Халықаралық құқық және халықаралық-құқықтық ғылымның даму тарихы

Дипломатиялық өкілдіктер – бұл мемлекеттердің шетелдік сыртқы қатынас органдары ішіндегі орталық орган болып табылады.

Тұрақты дипломатиялық  өкілдіктерге: елшіліктер, миссиялар, сауда және мәдениет өкілдіктері  мен миссиялар, халықаралық ұйымдардағы  және мекемелердегі тұрақты өкілдіктер; екі жақты және көпжақты халықаралық конференцияларда, конгрестерге қатысу үшін жіберілетін  делегациялар, уақытша өкілдіктер.

Дипломатиялық өкілдіктің 2 түрі бар: елшілік және миссия.

Елшілікті –  Төтенше және Өкілетті елші, Миссияны – Төтенше және Өкілетті елші-өкіл немесе сенім  білдірілген өкіл басқарады.

Дипломатиялық қатынастар сәйкес мемлекеттер арасындағы келісім  негізінде белгіленеді.

1961ж.  дипломатиялық қатынастар туралы  Вена Конвенциясының 14 б. сәйкес  елшілеі мемлекет басшысы жанынан  аккредиттеледі, ал елші-өкілдер – СІМ жанынан, сол үшін олар өз министрінің сәйкес министрін тапсырады. Сенім білдірген өкілді тағайындау уақытша сипатта болады.

Дипломатиялық өкілдіктердің басшылары 3 класқа бөлінеді:

1. Төтенше және Өкілетті Елшілер – мемлекет басшылары жанынан аккредиттелген;
2. Төтенше және Өкілетті Елші-өкілдер – мемлекет басшылары жанынан аккредиттелген;
3. Сенім білдірген өкіл – сыртқы істер министрі жанынан аккредиттелген.

Нақты мемлекеттегі өкілдік басшыларының кластары дипломатиялық  қатынастарды белгілеу туралы мемлекеттер арасындағы келісіммен анықталады.

Дипломатиялық өкілдіктердің атқаратын функциялары  мынадай:

1. келген елде өз мемлекетінің өкілдігін жүзеге асырады;
2. келген елде аккредиттелген мемлекеттің, оның азаматтарының мүдделерін қорғау;
3. келген елдің үкіметімен келіссөз жүргізу;
4. келген елдегі жағдайлар мен оқиғаларды барлық заңды құралдармен анықтайды;
5. аккредиттелген мемлекетпен және келген елдің арасындағы достық қатынастарды қолдау.

Дипломатиялық өкілдіктердің басшысын тағайындау. Өкілдіктің басшысын тағайындалар алдында аккредиттелген мемлекет нақты мемлекеттегі өкілдіктің басшысы етіп нақты тұлғаны  тағайындауға баратын шетелдің  құзырлы билік органынан агреман – келісім – согласие сұрайды. Агреманнан бас тарту немесе сұрауға жауап қайтармау тұлғаны өкілдіктің басшысы етіп тағайындауға кедергі келтіреді. Агреманнан бас тартуын мемлекет дәлелдеуге міндетті емес. Агреманды ағаннан кйін тұлға өкілдіктің басшысы болып тағайындалады және сенім қағазын беріледі.

Сенім қағазы –  бұл осы мемлекеттің атынан баяндалатын  осы тұлғаға сенуді сұрайтын, баратын  елдің билігіне жіберілген құжат. Тағайындалған  елге келгеннен кейін өкілдік  басшысы өзінің сенім қағазын  мемлекет басшысына немесе СІМ тапсырады.

ҚР шет елге жіберілген елшілігі (дипломатиялық  өкілдігі) ҚР Парламентінің қаулысымен құрылады. Елшілікті (дипломатиялық  өкілдікті) Төтенше және Өкілетті елші басқарады.  Парламенттің келісімі бойынша және ҚР шетел министрінің  ұсынысы бойынша ҚР Президентінің Жарлығымен тағайындалады.

Дипломатиялық өкілдіктің персоналы 3 топқа бөлінеді:

а) дипломатиялық  персонал;

б) әкімшілік  – техникалық персонал;

в) қызмет көрсетуші  персонал.

