Қазақстан Республикасындағы тұтыну несиесінің дамуы

 

Қазақстан  экономикасының  дамуы  жағдайында  прогресс болуы  үшін  инвестициялар қажет. Сондықтан банк қызметін  активизациялау  қажет. Тұрғылықты  халық үшін   қаражат жетіспегенде жағдайда  несие ресустарын  алуға олар   үшін  банк  ақырғы  инстанция болып табылады. Ал  банктер үшін  несие беру   қызметі  негізгі функцияларының  бірі  болып табылады. Бүгінгі   күні  қалыптасқан ипотекалық  несие бойынша 13% - 15%,  тұтыну  несиесінің басқа түрлері бойынша 18% - 26%  пайыздық  мөлшемелері потенциалды қарыз алушыларды  шошытады.  Нәтижесінде банктер  де   тұтынушалар  да  ұтылады. Сондықтан  пайыз  мөлшерлемелерін  төмендету  қажет.  Несиені  алудың  тағы  да  негізгі  кемшілігі  ол –  несиені  рәсімдеуде   уақыттың  ұзақтығы. Несиені  алу   жөніндігі  өтінішті  тапсырғаннан  бір  ай мерзімді  күту керек. 

Сондықтан  Қазақстанда  микронесиелеуді  негізу  қажеттілігі  болып  отыр.  Микронесиелеудің  негізін  қалаушы  Мухаммад Юнус, тек микронесиелумен  айналысатын Грамин  банктің  негізін  қалаушы. Пайызсыз микронесиелеу  Қазақстанның кейбір   облыстарында 1998-1999 жылдары  енгізілген. Бірақ  бұл жағдай   туралы  халықта  ақпараттың  мүлдем  болмауынан,  микронесиелеудің  таралуына  жағдай  түғызбады.

Қазақстанда  микронесиелеуді  әсіресе  енгізу қажет. Өйткені  шетелдік  тәжірибе  көрсеткендей  микронесиелеуді   қайтарымдылығы  98% -  дан  жоғары деңгейді  құрайды.  Бүгінгі  күні  микронесиелеумен банктердің  көбі  айналыса  бастады. Микронесиені  алу  үшін  келесідей  құжаттар   тапсырылады. Несиелеу  процесінің  сауатты  бастауы  мен  әрі  қарай  дамуы  экономикалық  өрлеуге  және мемлекет  жағдайының  жақсаруына  әкеледі

 

1.3.Шетел мемлекеттеріндегі  тұтыну несиесінің даму ерекшеліктері

 

Тұтыну  несиесімен  таныса  отырып  шетел  мемлекеттерінде   мұндай  несие  формасы  да  дамуы  кеңінен   жайылуда. Мысалы  Францияда ¼ -  барлық  тұтыну  несиен банктермен  берілсе, ¾ - арнайы  несие  мекемелерімен  беріледі. Бірақ  ақырғыдар  көбінесе  керекті  ресурстерды банк  несиелері  арқылы  толтыратын  болса, онда  тұтыну  несиенің  9/10  барлық  сомасы банктер  арқылы  беріледі. 

Францияда  тұтыну  несиесі  бір  ретті  немесе есеп  айырысу  төлемдерімен өтеледі.

Бір  ретті  өтелетін  тұтыну  несиесі. Мұнда тұтынушылардың  универмагтарда  1 – 1,5 айға  ашатын  ағымдық шоттар  кіреді. Берілетін несие сомасы  көлемінде  тұтынушылар  тауарларды  сатып  алады,  несиенің  өтелу  уақыты  жақындағанда  тұтынушы берілген  несие сомасын бір реттік төлем  жасау  арқылы  өтейді. Бір  реттік  төлем  арқылы  жасалатын  несие  төлемін  кейінге  қалдырылып  өтелетін  несие  түрін  қамтиды.( мысалы, коммуналдық  қызметтер  үшін  төлемдер, медициналық қызмет  үшін төлемдер;)

Төлемі  кейінге  қалдырылып  төленетін  несие тұтыну  несиенің негізгі бөлімі  болып табылады. АҚШ – та  барлық  несие сомасынан ¾ бөлігін төлемі  кейінге  қалдырылып  төленетін  несие  алып  отыр.

Тұтыну  несиесін тұтынушылар   амалсыз  шара  ретінде  қарастырады. Ал  банктер  мен  несие  мекемелері  үшін  тұтыну  несиесін  беру  өтімді  операция болып  табылады  және тұтыну  тауарлары  нарығын  кеңейтеді,  табыс мөлшерін  жоғарғы несие проценті  арқылы  арттырады.

