Маржиналды табысты таладу

Өнім маржиналдығы - бұл түсімге (бағаға) проценттік қатынаста көрінетін, өнім бірлігіне келетін маржиналдықтабыс.

Алдағы кезендерге шешім кабылдау үшін маржиналдық табыс пен өткізуден түскен түсімнің (яғни, түсім процентінде маржиналдык табысты анықтау) арақатынасындағы есеп пайдалы деп саналады. Бұл үшін мынадай есеп жазылады:

 

Маржиналдық табыс (теңгемен)        *100%                                                         (2)

Өткізуден түскен түсім (теңгемен)

 

Маржиналдық табыс бағаны қарастырумен, шығарылған өнімнің ассортиментінің  өзгеруімен, өнім өткізуді ынталандыруда сыйақының мөлшерін белгілеумен, жарнамалык компанияны өткізумен және басқа да маркетингтік операциялармен байланысты басқарушылық шешімнің негізіне жатады.

Маржиналдык талдау маржиналдық  табысты енгізуге және шығындарды тұрақтыға, өзгермеліге топтастыруға негізделген.

Айнымалы шығындарға өндіріс  көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретін тікелей шығындар жатады: шикізат және негізгі материалдар, технологиялық мақсаттарға жұмсалатын отын және энергия, өндірістік персоналдардың жалақысы, тиісті төлемдерімен бірге  жабдықтарды күту және пайдалану  шығындары және бірқатар басқа да үстеме шығындар.

Тұрақты шығындарға әкімшілік, басқарушылық, коммерциялық және жалпы  шаруашылық шығындары жатады. «Тұрақты шығындар кезеңдік шығындар болып есептеледі және бұйымдар арасында бөлінбейді, олар тура нәтижелерге жатқызылады».

Айнымалы шығындар тұрақты  шығындармен салыстырғанда күшейтілген  бақылауды талап етеді. Тұрақты  шығындардың мөлшері тұрақты  болып қалады және өндіріс көлеміне пропорционалды өзгермейді, мысалы, жал  төлемі, несиені пайдаланғаны үшін пайыздар, негізгі құралдарға есептелген амортизация, ксіпорын басшысының жалақыларының  кейбір түрлері және басқа да шығындар.

Тұрақты шығындар бірдей уақыт аралығында бірдей сомамен есептеледі. Оларға кәсіпорын және оның бөлімшелері бойынша смета есептеледі. Ескерілген ауытқулар (үнемдеу немесе артық шығындалу) негізінде кәсіпорынның шаруашылық нтижесіне әр бөлімшенің салымын анықтауға болады. Айнымалы шығындарға қарағанда, тұрақты шығындар, жоғарыда аталғандай өндіріс көлемінің өзгеруіне тәуелді емес. Сондықтан оларды азайтудың басты резерві өндіріс көлемінің өсуінде жатыр. Шығарылан өнім көлемі қаншалықты көп болса, өнім бірлігіне тұрақты шығындар соншалықты аз келеді.

Шығындарды тұрақты және өзгермелі деп жіктеу біршама  шартты сипатта екенін айта кеткен жөн, себебі шығындардың бір бабы әр түрлі жағдайда өндіріс көлеміне тәуелді немесе тәуелсіз болуы мүмкін. Мысалы, кәсіпорын қызметінің саласын кеңейту, тиісті қызмет бөлімшелерінің қызметкерлерінің жұмыс көлемін ұлғайтады (бухгалтериялар, маркетинг бөлімі, жоспарлау-өндірістік бөлімі және т.б.). Бұл жағдайда белгілі бір кезеңде басқару аппаратын ұстау шығындарының өсуі пайда болады, ол шығындар белгілі бір кезеңде тұрақты ретінде қарастырылады.

 

 

2.2 Маржиналды табыс көлемін талдау

 

 

Маржиналды табысты талдау – кәсіпорын стратегиясының негізі.

