Қазақстанның 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары

     

= Y_t-1 (a_*(Y _t-1- )+1) 

     Өрнектеп, келесі формуланы алуға болады: 

     

= a _* +1 

     Алдыңғы кезеңдегі сұраныс пен ұсыныс өзара тең болады дейік, немесе а=1. Сонда қабылданған шарттарға  сай кәсіпкерлер берілген кезеңде  өндірістің өсу қарқынын өзгерусіз  қалдырады: 

     Yt -

= Y_t-1 - =  

     Осыдан  тепе-теңдік көлемнің өсу қарқыны  келесі болады: 

     

= - S 

     Харрод  « - S» формуласын «кепілдік» өсу қарқыны деп атайды. Оны қолдай отырып, кәсіпкерлер өздерінің шешімдеріне толық қанағаттанады. Сұраныс ұсынысқа тең болып, олардың күшкендері растала бастайды. Бұндай экономикалық өсу толық өндірістік қуаттың қолданылуын қамтамасыз етеді, бірақ жұмыссыздықты жою әрқашанда жүзеге аса бермейді.

     Кепілдік  пен нақты өсу қарқынының арасындағы сараптама мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: егер кәсіпкерлердің өсу қарқынында айырмашылық болса, онда жүйе ақырындап теңдестік жағдайынан алыстайды. 

     Р. Солоудың неоклассикалық өсу үлгісі.

     Кейнс үлгілерінің экономикалық өсуіне қарағанда  неоклассикалық өсу үлгілері көптеген шектеулерден айырылып, макроэкономикалық  үрдістердің ерекшеліктерін дәл  сипаттайды. Кейнс үлгісіндегі динамикалық тепе-теңдіктің тұрақсыздығының себебі, өндіріс факторларының бірін-бірі алмастыра алмайтындығында екендігін Р. Солоу өзінің үлгісінде көрсетті. Ол үлгіде Леонтьев функциясының орнына Кобб-Дугластың өндіріс функциясын пайдаланды. Бұл функцияда өндіріс факторларының бірін-бірі алмастыратындығы белгілі. Р. Солоу үлгісіндегі алғышарттар төмендегідей:

     - капиталдың кемімелі шекті өнімділігі;

     - масштаб әсерінің тұрақтылығы;

     - ығысудың (капиталдың тозуы) тұрақты  нормасы;

     - инвестициялық лагтардың болмауы.

     Фактордың бірін-бірі алмастыруы (капиталмен қаруландырудың өзгерісі) технологиялық шарттармен ғана түсіндіріліп қоймайды және өндіріс  факторларындағы таза бәсеке нарығындағы  неоклассикалық алғышарттарға байланысты болады. Экономика жүйесінің тепе-теңдікте болуы үшін қажетті шарт ол жиынтық сұраныс пен ұсыныстың теңдігі.

     Солоу үлгісіндегі жиынтық сұраныс  инвестиция және тұтынумен анықталады: у = i + c. Мұндағы:

     і – бір жұмысбасты адам басына шаққандағы (тұтыну) инвестиция.

     С – бір жұмысбасты адам басына шаққандағы тұтыну.

     Табыс қор жинағының нормасына байланысты тұтыну мен қор жинағының арасында бөлінеді. Тұтынуды төмендегідей өрнектеуге болады: 

     C = (1-S) y

     S – қор жинағы 

     y = c + i = (1-S) y+і,

     бұдан і = s _* y. 

     Тепе-теңдік жағдайында инвестиция қор жинағына тең және табысқа пропорционал болады.

     Сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік шарты  төмендегідей өрнектеледі: 

     f (K) = c+i немесе f (K) =

 

     Тауар нарығындағы ұсынысты өндіріс функциясы  анықтайды, ал капиталдың жиналуын өндірілген өнімге деген сұраныс анықтайды.

     Өнім  көлемінің динамикасы капитал көлеміне тәуелді. Капитал көлемі инвестиция мен капиталдың ығысуы әсерінен өзгереді. Инвестиция капитал қорын өсіреді, алғысу – азайтады.

     Инвестиция  қордың қарулануы мен жинақ нормасына тәуелді, бұл экономикадағы ұсыныс пен сұраныстың теңдігінен туындайды: i = S _* f (K).

     К-ның  кез келген мәні үшін, жинақ нормасы  өнімді инвестиция мен тұтынуға бөледі.

