Қысқа мерзiмдi кезеңдегi жетiлген бәсеке және монополия рыноктары

ЖОСПАР

 

	КІРІСПЕ....................................................................................................	3
1.	БӘСЕКЕ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.................................................................	4
2.	БӘСЕКЕНІҢ ТҮРЛЕРІ...........................................................................
2.1.	Жетілген бәсеке туралы түсінік.............................................................	6
2.2.	Монополистік, жетілмеген бәсеке.........................................................	11
3.	ЖЕТIЛГЕН БӘСЕКЕ ЖӘНЕ МОНОПОЛИЯ  РЫНОКТЫҢ ҚАРАМА ҚАЙШЫ ТҮРЛЕРI	16
3.1.	Қысқа мерзiмдi  кезеңдегi жетiлген  бәсеке және монополия рыноктары.................................................................................................
3.2.	Ұзақ мерзiмдi кезеңде екi рыноктың  айырмашылығы.........................	20
4.	ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  РЫНОК  ҚҰРЫЛЫМЫ, ЖАҒДАЙЫ	23
4.1.	Елiмiздегi жетiлген бәсеке  және монополиялық рыноктың экономикамызға  тигiзер оң және терiс жақтары.................................
4.2.	«Қазақтелеком» ААҚ  бәсекелес  және монополист компания  ретiнде  экономикаға қызмет ету барысы..............................................	24
5.	КӘСІПОРЫННЫҢ ЖЕТІЛГЕН БӘСЕКЕ НАРЫҒЫНДАҒЫ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІ............................................................................................	26
	ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................	31
	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР......................................................	33

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Бұл курстық жұмыстың мақсаты –  жеке кәсіпорынның нарықтың белгілі  бір моделіндегі, яғни жетілген бәсекелестік жағдайындағы іс-әрекетін зерттеу болып  табылады. Бұл модель зерттеуді жеңілдететін алғышарттардан туындайтын, нақты экономикада толық күйінде кездесе бермейтін таза нарықтық құрылым болып саналады. Алайда, ол шешім қабылдау барысында өндірушілерге көптеген негізгі жорамалдау кезеңдерге түсінік береді, атап айтқанда, өнім өндіру көлемі мен тауардың бағасы және жеке сатушылардың ұсынысына әсер ететін факторларды анықтауға көмек береді. Нақты нарық құрылымдардағы кәсіпорындардың тауар өндіру және қызмет көрсету процесін толық түсіну үшін аталған модельді қарастырудың маңызы зор.

Сонымен, зерттеу нысаны жетілегн бәсеке нарығындағы кәсіпорын  болып табылады, ал оның мақсаты  – тауар өндіру мен қызмет көрсету  және оларды нарықта сату барысында  пайданы мейлінше арттыру. Менің  талдауымның мақсаты, біріншіден, өндірушінің қысқа мерзімді кезеңде өндіріс көлемі жөнінде қалай шешім қабылдайтындығын және оның ұсынысына қандай факторлар ықпал ететіндігін көрсету. Екіншіден, жеке бір кәсіпорын және жалпы сала үшін ұзақ мерзімді өзгерістердің табиғатын зерттеу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. БӘСЕКЕ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

 

Бәсеке дегеніміз, бір жағынан, іс-қимыл жасайтын салада ұнамды нәтижеге жету үшін жүріп отыратын экономикалық жарыс, шаруашылық жүргізудің қолайлы  жағдайына ие болу үшін, пайданы  мол алу үшін тауар өндірушілердің бір-бірімен күресі. Екінші жағынан, ол нарық субъектілерінің өнімді өндіру мен оны өткізудегі және капиталды қолдану сферасындағы ара қатынастары. Форма жағынан бәсеке ұйымдастырудың нормалары мен ережелерінің, мемлекеттік және жеке құрылымдардың директивалары мен іс-қимыл әдістерінің жүйесі.

Бәсекені экономикалық процесс  ретінде шаруашылық жүргізуші субъектердің белгілі әрекеттерінің жиынтығының  түрі деп тануға болады. Осы әрекеттер  экономикалық цикл ретінде жинақталады. Осыған бірте-бірте жүріп отыратын төменде аталған ұдайы өндірістік процестер жатады:

• өндіріс және еңбек ұжымдарының материалдық-заттық элементтерін қалыптастыру;
• өндірісті ұйымдастыру, оны шикізатпен, материалдармен, жартылай фабрикаттармен жабдықтау және өндірістік, несие-қаржылық және жобалау мекемелерінің бір-біріне әсер етуі;
• бәсекеге төзімді өнім өндіру;
• өнімді сату. Бұл үшін оның саны анықталады, өткізілетін орны мен уақыты белгіленеді;
• пайда есебінен инвестициялық қор жасау және оны өндірісті кеңейту үшін пайдалану.