Бағалар стратегиясын үлгілеу  түрлі жағдайлардан шығады. Көптеген мемлекеттерде үлгілеу қаржылы  бағалармен басқару жүйесі ғана құрастырылмайды, өндірістік бағдарламалардың нақты  мөлшерлері де белгіленеді. Үлгілеу  арқылы нарық жағдайының  талдауы  жүргізіледі және мүмкін болатын  нарық өзгерістеріне икемді жағымдық жүйесі жасалады. Бағаның қалыптасуындағы  үлгілеудің басында нарық бәсекелестер бағасын талдау керек. Кәсіпорындар өзіні стратегиясын шығындық бағалар  және орташа нарықтық бағаны байқау негізінде  құрастырылады. Нарықта көптеген ұсақ сатушылар болады. Бірақ ірі кәсіпорындар жеке клиенттерді өнімні сапасымен, сервиспен, бағалардың тартымды болуымен қызықтырады. Осы себептен баға қалыптасу  стратегиясын құру кәсіпорындар үшін қажетті болуға тиісті, себебі бұның  негізінде сұранысты, шығындарды, пайданы  алдын-ала болжауға болады. Әсіресе  бағаны үлгілеу ассортименті дамыған  кәіпорындар үшін өте қажет, олар алдын ала болашақ мерзімге бағанын  өзгерісін есептеуге тиісті.

Кәсіпорын табыстарын көбейту  әдісі ретінде бағалар стратегиясын үлгілеудің үш кезеңдері бар:

• жабу сомалары әдісі арқылы бағаны есептеу;
• баға сызбаларын есептеу және сызу;
• тік және көлденең дифференциалдық өзара байланысты бағалар жүйесін есептеу.

Бұл кезеңдер кәсіпорын үшін тиімді болады, себебі көлденең дифференциациялау  нарықтың түрлі сегменттерінде тауардың бір түріне түрлі бағалар ұсынады, ал тік дифференциациялауда шығындар мен пайданың бар сомасы тауар  түрлері бойынша түрлі мөлшерде таратылады, нәтижесінде пайданы  олар ғана әкеледі», ал «иттер» өндірістен шығарылады немесе қосымша клиентті тартады және кәсіпорынның анықталған имиджін қалыптастыруға мүмкіндік  береді. Бірінші кезеңде жабу сомасы ғана есептелмейді, сонымен қатар  нақты мерзімдермен байланысты біртіндеп, өз уақытында шығындардыжабуға мүмкіндік  береді жне кәсіпорынға өтімділіктің барлық түрлері мен төлем қабілеттілігін қамтамасыз ететін сомаларды есептеуді  талап етеді. Жабу әдісін қолданған  жағдайда тұрақты шығындар пайда  болу орындары бойынша қалыптасады, ал пайда тауардың әр түрлері бойынша  таратылады.

Бұнда алдын ала табыстылық емес, нақты өткізулер нәтижесінде  ғана калькуляциялау және пайда есептеледі.

Нарықтық бағаның қалыптасуында  жабу сомасы әдісінің жетістіктері аралық қорытындалар арқылы кәсіпорын  қызметінің нәтижелерін және тұрақты жиындарды  талдау мүмкіншілігінің бар болуы. Әсіресе қуаттылықтардың өзгеруінде жабу сомалары негізінде күтілетін  ақшалай түсімнің және түрлі деңгейлердегі  жабу сомалар туралы мәліметтер негізінде  пайданың жоспарлануы маңызды  болып  табылады.

Есептеу тәртібі өндіріске  сүйене отырып, оның қорытындыларына, нарықтық бағаларына әсер ету нәтижесінде  пайда алуды қамтамасыз етеді. Шығындардың  тұрақты есебі кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметінің тиімділігіне оңтайлы әсер етеді. Көптеген мемлекеттерде  осы әдіс өндірістік бағдарламамен  бағалармен басқару үшін қолданады.

Түрлі жағдайларда үлгілеу  кәсіпорын мақсаттарын өзгертуді  іске асырады және шаруаылық аймақты  мүмкін болатын өзгерістерін алдын  ала көруді қамтамасыз етеді. Нарық  бағаларын өдеу жағдайында шығындардың  жабу әдісін қолдану арқылы кәсіпорын  тауарларды төмен баға бойынша өткізіп, бұның нәтижесінде нарықты басым  бөлігін жаулап алу мүмкіндігі туады. Бұл әдістің кемшілігі: сатып  алушылардың төмен бағаға қалыптасып алуынан тауарлар бағасын жоғарылату қиындық туғызуы мүмкін.

