Дебиторлық борыштар есебі

    1 «Вексель бойынша алынатын пайызы»  деп аталатын субшоты ашылуы  мүмкін.

       Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен, вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша екі қосымша шот ашылуы мүмкін.

       2 «Вексельдің алынған сомасынан  марапаттау сомасы шегерілген (дисконт)».

       3   «Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт)».

       Алынған вексель бойынша марапаттау  сомасы толық көлемде, олардың  алған кезінде келесі қалыпта  көрініс табады:

Кесте 1

Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы

 

 

       1210 «Басқа да» шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынадай дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы және т.б.

       2110-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген  шот-фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып алушалардың төлеу мерзімі өтпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген берешегі жөнінде; 302-шоты бойынша, төлеу мерзімі өтпеген вексельдермен, банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша қаражаты мерзімінде түспеген вексельдермен қамтамасыз етілген берешек жөнінде деректер алуды қамтамасыз етуге тиіс; 1210 –шоты әрбір дебитор немесе келісім-шарт бойынша, яғни есеп айырысуды жүзеге асыруына қарап жүргізіледі.

  2.2. Күмәнді дебиторлық берешектер есебі

 

    Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе қызмет үшін уақытылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірбиеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таратылуы, сондай-ақ берешекті талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.

    Әрбір кәсіпорын тек төлеуге қабілетті сатып алушының болғанын қалар еді. Алайда, өмірдің өзі көрсетіп отырғандай, ол әрқашанда барлығына бірдей табыла бермейді. Сондықтан тауарларды несиеге сатқан кәсіпорындарда белгіленген мерзімдерде төлемейтін клиенттер әрқашанда болып табылады. 

    Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген  шоттары – 31 «Күмәнді қарыздар»  деп аталады. Күмәнді қарыздарға-уақытында  төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық берешектер жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын берешектерді есептен шығарудың екі тәсілі бар. 

Радостовец Р.К., Радостовец В.В., Ғабдулин Т.Ғ., Шмидт    О.И.Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: өңделіп және толықтырылып 3-ші рет басылуы. – Алматы : Қазақстан аудит орталығы, 2002, – 656 бет. 253 – бет.   
 

1. Тікелей есептен  шығару әдісі, мұнда шығындар нақты  шоттарды үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есптен шығарылады.
2. Резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі. Мұндай берешекке болжам жасалынады.

        Тікелей есептен шығару әдісі  бухгалтерлік есеп тұрғысынан  қолайлы болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре алмайды, яғни күмәнді берешектерді тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Сонымен, 5-БЕС-ке сәйкес күмәнді берешек бойынша резервті құру тәртібі бұрынғы мәмілелерге байланысы болған кірістер мен шығындар жағдайларынан шығып бір жолғы болып танылады.

     Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді  қарыздарға шығындардың есебіне  резерв жасай алады. Күмәнді  қарыздар бойынша резервтердің  есебі «Күмәнді қарыздар бойынша  резервтер» шотында жүргізіледі.  Күмәнді қарыздар бойынша резервтер  есеп беретін жылдың соңында  жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасында дебиторлық берешекке түгендеу жүргізу нәтижесіне сүйене отырып жасалынады. Азаматтық кодекстің бірінші бөліміндегі 178 бабына сәйкес берешектің өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 жыл болып белгіленеді. Үш жыл аралығында өтелмеген берешек күмәнді қарыздарғы жасалған резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.

         Қазақстан Республикасының заңына  сәйкес талап ету мерзімі өтіп  кеткен дебиторлық борыштар «үмітсіз  қарыз» – деп танылады. Ал үмітсіз  қарыздар сомасы құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады. Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.

    Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдарды  алып қарасақ та олардың барлығы  да қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білуі мүмкін емес. Дегенмен де қаржылық есеп беруі  кезінде жыл бойы жұмсалған шығындарды жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы бағалаудың салдарынан елеулі айырмашылықтардың пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірбиеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:

• несиге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пейыз әдісі (қаржы-шаруашылық қызметі туралы есеп беруде);
• дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі (бухгалтерлік баланста).

    Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық берешектердің нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің мақсаты дебиторлық берешектің таза өзіндік құнын дұрыс есептеу болып табылады. Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдарда бұл әдістердің екеуі де кеңінен қолданылады.

    Жоғарыда  аталған несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне тоқталатын болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне бағытталған. Мұнда күмәнді берешектерден шеккен нақты шығындар мен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз арасындағы қатынастардың орташа пайызы тәжірибеге сүйене отырып есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезеңіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады.

    Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісі бойынша  әрдайым дебиторлық қарыздардың таза өзіндік құнын есептеп отыру мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сатылым негізінде туындаған. Әдіс қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен ерекшелінеді. Ескеретін жағдай, несиеге сатылған тауарларға қолданылатын пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып отыруы тиіс.

    Күмәнді қарыздарды бағалау үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі  бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын анықтаған уақытта өткен кезең мәліметтері пайдаланылады. Әдістің негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар қолданылады:

• негізгі дебиторлық берешекке жасалған бірыңғай құрамдастырылған   мөлшерлеме; 
• алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек негізделген мөлшерлеме.    

 

        2.3. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық берешектерінің есебі

 

    Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің қарыздарын есепке алу үшін Бас шоттар тізбегінде 32 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің  дебиторлық қарыздары» бөлімшесі қарастырылған.

    Бұл бөлімшеге мына шоттар кіреді:

    1220 «Еншілес серіктестіктердің қарыздары»;

    1220 «Тәуелді серіктестіктердің қарыздары»;

    1220 «Бірлесіп-бақыланатын заңды тұлғалардың қарыздары».

    Аталмыш бөлімшенің шоттарында еншілес, тәуелді  және бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалардың ағымдағы дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетіледі. Соңғы жылдары көптеген еншілес кәсіпорындар пайда болды. Кәсіпорындардың мұндай нысандарының пайда болуы Бас кәсіпорындарға капиталды өте икемді пайдалануға, шаруашылық есеп бастамаларын шалафабрикаттармен, жинақтаушы бұйымдармен қамтамасыз етуге, кәсіпорын ұжымдарын ауыл шаруашылық өнімдерімен және тағы басқа жабдықтауға мүмкіндік береді.

    «Шаруашылық серіетестіктері» дегеніміз пайда табу мақсатына негізделген және жарғылық қоры құрылтайшылардың салған салымдарының үлесімен анықталатын коммерциялық ұйымдар немесе заңды тұлғалар болып табылады. Қазақстан Республикасындағы шаруашылық серіктестіктер: толық

серіктестік, сенім  серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша 

жауапкершілікті  серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында болуы мүмкін. Осы жоғарыда айтылған еншілес серіктестік дегеніміз, басқа (негізгі) шаруашылық серіктестік оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын

серіктестік болып табылады. Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық серіктестігінің қарыздарына жауап  бермейді. Тәуелді серіктестіктердің  еншілес серіктестіктерден айырмашылығы, олар филиал боп табылады және ондай серіктестіктердің өз алдына жарғылық қорлары болмайды, ал олардың балансы ішкі қолдануға ғана арналады. Сонымен қатар, тәуелді серіктестіктер өздерінің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебін өздері жүргізіп, есеп тіркелімдерін, бас кітапты толтырады және баланстарын жасайды.

    Еншілес кәсіпорын бас кәсіпорынға қатысты, ал немерелес – еншілес кәсіпорынға  қатысты заңды дербестігін сақтайды және еншілес және немерелес кәсіпорындардың  банкротқа ұшырағаны, зиян тартқаны үшін бас кәсіпорынның жауап бермейтіні секілді, бас кәсіпорын зиян тартып, банкротқа ұшыраған жағдайда олар да ол үшін жауап бермейді. Өз табыстарының бөлігін олардың пайдасына қайта бөліске салатын еншілес кәсіпорындардың қызметін бас кәсіпорын, ал немерелес кәсіпорынның қызметін еншілес кәсіпорын бақылауға алады.

    1220,1220 және 1220 шоттарда еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын кәсіпорындармен ағымдағы есеп айырысудың барлық түрлері жөніндегі ақпараттар жинақталып қорытылады (балансаралық есеп айырысу).

    Бұл шоттар-негізгі, активті, күрделі; әрбір еншілес, тәуелді және бірлесіп-бақыланатын кәсіпорындар бойынша талдамалық есеп осы шоттардың көмегімен тізімдемелерде немесе машинограммада жүргізіледі.

    Бас кәсіпорын еншілес (тәуелді) серіктестіктердің  дебиторлық қарыздары көрсетілген 1220-1220 шоттарынан басқа 64, «Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге кредиторлық қарыздар» бөлімшесінің шоттарында да (3320 шоттар) есеп айырысу жүргізетінін ескеру керек. 3320 шоттарда еншілес (тәуелді) серіктестіктерден алынған шикізат, дайын өнім, атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет бойынша есеп айырысу көрсетіледі.

    Бас және еншілес (тәуелді) серіктестіктердің арасында жасалған 3320 және 1220-1220 шоттары бойынша есеп айырысуды салыстырып тексеру актісінің негізінде дебиторлық және кредиторлық қарыздар жабылуы мүмкін: