастап, «Самұрық-Қазына»  Ұлттық əл-ауқат қоры» АҚ ұлттық  басқарушы холдингінің құрамында  жұмыс істейді.

«Даму» Қоры өзі жұмыс  істей бастағаннан бастап 2008 жылға  дейін шағын кəсіпкерлік жобасын  жалпы сомасы 33,3 млрд. теңгеге қаржыландырды. 2007 жылдың аяғынан бастап, қазіргі  уақытта «Даму» Қоры Қаражатты кейіннен шағын жəне орта бизнес субъектілерін  несиелендіру үшін екінші деңгейдегі банктерге келісіп орналастыру  бағдарламасын іске асыруды жүзеге асырып отыр:

1) Қаражатты екінші деңгейдегі  банктер арқылы келісіп орналастыру  бағдарламасының 1-ші траншы (Тұрақтандыру  бағдарламасының 1-ші траншы);

2) Қаражатты екінші деңгейдегі  банктер арқылы келісіп орналастыру  бағдарламасының 2-ші траншы (Тұрақтандыру  бағдарламасының 2-ші траншы);

3) Аймақтық бизнес жобаларды  жергілікті атқару органдарымен  бірлесіп қаржыландыру бағдарламасы («Даму-Аймақтар» Бағдарламасы);

4) Қаражатты екінші деңгейдегі  банктер арқылы келісіп орналастыру  бағдарламасының 3-ші траншы (Тұрақтандыру  бағдарламасының 3-ші траншы).

Шағын жəне орта бизнес субъектілерінің  жеңілдетілген несие ресурстарына қол жеткізуін ұлғайту үшін, «Даму» Қоры төмендегідей шағын

жəне орта бизнесті қаржылай қолдау құралдарын іске асырып отыр:

l ҚР микрокредиттік ұйымдарды дамыту жөніндегі 2008-2012 жылдарға арналған бағдарламалар шаралары. Бағдарламаның  мақсаты – еліміздің несие жүйесінің үшінші деңгейі ретіндегі микро қаржы секторының сапалы дамуына микрокредиттік ұйымдарға (одан əрі – МКҰ) қаржылай жəне қаржылай емес қолдау көрсету арқылы жəрдемдесу. МКҰ іріктеу жөніндегі конкурс нəтижесінде   21 МКҰ- мен  1 078,4 млн.теңге сомаға қаржыландыру

шарттары жасалынды. 2009 ж, желтоқсаннан бастап «Даму» Қоры  МКҰ - ды Қор қаражатын ЕДБ арқылы келісіп орналастыру арқылы  қаржыландыруға кірісті. 

     Келісіп орналастыру  бағдарламасына 4 əріптес-банк: «Банк  ЦентрКредит»  АҚ,   «Цесна Банк» АҚ,   «Еуразиялық банк» АҚ, «АТФ Банк» АҚ тартылды.            

01.09.2010 жылғы жағдай бойынша  келісіп орналастыру арқылы 1123 млн.  теңге сомаға нақты 9  МКҰ  қаржыландырылды. Аталмыш кредит  бойынша орташа есеппен алынған  мөлшерлеме жылдығы 13,0% құрады. Бөлінетін  қаражаттың аумаққа теңдей етіп бөлінуін сақтап қалу жəне ауылдық жерлерде микроқаржыландыру қызметін қамтамасыз ету үшін,  «Даму» Қоры бөлінетін қаражаттан кемінде 30% МКҰ-ға тікелей қаржыландыру арқылы жеткізуді де жоспарлап отыр.

l Шағын жəне орта кəсіпкерлік субъектілері  мен ауылшаруашылық  өнімдерін өңдейтін жəне тағам өнімдерін өндіретін ұйымдарды тікелей несиелендіру жөніндегі 2009 – 2012 жылдарға арналған «Даму - Қолдау» бағдарламасы. Бағдарламаның мақсаты – шағын жəне орта бизнестің сапалы дамуына жəрдемдесу жəне Қазақстан  Республикасының экономикасын əртараптандыру үдерісіндегі оның рөлін күшейту. 01.09.2010 жылғы жағдай бойынша «Даму-Қолдау» бағдарламасы аясында жал_   қаржыландыру сомасы 3 039 млн. теңгеге 10 қарыз шарты кредит желісін беру туралы келісім жасалды.

l «2020 Бизнестің жол картасы»  Бағдарламасы. Бағдарламаның мақсаты

экономиканың шикізат  емес секторларындағы аймақтық кəсіпкерліктің тұрақты жəне теңгерімді өсуін қамтамасыз ету, жұмыс істеп   тұрған    жұмыс

орындарын сақтап қалу жəне жаңа жұмыс орындарын ашу болып  табылады. «Бизнестің    жол  картасы  2020»   Бағдарламасын  бекіту туралы»  Қазақстан

Республикасы Үкіметінің 13.04.2010 жылғы № 301 қаулысына сəйкес «Даму» Қоры Қазақстанды Мемлекеттік  үдемелі индустриалды-инновациялық дамыту бағдарламасын іске асыру  механизмдерінің бірі болып табылатын  Бағдарламаны іске асыруды бастады.

Бағдарлама 3 бағыттан тұрады:

1. Жаңа бизнес-бастамаларды  қолдау;

2. кəсіпкерлік секторды  сауықтыру;

3. экспортқа бағдарланған  өндірістерді қолдау.

Қазіргі уақытта екінші деңгейдегі банктер,  Əкімдіктер жанындағы Аймақтық үйлестіру кеңесі Бағдарламаға қатысуы  үшін жеке кəсіпкерлік  субъектілерінің (одан əрі – ЖКС) жобаларын қарастыру  жөнінде жұмыстар жүргізуде.  ЖКС  жобалары «Даму»   Қорында іріктеу  процедурасынан   жəне бекітілуден  өткеннен кейін Бағдарламаға қатысушы ЖКС жобаларын субсидиялау жəне оларға кепілдік беру жұмысы басталады[7].

l «Даму - Өндіріс» өңдеуші өнерəсіп саласындағы жеке кəсіпкерлік субъектілерін қалдау бағдарламасы. Өңдеуші өнеркəсіп секторында жұмыс істейтін жеке кəсіпкерлік субъектілерін (одан əрі – ЖКС) қолдау мақсатында «Самұрық- Қазына» ҰƏҚ» АҚ «Стрессті активтер қоры» АҚ-мен (одан əрі – САҚ) жəне «Даму» Қорымен бірлесіп 2009 жылғы қазан айында «Даму-Өндіріс» Бағдарламасын алға тартты. Қолдау Бағдарлама шарттарына сəйкес, өңдеуші өнеркəсіпте жұмыс істейтін ЖКС-нің банктерден бұрынырақ жылдығы 8% мөлшерлемемен алған несиелерін қайтақаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. «БТА Банк» АҚ, «Казкоммерц- банк» АҚ, «Халық Банк» АҚ, «Альянс Банк» АҚ жəне «Темірбанк» АҚ əріптес-банктер болып табылады. Əріптес-банктер 01.09.2010 жылғы жағдай бойынша шын мəнінде 30,3 млрд. теңге сомаға 205 жобаны қайта қаржыландырды, соның арқасында 4 782 жұмыс орны  ашылды.