Жабу сомасы әдісін қолдану  өнім бірлігіні бағасын төмендетіп, нарықтағы салмақты кңейтеді және әр түрлі табыс деңгейлерімен сатып  алушылар санын көбейтеді.

Сондықтан: бағаларды үлгілеу  Қазақстандық кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетін жақсартады. Ол кәсіпорын  үшін жаңа сатып алушыларды тартып, болжанған тауар айналымын жоғарылатып, пайданы өсіруге мүмкіндік береді. Зерттеушілердің бұл пікіріне біз  де қосыламыз.

Кәсіпорын пайдасымен (табысымен) басқаруда оңтайлы стратегияны  таңдауда кәсіпорын дамуын болжау үшін маржиналды табыс, өнім бірлігіне келетін  маржиналды табыс, залалсыздық көлемі, қауіпсіздік жиегі, маржиналды табыс  коэффициенті, қауіпсіздік аймағы, операциялық тұтқаның күші, тұратылық  қоры деген көрсеткіштер қолданылады. өнім шығару және табыс алу бойынша  шаруашылық қызметтегі өндіріс факторлар  қосылуының үздіксіз қайталаныап отырғын  үдерісі экономикалық жеке бөлшектелген субъектілерінің шегінде жекешеленген қайта өзгерісіні үдерісін сипаттайды. Қайта өндірісті іске асырудың маңызды  элементі болып капитал айналымы табылады, ақшалай, өндіріс және тауарлық нысандардың жүйелі ауысуы негізінде  өндіріс және айналыс салалары арқылы өндіріс факторлар құнының қозғалысы. Кәсіпорында капитал бір уақытта  осы уш нысандарда да, яғни ақшалай  ресурстарда, шикізат пен құрал-жабдықта, дайын өнімде іске асырылады.

 

 

 

Капитал айналымының кезеңдері  мына үлгі бойынша көрсетуге болады:

 

 

РС

                                                        ........П/2........Т'' – Д ' / 3, онда

              Д-Т / 1 

СП

 

 

 

Д – алғашқы авансталған  капитал;

Т – тауар;

П - өндіріс;

РС – жұмыс күші;

СП - өндіріс құралдары;

Т' - өндірістік өнім;

Д ' – алғашқыда авансталған  көбейген капитал;

1,2,3 – айналымны жеке  кезеңдері (1 -өндіріс жағдайының  қалыптасуы; 2- тауарларды жасау факторларының  қосыоуы; 3 – тауарларды өткізу  мен табыс алу).

Капитал айналымының үдерісін бағалауда «капитал айналымы» деген  ұғым қолданады. Капитал айналымы дегеніміз  капиталдың айналымының үн кезеңінен  өтуі, бұл үздіксіз қайталана беретін  үдеріс. Капитал айналымыны жылдамдығы өсе беретін болса бұл маржиналдық  табысқа және кәсіпорынның қаржылық жағдайына оң жағынан әсер етеді. Маржиналдық табыстың капитал табыстылығының деңгейіне әсер ету үлгісі төменде  көрсетілген

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сызба 1. Маржиналдық табыстың капитал табыстылығына әсер өту  үлгісі

 

Сонымен қатар айналым  уақыты деген ұғым бар;бұл бастапқы ақшалай нысанға айналым, өндіріс  және қайта айналым салалары арқылы ресурстардың қайтып келетін уақыты (кезеңі); айналым уақыты өндіріс  уақытынан және айналым уақытынан  тұрады. Маржиналдық табысты көбейту  үшін, табыс пен кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту үшін айналым уақытын  төмендету бойынша шаралар қолдану  керек.

Капитал айналымын көлем  бойынша сипаттау үшін «айналымның  жылдамдығы» деген көрсеткіш  қолданады. Айналым жылдамдығы ресурстар  айналымының бір жыл ағымында іске асырылатын санымен өлшенеді. Айналымдар саны мына үлгі бойынша  анықталады:

N=0/, онда

N – бір жылдағы айналымдар  саны;

O – қабылданған уақыт  бірлігі (мысалы, бір жыл =12ай);

t – ресурстар айналымының  уақыты.

Яғни айналым жылдамдығы айналым уақыты арқылы есептеле алады.

