Халықаралық құқық және халықаралық-құқықтық ғылымның даму тарихы

8-тақырып. Халықаралық  дауларды бейбіт жолмен шешу  әдістері

1. Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу әдістерін бекітетін халықаралық құқықтық шарттар
2. Қайырымдылық қызмет және делдалдық
3. Халықаралық төрелік: даму тарихы және қызметі

 

1. Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі

Халыкаралық ұйымдар  да халықаралық куқықтың туынды субъектілері ретінде халықаралық жауапкершіліктің  қатыстарында тараптардың бірі бола алады.

Халықаралық ұйымдардың халықаралык құқық субъектілігі белшек (немесе шектелген) болып табылады. Халықаралық ұйымдар қызметінің болжамды шекаралары, әдетте, олардың кұрылтай көрініс табады: оны кұру жөніндегі халықаралық шартта, жарғыда (егер ол қосымша қабылданатын болса; барлық жағдайларда да халықаралық ұйымның жарғысы, өзінің заңдық мәні жағынан халықаралық шарт болып табылады). дөлірек айтсақ; оның ха-лықаралық ұйымдардың міндеттеріне арналған баптарында.

Тағы бір  жиі кездесетін проблемалық мәселе — халықаралық ұйымдардың органдарында жұмыс істейтін адамдардың әрекеттерінің өз мемлекетіне тәуелділігі. Ол адам қаңдай да бір әрекет жасағанда мынадай сүрақ туады: бұл адам нақты бір жағдайларға халықаралық ұйымның органы ретінде, немесе оз мемлекетінің органы ретінде, не халықаралық ұйымның да, өз мемлекетінің де ортақ органы ретінде жасыды ма. Біршама басқадай жағдайды қарастырайық: хадықаралық ұйым қаржы жағынан қауһарсыз, оларда несие берушілердің талаптарын қанағаттандыруға жетерліктей мүлік болмайды.

Ең соңында, халықаралық ұйымдардың ХҚЖ-мен байланысты қорытынды аспект ретінде мына тұсқа назар аударған жоқ: халықаралық ұйымдардың құқықтары ХҚ-тың басқа субъектілері тарауынан бұзушылығының екенді даусыз. Ал мүңдай жағдайда халықаралық ұйым талап қоюшы субъект бола ала ма? Бола алады дегеннің қисыны келеді бүған мысал ретінде БҰҰ-ның Халықаралық сотының бір күрделі мәселе бойынша шешімін алуға болады, бүл жерде әңгіме БҰҰ қызметкеріне өзінің қызметтік міндетін орындау барысында оған келтірілген зиянның орнын толтыру жайында, Бұл шешімге сөйкес, БҰҰ өзінің лауа-зымды адамдарының өз қызметтік міңдеттерін аткарып жүргенде көрген зияндарына байланысты келтірілген зиян үшін жауаптылық талабын қоюға құқылы. Мұндай жағ-дайларда халықаралық ұйымдар өз қызметкерлерін функционалдық қорғауды жүзеге асыруға (дипломатиялық) кұқылы. Жалпы алғанда, бұл мысал халықаралық ұйымдардың халықаралық жауапкершіліктің юрдиқтық қатынасында талап қоюшы субъект болуға қабілетті екендігін көрсетеді.

2. Тікелей келіссөздер және консультациялар

Тікелей келіссөздер жүргізу дауларды шешудің бейбіт жолдары жүйесінде ерекше орын алады. Жалпы алғанда, келіссөздерсіз ешқандай халықаралық дауларды шешу мүмкін емес.

Халықаралық дауларды бейбіт түрде реттеу жөніндегі барлық келісімдерде қандай да бір мақсатқа жету үшін келіссөздер бірден-бір алғашқы қадам ретінде қарасты-рылады. Ол 1899 жөне 1907 жылдардағы Халықаралық қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу жөніндегі Гаага конвенциясында, БҰҰ Жарғысында (33-бап), 1949 ж. Ха-лықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу жөніндегі Жалпы актісінде, 1982 ж. Дауларды бейбіт жолмен шешу жөніндегі Манила декларациясында және т.б. көрсетілген. 1924 ж. 30 тамыздағы Мавромматис ісі бойынша халық-аралық әділ соттың түрақты палатасының шешімімен, сондай-ақ 1960 ж.12 сәуірдегі Үндістан аумағы арқылы өту қүқығы жөніндегі дау туралы БҰҰ-ның Халықаралық Сотының шешімінде дау соттың іс қарауының объектісі болғанға дейін оны келіссөздер арқылы шешу қажеттігі тікелей көзделген.