Өнімнің «өмір сүру циклі» бәсекелік күрес дәрежесіне елеулі әсер етеді. Өнімнің «өмір сүру цикліне» оның шығарыла бастауынан өндірілуі тоқтағанша жүріп отыратын мерзімі, «өмірі» жатады. Бұл цикл төрт фазадан тұрады:

• жаңа өнімді игеріп, өндіріске енгізіп орналастыру. Бұл арада сату көлемі көп емес, шығарылған өнімнің бағасы жоғары болады;
• өндірістің өсуі -  өндірістің масштабы өседі, сұраныс өседі, жоғары баға сақталады;
• кемелдену. Өндіріс көлемі ең жоғары дәрежеге жетеді, сұраныс толық қанағаттанады, өндіріс қарқыны бәсеңдейді, бәсеке шиеленіседі, баға төмендей бастайды;
• ескіру. Бұл фазада сұраныс төменгі шегіне жетеді, өндіру азаяды. Бәсеке сайысы сөне бастайды. Өнімнің басым көбінің өндірілуі тоқталады, жаңа өнім өндіру басталады.

Бәсекелік сайыста шаруашылық жүргізуші субъектер өз бәсекелесіне мардымсыз әрекеттер қолданады. Мұндай әрекеттерді «бейниетті бәсеке» деп атауға болады:

• бәсекелес туралы өтірік немесе қате мәліметтер тарату;
• тауардың сапасы туралы және оның сипаттамасы, жасау әдісі мен жасалған орны туралы жалған ақпарат тарату;
• бәсекелестің тауарлық белгісін, оның фирмасының атын, маркировкасын заңсыз пайдалану;
• тауардың сапасы туралы дұрыс түсінік бермейтін жарнама жасау;
• бәсекелестің тауарын жамандап көрсететін салыстырмалар қолдану;
• келісім бойынша өздері ғана білуіне тиісті салаға жататын конфиденциялық ғылыми-техникалық өндірістік және басқадай информацияны таратып жіберу. Аталған шартбұзушылықпен күресу Қазақстанда мемлекеттік антимонополиялық агенттікке жүктелген.

 

1-кесте

Кәсіпорынның бәсекелестік қызметін талдау тәсілі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. БӘСЕКЕНІҢ ТҮРЛЕРІ

2.1. Жетілген бәсеке туралы түсінік

 

Рынок құрылымы фирмалардың  саладағы санына, әрбiр фирманың көлемiне, тауардың сипатына,  ол рынокқа ену  жеңiлдiгiне ақпараттың  қолда болуына тәуелдi. Рынок құрылымын сыныптағанда  оның негiзгi белгiсi болып  сатушы мен аларманның ықпалдылық деңгейiне,  әсiресе ол ықпалдылық баға деңгейiне  байланысты.

Жетiлген бәсеке қалыптасу  үшiн ондаған фирмалар әрекет жасап,  олардың өзара келiсiм жасауға мүмкiндiгi болмауы тиiс. Сонымен зерттеу нысаны  бәсекелес фирма болып табылады, ал оның  мақсаты тауар өндiру  мен қызмет  көрсету және оларды  нарықта сату барысында пайданы мейлiнше арттыру.

Жетiлген  бәсекелес  нарығы  дегенiмiз -  төмендегi шарттар орындалатын нарық:

1. Нарықта өнiм ұсынатын  тәуелсiз сатушылар саны көп   және өнiмдерi бiртектi болып келетiн;

2. Iр фирманың жалпы  нарықтық  ұсыныстағы сату үлесi  елеусiз. Сондықтан, оның  өнiм  көлемi туралы өндiрiстiк   шешiмдерi жалпы ұсынысқа  ықпал етпейдi, соған орай фирмалар нарықтар бағасына  да әсер ете алмайды;

3. Баға, технология,  ықтимал  пайда жөнiндегi ақпараттар белгiлi  болады;

4. Жаңа фирмалардың   салаға кiруiне немесе одан  шығуына тосқауылдар жоқ.

Бәсекелес фирма  нарықтық бағаға әсер ете алмайды, сондықтан ол бағаны сырттан белгiленген  баға ретiнде қабылдайды. Яғни, өндiрушi өндiрiлген өнiмнiң  кез-келген мөлшерiн рыноктық  бағамен сатады. Олардың сұраныс қисығы горизонталь болып қалады. 

 

              Р     

               

                      

                              

  Р₀

                                                D = MR

 

   Q

            

                                                               

1- сурет. Бәсекелес  фирманың сұраныс  қисығы

 

Суреттен көрiп отырғанымыздай өндiрiлген өнiм тұрақты (Q)  тұрақты  бағамен (P_o)  сатылатындықтан, жалпы түсiм өсiмi немесе шектi түсiм MR нарықтық бағаға тең болады, яғни MR = P_o. Сондықтан жетiлген бәсеке  жағдайында шектi түсiм (MR)  қисығы  жеке фирманың сұраныс қисығымен (D) сәйкес келедi.