Кәсіпорынның капиталы тиімді пайдаланып оған пайда әкелуге тиісті. Оның табыстылығын жылдан жылға көбейтуге  тиісті кәсіпорын басшылығы шаралар қолдану керек. Бұны маржиналдық табыс негізінде бақылау жүргізу арқылы іске асыруға болады. Капитал табыстылығының деңгейі өткізулердің табыстылығынан және айналмның қарқытындылығынан тәуелді. Осы екі факторлардың шамалары өскен сайын қортындылық нәтиженің мөлшері де өсетүседі. Кәсіпорының ауыспалы, тұрақты шығындарының, ақшалай активтерінің, айналым және негізгі қорларының айналым жылдамдығы өсетін болса, ал айналым жылдамдығы өсетін болса, ал айналым кезеңі қысқаратын болса, бұл кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық жағдайына әсери етеді. Маржиналдық табыс әдісте негізінде кәсіпкерлік қызметі нәтижелерінің тиімділігін жоғарылту жолдары төменде көрсетілді, оның ішінде өндіріс көлемдерін оңтайландыру, өндіріс шығндарын азайту, ресурстар айналмының жылдамдығын  жоғарылату; бұны сұраныс пен ұсынысты зерттеу арқылы, негізгі өндірістік қорларды және айналым қаражаттарын тиімді пайдалану, өндірістік үдерістің оңтайлы нұсқасын, кәсіпкерлік менеджменттің тиімділігін жоғарлату арқылы іске асыруға болады.

Маржиналдық табыс бойынша  ақпаратты қолдану негізінде  көптеген оперативтік пен перспективтік  мақсаттар шешіледі:

• залалсыздық нүктені анықтау;
• өнім шығысын жоспарлау;
• бағаны анықтау бойынша шешімдерді қабылдау;
• күрделі салымдар жөнінде шешімдер қабылдау;
• өнімнің жаңа түрлерін игерудің тиімділігі туралы шешім қабылдау.

 

 

Сурет2. Кәсіпорынның маржиналдық табысқа байланысты негізгі стратегиялары

 

Кесте-2 «ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ» АҚ­НЫҢ маржиналдық табысқа байланысты жасалған стратегиясы

стратегия	2009 жыл	2010 жыл	өзгерісі (+ ; -)
1. Көрсетілген қызметтен түскен табыс, мың теңге	2641642	2834867	+193225
Көрсетілген қызметтің өзіндік  құны	1703394	1840145	+136751
2.Өзгеретін шығындар, мың тг	1447885	1600926	+153041
3.Тұрақты шығындар, мың тг	255509	239219	-16290
4.Маржиналды табыс, мың тг	1193757	833941	-359816
5. Көрсетілген қызметтен түскен табыста маржиналдық табыс үлесі, %	7,3	29,4	22,1
Ақпарат көзі: Қоғамның бухгалтерлік баланс мәліметтері негізінде есептелінді.

 

 

Кесте мәліметтері бойынша  кеңейтілген өндіріске жағдай жасау  үшін кәсіпорынға жасалатын маржиналдық  табысқа жасалатын  стратегияға  талдау жүргіземіз. Есепті жылы өткен  жылмен салыстырғанда көрсетілген қызметтен түскен табыс көлемі 193225 мың теңгеге өскенін байқап отырмыз. Ал өзгеретін шығын мөлшері 2009 жылы «ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ» АҚ­НЫҢ көрсетілген қызметтің өзіндік құнының 55% құрап, 1447885 мың теңге болды, 2010 жылы бұл көрсеткіш 56,4% құрап, 1600926 мың теңге болды. Бұдан  есепті жылғы өзгеретін шығын көлемі 153041-ге көбейгенін байқаймыз. 2009 жылы тұрақты шығын  мөлшері 255509 мың теңгені құрады, ал есепті жылы  ол 239219 мың теңге болып, оның өзгеріс нәтижесі 16290 мың теңгеге кеміген. Осыдан келе акционерлік қоғамның маржиналдық табысы 2009 жылы 1193757 мың теңге, 2010 жылы 833941 мың теңге болды. Ал көрсетілген қызметтен түскен табыста маржиналдық табыс үлесі 2009 жылы 7,3% болып,  2010 жылы  29,4% ­ға тең болды.