Мүдделі түлғалар арасындағы келіссөздерді жүргізуді  даулы халықаралық мәселелерді дипломатиялық жолмен шешу деп қарастырады. Келіссөздердің артықшылығы дау-дың тараптары өзара шағымдарды тікелей шешуден, даулы мөселені шешудің тәртібін анықтаудан, өзара тиімді шешім шығарудан көрінеді.

Келіссөздер қатысушылардың топтарына байланысты — мемлекет басшыларының, үкімет басшыларының, сыртқы істер министрлерінің, дипломатиялық өкілдіктер басшы-ларының және арнайы қүзыреті бар түлғалардың қатысумен болатын келіссөздер деп ажыратылады. Келіссөздер ресми және бейресми болуы мүмкін. Сондай-ақ келіссөздер нысанына байланысты (ауызша - тікелей байланыстар ар-қылы және жазбаша — нота, хаттар алмасу арқылы) жөне қатысушылардың санына байланысты (екіжақты, көпжақ-ты, соның ішінде халықаралық конференция шеңберіндегі) бөлінеді.

Халықаралық құқық келіссөздердің ұзақ мерзімін белгілемейді. Егер халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке кауіп төндіретін дау туралы сөз болса, онда тараптар оны қысқа мерзімде реттеуге барлық күштерін салуы керек.

Келіссөздер нақты  шарттар сақталған жағдайда жағым-ды нәтижелерге әкелуі мүмкін. Ең бірінші, келіссөздер тең қүқылы түрде жөне келіссөздер бойынша тараптардың төуелсіз тендіктерін ескере отырып жүргізілуі мүмкін. Олар алдын ала қойылатын жағдайларсыз, шарттарсыз, мәж-бүрлеусіз болуы керек. Келіссөздер нәтижелі болуы үшін тараптардың еркі болуы тсерек және өзара ымыраға келу жолдарын іздестіруі керек.

Егер келіссөздер  келісімге келтірмеген жағдайда тарап-тар басқа да бейбіт жолдарды қарастырады.

Кеңес беру келіссөздердің түрлері ретінде саналады. Бүл  дауларды шешудің жаңа тәсілі ретінде XX ғасырда пайда болды.

Кеңес беру факультативті  жөне міндетті болып бөлінеді. Фақультативті  кеңес беруге тараптардың. әрбір  нақты жағдайларда өзара келісімге  келуі жатады. Ал келіспеуіиілік туындаған  жағдайда қатысушылардың арасындағы алдын ала келісімде белгілеген кеңестері міндетті болып та-былады.

Көпжақты конвенцияларда кез келген мәселелер бой-ынша кеңестер жүргізу міндеті бар. Ол мақсатқа қатысты немесе конвенция ережелерін жүзеге асыру барысына қатысты туындауы мумкін. Мысалы, 1972 ж. Бактерио-логиялық қаруларды жасауға және өндіруге тыйым салу және жою жөніндегі конвенция.

Мұндай конвенцияларды бұрынғы тәсілдер деп қарас-тыруға болады.

Кеңес беру бірқатар келісім-шарттарда дауларды бейбіт жолмен шешудің тәсілдері ретінде тікелей қарастырылған (мысалы, 1982 ж. Теңіз құқығы бойынша БҮҮ конвен-циясының 283-бабы).

3. Халықаралық төрелік және сот талкылаулары

Халықаралық төрелік (аралық қарау) — үшінші тараптьщ дауын  шешу. Оның шешімі дауласушы тараптар үшін міндетті.

Терелік соттардың халықаралық дауларды шешуі кұлиеленушілік мемлекеттер кезеңінен белгілі. 1872 ж. төрелік сот АКД-тың пайдасына 15,5 млн долларды шешті, ал ағылшын үкіметі осы соманы крейсерлерді сатқаны үшін зиянды өтеу мақсатында төледі.

Халықаралық төрелік тәртіптің дамуына 1899 және 1907 жылдардағы халықаралық қақтығыстарды шешу жөніндегі Гаага конвенциясы үлес қосты. 1958 ж. Бас Ассамблея төрелік өңдірістің үлгі ережелерін шығарып, олар үсынбалы сипатқа ие болды.