Көптеген  шетелдік  экономистер  мұндай    проценттердің  жоғары  болуын  тұтынушылардың  төлемқабілеттілігін  анықтаған  кезде  шығындардың  жоғарғы  деңгейімен  және  моралды   тәуекелдің  болуымен  түсіндіреді.  Мысалы, АҚШ – та автокөліктерді   төлемі  кейінге  қалдырылып  төленетін  несиеде 6 – 12 % , тұтыну  тауарларына 7 – 10%, орташа  мөлшерде  алғанда  тұтыну  несиесіне  пайыздар 10 - 20% құрап  отыр.  Социализм  кезіндегі  тұтыну  несиесіне   пайыз  мөлшерлемелері   мерзімді  бойынша  жылына0,5% , 3 % пайыз өтелмеген  сома  бойынша алынып  отырған. Кейде  банктік  пайыздар  сауда  пайыздарынан  мүлдем  айырмашылығы  болмайды. Мысалы, АҚШ   банктері  жеке  несиелері  үшін  36 – 42%  алады. Алайда  тұтыну  несиесін  алғанмен де,  тұтыну несиенің  жоғарғы пайыздары сұранысқа кері  әсерін  тигізеді.

Мысалы, Эстонияда  тұтыну  несиесіне  пайыздар  деңгейі ,тұтыну  ыдыстарын  несиеге  сатып алғанда  пайыз  мөлшерлемесі  жылдық 5% - ы көлемінде болады. (бұл ыдыстың сомасы  10500  крон  ыдыс комплектісі 3 кастрюлядан тұрады.)

 Тауарлы  формадағы   тұтыну  несиесі  көбінесе  ұзақ  мерзімді  тұтыну  тауарларын  сатып  алуды  ұсынылады.  Олар, автокөлік, тоңазытқыш, радиоқұралдары, теледидарлар  және үй заттары. Бұл несие түрі  тауарларды  ұзақ  мерзімге  сатып алу деп аталады. 

Тауарлады  ұзақ  мерзімге  сатып  алуға  тұтынушылар  талғамына  анализ  жасағанда  келесі  жағдайлар  анықталды:

• Практикадағы тауарлар  мен  қызметтер  үшін  төлемнің  өте  тиімді формасы  болып  табылады;
•   Мұндай  төлем формасы табыстар  түсрей  тұрып, шығындарды   жүзеге  асыруға мүмкіндік береді;
• Тауарларды  сатып  алуға  және  қызметтер  үшін  төлем  жасаудағы  уақыт  мерзімі  ұзақ,  табыс түсімдері арасындағы  интервалмен  салыстырғанда;
• Тұынушыға  өз  жинақтарынан  артық  сомада  материалдық  активтерді  алуға  мүмкіндік  береді;

Мұндай  жағдайлар  тұтынушының  тауарларды персоналды  ссудаға, банктік  овердрафтқа  немесе  несиелік  карточкаға  сатып алуда қарастырылады.

Бүгінгі  күні  тауарлады  ұзақ  мерзімге  сатып  алудың  жаңа  формасы бұл банктермен  сауда  фирмаларының  келісе  отырып,  тұтыну  тауарларын  сауда  фирмалары  банктік  несиеге  сатады,  банктер  өз  кезегінде  сауда  фирмаларына  сатылған  тауардығ  сомасын   өтейді. Ал  тұтынушы  сатып  алған  тауарының  сомасын  банкке  төлейді.

50 – жылдары  американ , кейіннен ағылшын   банктері  тұтыну  несиесінің жеңілдетілген   түрін  қолдана  бастады.  Тұтыну  несиесін  несие  карточкалары  арқылы беру.

Бұл  несиелендірудің  мәні  келесідей  банктің  берген несие  карточкалары негізінде  несие  лимиті бойынша  тұтыну  тұтынушылардың  тауарларды  дүкеннен  сатып алу  мүмкіншілігі. Қарыз  сомасы  банкпен  дүкендерге  перодты  түрде  өтеліп  отырады. Несие  карточкаларының  иелері өз  кезегінде банк  алдында қарыздарын  өтейді. Өтеу  сомасы  мерзімінде минималды  мөлшермен  өтеледі. Егер  минималды  сома  мерзімінде  өтелмеген  кезде ,  ол  сомаға пайыздар  қосылады.