     Амортизация төменгідей жағдайларда ескертіледі: жылдағы капиталдың тозуының салдарынан капиталдың тұрақты бір бөлігі ығысып отырады (а – ығысу нормасы), онда ығысу көлемі капитал көлеміне пропорционал болады және мынаған тең:

     d * k 

     Инвестицияның және ығысудың капитал қорының динамикасына әсерін төменгідей өрнектеуге болады:

      к = i – a k, немесе инвестиция мен  қор жинағының теңдігінен төмендегіні  алуға болады:

     

k = S _* f (k) – d k 

     Капитал қоры (к) ( к>0), инвестиция ығысу шамасына тең болғанша өседі:

     S _* f (k) = d k. 

     Бұл жағдайдан кейін бір жұмысбастығы есептегендегі капитал қоры өзгермейді, өйткені әсер етуші екі күш  бір-біріне теңеледі ( k = 0). Инвестиция ығысуға тең болған кездегі капитал қорының деңгейі еңбектің қормен қаруландыруының тепе-теңдік деңгейі деп аталады және к* арқылы белгіленеді. Экономика к* жеткен кезде ұзақ мерзімдегі тепе-теңдікте болады.

     Тепе-теңдік тұрақты болып есептеледі, өйткені  к-ның алғашқы мәнінен тәуелсіз экономика тепе-теңдік к*мәніне ұмтылады.

     Егерде  алғашқы к₁<к* болса, онда жалпы инвестиция (S _* f (k)) мәні ығысудан (d k) үлкен болады және капитал қоры таза инвестиция көлеміне өседі.

     Егерде  к₂<к* болса, бұл инвестицияның тозудан төмен екендігін көрсетеді, демек капитал қоры азаяды және к* деңгейінде жақындайды.

     Қор жинағының нормасы қор мен  қаруландырудың тұрақты деңгейіне  әсер етеді. Қор жинағы нормасының өсуі S₁-ден S₂ инвестиция қисығын жоғары оңға, S_{1 *} f (k)-дан S_{2 *} f (k) деңгейіне қозғайды.

     Бастапқы  жағдайда экономика капиталдың тұрақты  қор жинағына, к₁*-ге тең, бұл жерде инвестиция ығысуға тең.

     Инвестиция  қор жинағы нормасының (і'₁ – і₁) деңгейіне өскеннен кейін, капитал қоры (к₁*) тең және ығысу (d k₁)-ге тең болып бұрынғы қалпында қалды. Мұндай шарттарда инвестиция ығысуды үлкейтеді, демек капитал қорының деңгейі к₁*-ден к₂* өседі деген сөз.

     Қор жинағының нормасы неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым өнім көлемі мен капитал қоры тұрақты тепе-теңдік жағдайына ұмтылады.Қор жинағы нормасының өсуі қысқа мерзім кезеңіндегі экономиканың өсуін жылдамдатады. Бұл жағдайда экономика жаңа тепе-теңдік нүктесіне жетеді.

     Дегенмен, қор жинағының үрдісі де, қор жинағының  нормасы да, экономиканың тұрақты өсуі механизмін түсіндіре алмайды. Экономикалық бір тепе-теңдік жағдайдан екінші тепе-теңдік жағдайға көшуін көрсетеді.

     Солоу үлгісін жетілдіру үшін, екі алғышартты кезек-кезек алып тастаймыз.

     Бірінші – халықтың саны тұрақты және жұмыспен қамтылғандар тұрақты болады.

     Екінші  – технологиялық прогресс жоқ  деп есептейміз. 

     1- кесте

     Тұрақты тепе-теңдік жағдайындағы Солоу үлгісіндегі  негізгі айнымалылардың сипаттамасы. 

 

     Тұрақты жағдайда (к'*), (К) капиталдың жалпы көлеміне тең болғанда технолоиялық прогрестің болуы және өнім көлемі (у), (n+g) қарқынымен өседі. Бірақ халықтың өсуінен ерекше, өзгеше қормен қаруландыру ( )g қарқынымен өседі, ал бір адам басына шаққандағы өнім болады. Соңғы көрсеткіш халықтың әл-ауқатын көрсететін шама.

     Демек, Солоу үлгісі бойынша бір адам басына шаққандағы өнімнің өсуі немесе өмір деңгейінің үздіксіз өсуінің бір ғана шарты болып технологиялық прогресс есептеледі.

     Кейнс үлгілерінде қор жинағының нормасы  экзогенді беріледі және табыстың тепе-теңдік жағдайдағы өсуінің қарқыны анықталады.

     Ал  неоклассикалық Солоу үлгісінде  қор жинағының кез келген нормасында нарықтық экономика қормен қаруландырудың (к*) тұрақты деңнейіне және балансталған өсуге ұмтылады. Бұл жағдайда табыс пен капитал (n+g) қарқынымен өседі.