Қазіргі халықаралық  тәжірибеде төрелік оррандардың екі түрі белгілі: ad hos төрелік жөне түрақгы төрелік. ad hos төрелігі нақгы бір дау бойынша тараптардың келісімімен қүрылады. Мүндай келісім ымыраға келу немесе аралық жазба деп аталады. Онда тараптар даудың тақырыбын анықтайды, сондай-ақ оны жүргізудің төртібі мен қағидат-тарын және сот қүрамын анықтайды. Аралық жазба аралық шешімді қабылдау мен орындауға қатысты тараптардың өзара міндеттерін де кврсетуі керек.

Тұрақты төрелік — тараптар өздерінің арасындағы туындаған дау бойынша шағымданатын түрақгы төреліх орган. Бүлардың юрисдикциясының екі түрі бар: ерікті және міндетті. Ерікті жағдайда тараптардың екеуінің де келісімі керек. Ал міндетті жағдайда тараптардың біреуінің талабы жеткілікті.

Төрелік шешім  міндетті түрде орындалуы тиіс.

1899 және 1907 жылдардағы Гаага конвенциясына сөй-кес, егер жаңадан мән-жайлар ашылса, төрелік шешімді қайта қарауға жол беріледі.

Аралық сот  бір түлғадан немесе түлғалар тобынан  түруы мүмкің. Жалпы актінің 22-бабына сәйкес, ad hos аралық соты бес мүшеден тағайындайды, екі басқа төреші мен супертөреші үшінші мемлекеттердің азаматтарынан тарап-тардың жалпы келісімі бойынша сайланады.

1991 ж. бүрынғы  1899 және 1907 ж. Гаага конвен-цияларының  негізінде Гаагада орналасқан (Нидерланды) аралық соттың түрақгы палатасы  қүрылды. Палата қүрылымыңда екі түрақты орган бар: Халықаралық бюро және әкімшілік кеңес. Бюро кеңсе міндеттерін орындайды: тараптар  аралық сотқа  шағымдануға  шешім  қабыддағандарын хабарлайды. Бюро Палатаның қарауына берілген тараптар арасында пайда болған дауларды жүзеге асырады. Халықаралық бюро қызметін бақылауды Гаага конвен-циясына қатысушы мемлекеттердің, Гаагадағы диплома-тиялық өкілдіктерден түратын әкімшілік кеңес жүзеге асырады. Нидерландының Сыртқы істер министрі Кеңестің төрағасы болып табьшады. Кеңес барлық әкімшілік істерді, оның ішінде қаржы мэселесін қарайды, Бюро қызмет-керлерін тағайывдайды және жүмыстан босатады.

Аралық соттардың  тізімі былайша қүрылады: Гаага кон-венциясының  әрбір қатысушы мемлекеті төрт түлғаны 6 жылға тағайындайды. Дәл қазіргі тавда тізімде 300-ден астам түлға бар.

1992—1995 жылдары  Палата бірқатар құжаттар қабыл-дады. Олар: екі мемлекет арасындағы  дауды төрелік қарау-дың факультативті  ережелері (1992 ж. 20 желтоқсанынан  бастап күшіне енген); бір тарабы  мемлекет болып табы-латын екі тараптың арасындағы дауларды қараудың фа-культативті ережелері (1993 ж. 6 шілде); мемлекеттер мен халықаралық үйымдар арасындағы дауларды қараудың фа-культативті ережелері (1996 ж. 1 шілде); халыкаралық үй-ымдар мен жеке түлғалар арасындағы дауларды қараудың факультативті ережелері (1996 ж. 1 шілде); тергеу комис-сиялары үшін факультативті ережелер (1997 ж. 15 жел-тоқсан).

Халықаралық соттың іс қарауының теориялық негіздері XIX ғасырда қорытылып жасалғанымен, олар дауларды бейбіт жолмен шешудің жаңа әдістері болып кала береді. Алғашқы халықаралық сот 1921 ж. Ұлттар Лигасы шең-берінде құрылды. Халықаралық сот төрелігінің түрақты палатасы болып саналғанымен, өз іфізметін 1946 ж. 18 сәуірде тоқтатқан. XX ғасырдың екінші жартысында халықаралық соттарды қүру тәжірибесі барынша кең етек алған. БҰҰ-ның халықаралық соты халықаралық Әділ соттың тұрақты Палатасының мирасқоры болып есептеледі. Ол БҰҰ-ның басты органдарының бірі, оның құрамы мен қү-зыреті БҰҰ жарғысымен және халықаралық соттың стату-тымен анықталады.