Фирманың жалпы не ортақ табысы өндiрiс көлемiнен  өндiрушi  баға көбейтiндiсiне тең , яғни 

TR = p * Q      (1)

Мұндағы:  TR – жалпы  түсiм;

                    р – баға;

                    Q - өнiм көлемi.

Еркін бәсеке жеке меншікке және шаруашылықтың  оңашалуына негізделеді. Өндірушілер  бір-бірімен тек нарық арқылы байланысады.

Жеке фирма өз өнімін өткізуде іс жүзінде нарықтағы айырбас  жағдайларына ешқандай әсер ете алмаса, онда осындай болмыс – бәсекелік қабілеттің ең жоғарғы дәрежесі болып табылатын жетілген бәсеке деп аталады.

Жетілген бәсеке нарығы төменде аталған шарттардың орындалуын тілейді:

• жеке фирманың өндіріс мөлшері елеулі болмайды және ол сол фирма сататын тауардың бағасына әсер етпейді;
• әр өндірушілер сататын тауарлар біртекті тауарлар болады;
• сатып алушылардың баға туралы информациясы толық болады. Егер біреу өз өнімінің бағасын көтерсе, онда ол сатып алушыларынан айырылады;
• сатушылар өзара баға туралы келісім жасаспайды және әрекеттерін бір-бірімен келіспей жеке жүргізеді;
• өндіруші фирмалардың салаға кіруі мен шығуына жол ашық болады.

Осындай сату-сатып алу  шарттарының  орындалуы өндірушілер мен тұтынушылардың өзара қатынастарына еркіндік сипат  береді. Жетілген бәсеке баға белгілену  механизмнің және тепе-теңдік болмысы арқылы экономикалық жүйенің өзін-өзі реттеуінің қалыптасу шарты болып табылады. Осының нәтижесінде жеке индивидтердің экономикалық жетістікке жетуді көздейтін өзіндік жеке дара қимылдары бүкіл қоғамдық жетістіктерге жол ашады.

Нарықтық бәсекенің  артықшылықтары мен кемшіліктері бар.

Артықшылықтары:

• қоғамға қажет тауарларды  өндіруде ресурстарды тиімді пайдалануға мүмкіндіктің болуы;
• тез өзгеріп отыратын өндіріс жағдайларына икемді болып, оларға тез көмектесе алатындығы;
• тауарлардың жаңа түрлерін жасау саласына жаңа техника мен технология енгізуге, өндірісті ұйымдастырып басқарудың жетілген әдістерін қолдануға, ғылыми-техникалық жетістіктерді ұнамды пайдалануға жағдайлар тудыратындығы;
• өндірушілерді көптүрлі қажеттіктерді қанағаттандыруға, тауарлар мен қызметтердің сапасын жоғарылатуға мақсаттандыруы.

Кемшіліктері:

• ұдайы өндірілмейтін ресурстарды (ормандар, табиғи жануарлар, жер, теңіз, мұхит қоймалары) сақтауға көмектеспейді;
• қоршаған ортаны қорғауда негативтік бағытта болады;
• ұжымдық тауарларға бағытталған тауарлар мен қызметтер (дамбалар, жолдар, қоғамдық көлік) өндірісінің дамуын қамтамасыз етпейді;
• фундаментальдық ғылымның, жалпы білім беру жүйесінің, қалалық шаруашылықтың көп элементтерінің дамуына жағдай жасамайды;
• еңбек, табыс, демалу құқықтарына кепілдік бермейді;
• әлеуметтік әділетсіздік пен қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуіне бөгет жасайтын механизмдері жоқ.

Нарық қатынастары қашанда  жұп қатынастар болады: «сатушы-сатып алушы», т.б. Осы қатынас  өндіріс пен тұтынудың байланысын сипаттайтын ұсыныс пен сұраныстың түрін алады.

Тұтынушы (сатып алушы) мен өндірушінің (сатушы) әрекеттерін екі заң болжайды:

-сұраныс заңы: сатып алушы баға кемігенде, басқа шарттар тұрақты болса, тауарларды көбірек алады, баға жоғарыласа – азырақ алады;

-ұсыныс заңы: басқа шарттар тұрақты болса, баға жоғарылағанда сатушы сату үшін тауарларды көп өндіреді де оны сатуға ұсынады, баға кемігенде аз ұсынады.

Мысал ретінде сұранысты сатуға дайындалған тауарлардың саны арқылы және олардың бағасы арқылы көрсетейік. Бұнда сұраныстың қисық сызығы мынадай қатаң байланысты көрсетеді: баға кеміген сайын сұраныс өсе түседі. Нарықтық сұраныс осы тауарды осы бағамен сатып алатын барлық сатып алушылардың жиынтық сұранысы болады. Осыны 2-кесте және 2-сурет арқылы байқауға болады.

 

2-кесте

Пачкадағы шайға сұраныс пен  ұсыныс

 

Баға	Сұраныс	Ұсыныс	Баға	Сұраныс	Ұсыныс
0	40	0	70	20	30
10	35	10	90	10	35
30	30	20	100	5	45
50	25	25