     Қор жинағы нормасының көлемі экономикалық саясаттың зерттеу нысаны және экономиканың өсуін талдайтын әр түрлі бағдарламаларда зерттеледі.

     Тепе-теңдік экономиканың өсуі қор жинағы нормасының әр түрлі деңгейінде қарастырыла  береді, сондықтан оңтайлы қор  жинағының нормасын талдау проблемасы туындайды.

     Қор жинағы нормасының оңтайлы көлемі Э.Фелпстің «алтын ереже» қағидасына сәйкес келеді. Экономика өсуінің тепе-теңдік жағдайында, тұтыну жоғары шекті деңгейде болуын қамтамасыз етеді.

     Қор жинағы нормасының оңтайлы көлеміне сәйкес келетін қормен қаруланудың  тұрақты деңгейін (к**) деп белгілейміз, ал тұтыну (с**).

     Жұмыспен  қамтылған бір адам басына шаққандағы кез-келген қормен қаруландырудың тұрақты деңгейінде (к*) тұтыну деңгейін анықтау үшін, төмендегі тепе-теңдікті өрнектейміз:

     y = c + i

     Мұнда тұтыну с = y – i 

     c* = f (к*) – dк             i = S _* f (к) = dк 

     Егерде  к*<к** болса, онда өнім көлемінің өсуі ығысу мәнінен (f(к*қисығы) жоғары болады, демек олардың арасындағы айырма тұтыну мәніне тең және өседі.

     Егер  к*>к** болса, онда өнім көлемінің өсуі ығысу мәнінен төмен болады, демек  тұтыну төмендейді.

     Тұтынудың өсуі к** нүктесіне дейін болады, бұл нүктеде ол жоғарғы шегіне жетеді. Бұл нүктеде капитал қорының бір бірлікке өсуі капиталдың шекті өніміне (МРК) тең және ығысуды d мәніне өсіреді.

     Егерде  өнімнің өсімшесіне қажетті инвестиция ығысуды жабуға пайдаланылса, онда тұтынудың өсуі болмайды. Сонымен, «алтын ережеге» сәйкес келетін капиталмен қаруландырудың деңгейі (к**) болғанда, төменгі шарттар орындалуы керек:

     МРК = d, бұл шарт орындалғанда МРК = d + n + g болады. Егер экономикадағы капитал қоры «алтын ереже» жағдайынан үлкен болса, онда қор жинағының нормасын төмендететін бағдарлама қажет. Мұндай бағдарлама тұтынуды үлкейтеді және инвестицияны төмендетеді.

     Осы қарастырылып кеткен Солоу үлгісі экономиканың өсуінің ұзақ мерзімдегі механизмін сипаттайды. Мұнда экономика тепе-теңдікте болады және факторлар толық қамтылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     2.БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМЫҒАН МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ ОҒАН ЫҚПАЛЫ. 

     2.1. Қазақстанның 2010 жылға  дейінгі стратегиялық  даму жоспары. 

     Республикадағы  болып жатқан өзгерістер ең алдымен  халықтың өмір деңгейінде бөлінеді. Нарықтық реформаның бірнеше жылдық тәжірибесі меншікті өзгерту, шаруашылық құрылымдар жүйесін құрудың тиімділігін көрсетті. Сол уақытта әлеуметтік-экономикалық жағдайдың басымдығы жарлылық ахуалының күрделіленуіне әкеліп соқты. Қазақстанның өтпелі экономикасында реформалық өзгерістер, жұмыссыздық, әлеуметтік ауқымдағы терең қозғалыстар және т.б. жатады.

     Кеңес жүйесінде кедейшіліктің ресми  түрі болған жоқ, бірақ жағдайы нашар  отбасылардың болғаны белгілі. Халыққа  әлеуметтік ақша төлемдерін төлеу жұмыссыздардың қажеттілігін қанағаттандырады.  

     Кедейлікті  бағалау деңгейі

     Кедейлік  көптүрлі жағдайлармен түсіндіріледі, адамзат әлуеті дамуының көзқарасынан қарағанда мүмкіндік пен таңдаудың  жоқтығын көрсетеді. Кедейліктің анықтамасы жоқ, ал оның өлшемі концептуалды сипаттың қиындықтарымен, толық мәліметтердің болмауымен және субъективті бағалаумен байланысты.

     Кедейлік  көрсеткішін құру үшін республикада «табалдырық» ретінде өмір сүру минимумының көлемі пайдаланылады.

     Өтпелі  экономикалы мемлекеттерде жалақы мен әлеуметтік трансферттен басқа да отбасыларда табыс көздері бар деп есептеледі. Сондықтан кедейшілік деңгейін білу үшін баға тұтыну индексі арқылы есептеледі.