Теңіз құқығы бойынша халықаралық трибунал 1982 ж. теңіз құқығы бойынша БҰҰ конвенциясына сәйкес, 1996 ж. құрылған теңіз қүқығындағы дауларды шешу органы болып табылады. Статуттың 2-бабына сәйкес, халықаралық трибунал 21 судьядан тұрады. Трибуналдың мүшелері тоғыз жылға сайланады және қайта сайлануы мүмкін. Трибуналдың құрамы өлемнің негізгі құқықтық жүйе-сінің өкіддігімен қамтамасыз етілуі керек. Осы мақсатта оның қүрамында бір мемлекеттің екі азаматы болмауы тиіс және әрбір географиялық топтан үш мүшеден артық бол-мауы керек. Адам күқықгары жөніндегі Еуропалық сот (Страсбург қаласы, Франция) 1959 жылы 1950 ж. адам құқықгары мен негізгі бостандықтарын қорғау жөніндегі Еуропалық ко-нвенция негізінде құрыдды. Осы конвенцияның 1994 ж. қабылданып, 1998 ж. күшіне енген Хаттамасына сәйкес, Еуропалық сот қайта құрылып, оған адам құқықтары жөніндегі Еуропалық комиссияның міндеттері өтті.Адам құқығы жөніндегі Еуропалық сот құрамындағы су-дьялар саны 1950 ж. Конвенцияға қатысушы мемлеке-ттердің санымен бірдей.

Тақырып 9. Дипломатиялық және консулдық құкық

1. Дипломатиялық және консулдық кұкыктың түсінігі және қайнар көздері

2. Дипломатиялық өкілдік: функциялары, құзыреті, құрамы және персонал

 

1. Дипломатиялық және консулдық кұкыктың түсінігі және қайнар көздері

Дипломатиялық жөне консулдық құқық — халықаралық  құқық субъектілерінің арасында, олардың сыртқы байланыс органдарымен орнатылатын және қамтамасыз етілетін, ресші байлат,гстар мен қатьшастарды реттейтін қағидаттар мен ережелерді қамтитын халықаралық жария кұқыктың бөлімі.

Дипломатиялық жөне консулдық құқық негізінен  мемлекеттердің сыртқы байланыс органдарыйың және осы орган қызметкерлерінің құқықгық жағдайы мен қызметін, сондай-ақ үкіметаралық ұйымдардың және олардың  қыз-меткерлерінің артықшьшықтары мен иммунитеттері туралы мәселелерді реттейді.

Дипломатиялық құқық – бұл дипломатиялық қызметті жүзеге асыру үшін мемлекеттер арасындағы, мемлекеттер мен халықаралық құқықтың басқа да субъектілері арасындағы қатынастарды реттейтін халықаралық құқықтың саласы

Қайнар көздері:

1. 1961ж. дипломатиялық қатынастар туралы Вена Конвенциясы (ҚР 1993ж. қосылуы);
2. 1963ж. консулдық қатынастар туралы Вена Конвенциясы;
3. 1975ж. универсалды сипаттағы халықаралық ұйымдармен қатынастарда мемлекеттердің өкілдіктері туралы Вена Конвенциясы
4. 1973ж. халықаралық қорғауды пайдаланатын тұлғаларға, соның ішінде дипломатиялық агенттерге қарсы қылмыстарды жою және жазалау туралы Конвенция

Мемлекеттердің  дипломатиялық қызметі сыртқы қатынастар органдары арқылы жүзеге асырылады:

1. Ішкі мемлекеттік сыртқы қатынас органдары:

• мемлекет басшылары;

• Парламент;
• Үкімет;
• Сыртқы Істер Министрлігі;
• Сыртқы экономикалық байланыс ведомстволары;
• жекелеген сұрақтар бойынша сыртқы қатынастарды жүзеге асыру қызметтеріне кіретін өзге де қызметтіктер;

2. Шетелдік сыртқы қатынас органдары: тұрақты және уақытша, мысалы,  дипломатиялық өкілдіктер және елшіліктер, сауда өкілдіктері, халықаралық ұйымдардағы мемлекет өкілдері, халықаралық конференциялардағы делегациялар, арнайы миссиялар.