Жалпы  алғанда  несие  лимиті револьверді  ( автоматты  қайта қалыптасатын) , яғни  несие  карточкасының  иесі  несиенің  негізгі  бөлігін  өтегеннен кейін,  өтеген  сома  шегінде  негізгі  несие  сомасын  ұлғайта  алады.Мысалы,  несие карточкасының  иесінің  несие  лимиті 800  крон ,   500 крон  қарыз.  Лимитінің соңына дейін 300  кронын  қолданылуы  керек. Егер несие карточкасының иесі  ай  сайын 150 крон  өтесе, оның болашақ несиелеу  шегі 450  кронға дейін ұлғаяды. Өйткені ол  енді  тек 350  крон  қарыз.  Несие карточкасының компаниясы  несие  карточкасының  иесіне карточкада  қалған  сомасы  жайлы  ай сайын  есеп береді.

Көптеген  банктер  өз  несие  карточкаларын   шығарады.  Мысалы,  Visa   және  Masterkard .Бірақ қаржы үйлері  мен құрылыс қоғамдары да  өз  несие  карточкаларын  шығаралы.  Мысалы, Amerikan Express өзінің Optima карточкасын шығарады.

 Несие карточкаларын  шығарған   компаниялары   несие  карточкаларын   қолданушылардан  комиссионды   төлемдер  алады. Ал несие   карточкалары  арқылы тауарларын  сататын  саудагерлер несие   карточкаларын  шығарушы  компанияларынан  ақшалы  түрде  сыйақылар  алады. Сондықтан  саудагерлер  емес , банктік  мекемелер  несиені  көп  ұсынады. Несие  карточкаларының кең  қолданысы  көптеген  мәселелерге  байланысты:

• Несие карточкаларын  қалданушылар нақты  ақшалардан  тәуелсіз  болады. Қай  жерде  болмасын  несие  карточкасымен  тауарлар  сатып  алуға  немесе  қызмет  көрсеткені  үшін төлеуге  юолады.
• Несие карточкасын ұстаушы өз - өзіне сенімді болады.  Өйткені несие карточкасымен есеп айырысу кезінде клиент сақтандырылған.
• Кез  келген  саяхатқа бару  кезінде көп  көлемде  нақты  ақшамен  өзіңді  қамтамасыз  етуге  қажеті  жоқ. Өйткені,  несие  карточклары мысалы,  Visa   және  Masterkard  220 елдерде қолданылады.
• Несие  карточкасын  жоғалтқанда,  уақытылы жоғалту  туралы ақпарат  берген  жеткілікті  болады.Ол  үшін жауапқа  тартылмайды.
• Несие карточкасымен  жасалған операциялары  жайлы  ай  сайын  ақпарат  беріліп отырады.
• Несие  карточкасын  қолданылғаны  үшін 45 – күн ішінде  оны  өтеу  мүмкіндігі  беріледі.Несие  карточкасын  ұстаушы өз  қаражаттарын  тиімді орналастыруға  ұмтылады.
• Егер нақты  ақша қажет  кезде  несие  карточкасы  арқылы ақшаны  банкоматтар  арқылы алуға мүмкіндік  болады. Бірақ, мұндай операцияға  салық  салынады.  Сондықтан  бұл  тиімді  әдіс болып табылмайды.

Шығын  карточкалары  түсінігі  Amerikan Express  Diner”s Club  кариочкаларына  тән. Төлем  құралы  ретінде несие  карточкалары  сияқты  банктермен  шығарылады. Бірақ  олардың айырмашылықтары  бар:

 

Кесте 2 - Төлем құралылдарының  айырмаршылықтары.

 

Сипаттамасы	Несие  карточкасы	Шығын  карточкасы
Шығындары	Тегін  немесе жыл  сайынғы үлестік төлемдерге шығарылады.	Алғашқы  жарна   мен  үлестік  жарналары   есебінен  шығарылады.
Төлемдері	Ай  сайын немесе бөліп  өтеу.Несие  мерзімі алты аптаға  дейін болады.	Барлық  қалдық  бір  ай  ішінде  қолданылуы  керек. Пролонгация  қарастырылмайды.

 

 Автоматты   қалыптастырылатын  несиелер.  АҚШ – та тұтыну  несиесі тауарларды  ұзақ  мерзімге  және ағымдық шот арқылы  сатып алу кең қолданылуда, яғни  автоматты  қалыптастырылатын  несиелер. Бұл  несиенің мәні келесідей. Банктер   қарыз  алушының  төлемқабілеттілігін  анықтау  арқылы оған  берілетін  несие сомасының  максималды  деңгейін  анықтайды. Мысалы,  егер  қарыз  алушы  табысынан  ай сайын 100 доллардан банкке  төлеп отырса, онда  банк  максималды  несие сомасын 1200 – нан 2400 долларға  дейін, 12 –24 айға  анықтайды. Анықталған  несие сомасын қарыз алушы банктің чек кітапшасы арқылы  ұстайды. Ай  сайынғы төлемдерді  өтеу  арқылы қарыз  алушының  негізгі  қарызы  азайып,  несие  лимиті артады. Банкпен  анықталатын  несие  лимиті  периодты  түрде  банкпен қарыз  алышының төлемқабілеттілігін  есепке  ала  отырып,  қайта  қарастырады.  Автоматты   қалыптастырылатын  несиелер  бойынша  шотқа  салық  салынады. Бүгінгі  күні  көптеген  ірі  сауда  орындары клиенттерге  несие  карточкаларына  альтернатива  ретінде автоматты   қалыптастырылатын  несиелерді  қолданылуға  ұсынады.

Персоналды ссудалар.   Банктің берілетін персоналды  ссудалары несие карточкаларының  пайызы мен  басқа  да  несие  ұйымдарымен берілетін несиелерімен  салыстырғанда  арзан  түрі  болып  табылады.

Ссуданы  алу  мақсаты:

                Персоналды ссудалар келесі  мақсаттарға   беріледі:

• Ұзақ  мерзімді  қолданылатын  тауарларды  сатып  алуда;
• Автокөлікті сатып алуда(қолданылудағы автокөліктердің мерзімі 5 жылдан аспауы  керек);
• мейрамдарды өткізу  үшін;
• Үйде жеке  жұмыстарды  жүргізу  үшін;
• Оқу ақысын төлеу  үшін;

Ссуда  мөлшері: ссуда мөлшері 10 000 ф.ст. аспауы керек.

Капитал  мен  клиент  үлесі. Персоналды  ссудану алу үшін  құнның 1/5 немесе 1/3  төлеу қажет. Бірақ оған  қатаң ережелер  бекітілмеген.

Төлемқабілеттілік.  Төлем көзі  ретінде тұтынушының тұрақты табысы болып табылады. Мұнда клиент  сатып  алатын  тауарымен  байланысты жөндеу  шығындары  кіреді.

Ссуданың  берілу  мерзімі.  Ссуданың   берілу мерзімі алынатын тауарға  байланысты.

• Егер  тұтынушы  жеке  шығындарын  өтеу  үшін  оған  тиімді  болып,  қысқа  мерзімді  овердрафт  немесе отбасы бюджетінің  шоты арқылы жүзеге  асырылады.
• Үй мүлкін сатып алу үшін  несие мерзімі 3 – 5 жылға беріледі.(Мысалы: әйнек сатып алу үшін ) несие мерзімі 5 жылға дейін мерзімге  беріледі.
• Машина сатып  алу  үшін  несие 2,3 немесе 4 жылға дейін  беріледі.

Несиенің қамтамасыз  етілу  деңгейі. Егер  несие  сомасы  үлкен  боған  жағдайда  банк  кепіл  талап  етіге  құқылы. Кепіл  ретінде   болашақ  қарызға жылжымайтын  мүлік және т.б.

Несие  мекемелерінің тұтыну  несиесі  негізгі  екі  формасында  беріледі.

• Делдалдық  фирмалардың  қатысуынсыз  тікелей тұтыну  несиесін  беру. Германияда банктер  қарыз  алушы  клиенттеріне ірі  сомада (10-20-30 марка) несие  чектерін сауда  фирмаларында тауарлады  сатып  алу  үшін  береді. Сауда  фирмалары өз  кезегінде банктерден  нақты  ақша немесе ағымдық  шотқа  ақша  аудару  арқылы ақшаларын  алады.
• Сауда фирмаларының кепілімен  берілетін  тұтыну  несиесі.Банк сауда  фирмасымен  келісімге  отырады. Келісім  негізінде банк  фирманың  клиенттерін  белгілі сомасында несиелендіруге міндетенеді. Сауда  фирмасы өз  кезегінде  қарызалушылармен келіседі. Бұл  келісімдер  банкке  беріледі. Банк 80-90 %несие  сомасын  төлейді, қалғанын арнайы блокталған  шотқа аударады. Клиент  несиені  бөліп өтейді, сатып  алынған  тауар  төлемның  кепілі  болады. Несиенің  өтелмеген  жағдайында  өтелмеген  сома  банктің  блкталған  шотынан  алынады.

Овердрафт. Овердрафты қолдануды тек сенімді клиенттнрге беріледі. Клиенттің   шотының қалдығы бойынша берілетін несие формасы.

Овердрафтың  келесідей  факторлары  бар:

Сомасы. Банк  пен қарыз алушының  арасындағы келісім бойынша дебет сомасы  лимит шегінен аспауы.  Лимит шегі  табысқа байланысты  блады.