Дипломатиялық өкілдердің кластары мен рангалары:

1961ж. Конвенцияға сәйкес мемлекеттің дипломатиялық өкілдіктерінің басшылары мынадай кластарға бөлінеді:

1. елші және нунций (Ватикан елшілері);
2. елші-өкілдер және интернунций (Ватиканның елші-өкілдері);
3. сенім білдірілген тұлғалар.

Рангалар:

• елші;
• елші-өкіл;
• кеңесші;
• І Хатшы;
• ІІ Хатшы;
• ІІІ Хатшы;
• атташе- шетелдегі дипломатиялық елшіліктің қарамағына іс-сапарға жіберілген белгілі бір мәселе бойынша маман;

Дипломатиялық өкілдіктердің артықшылықтары мен  қорғаншылықтары

Егеменді мемлекеттің  органы болып табылатын дипломатиялық өкілдіктер үшін 1961ж. дипломатиялық қатынастар туралы Вена Конвенциясында жеңілдіктер қарастырылған:

• өкілдіктің ғимаратына қол сұғылмайды; бұл келген елдің билігі дипломатиялық өкілдіктің ғимаратына кіруге құқылы емес, сонымен қатар осы ғимаратты басып кіруден қорғау үшін барлық шаралар қабылдауға міндетті. Оларда елшіліктің ғимараты, қозғалатын құралдары, мүліктері қамауға, реквизицияға, тінтуге және өзге де әрекеттерге ұшыратылмайды;
• дипломатиялық өкілдіктің  ғимараты барлық салықтардан, баж салығынан және жинаулардан босатылған (нақты қызмет көрсету түрлерінен басқалары); осы ғимараттың  фискалды қорғаншылығы бар.
• кез келген уақытта және олардың мекен-жайына байланыссыз дипломатиялық өкілдіктің архивіне және құжаттарына қол сұқпауға кепілдік береді;
• қатынастар бостандығы- бұл өкілдіктер өз үкіметімен байланыс құралдарының барлығын пайдалана алады, елшілік дипломатиялық курьерлерді (қағаз тасушы, шұғыл тапсырмалармен жүріп-тұратын адам), шифрлы (арнайы кесте бойынша оқылатын құпия жазулардың, шартты белгілердің жүйесі) және кодталған (шартты белгілердің жүйесі) депешаларды, телеграммаларды пайдалана алады дегенді білдіреді;
• туды және эмблеманы пайдалану құқығы – бұл мемлекеттің егеменді рәміздерін өкілдік ғимаратының үстіне, оның басшысының резиденциясында, елшілік жүріп-тұру құралдарына іліп қоюларына құқылы.

Дипломаттардың  қорғаншылықтары мен артықшылықтары:

1. дипломаттың жеке басына қол сұғылмаушылық – дипломатиялық өкілдіктің басшылары және мүшелері тұтқындалмайды және ұсталмайды. Келген мемлекет дипломаттарды олар келген елдің территориясына кірген сәттен бастап қауіпсіздіктерін тиісінше қамтамасыз ету мақсатында профилактикалық шараларды қабылдауға міндетті.
2. дипломаттың тұрғын үйіне қол сұғылмаушылық – дипломат қайда тұрмаса да, тұрақты немесе уақытша (резиденцияда, қонақ үйде, дем алу үйінде, пәтерде) оның тұрғылықты жеріне қол сұғылмайды. Дипломаттың мүлкі, корреспонденциясы, дипломаттың жүріп-тұру құралына дақол сұғылмайды – бұл келген елдің билігі жүріп-тұру құралдарын ұстауға және оларда тінту жүргізілмейді дегенді білдіреді. Бірақта, егер автомобиль жүргізіп отырған дипломат жол ережесін бұзса, оны тоқтатып жол ережесін бұзғаны туралы айтылады.
3. Диломаттың қылмыстық, азаматтық және әкімшілік юрисдикциядан қорғаншылығы бар;
4. Кедендік жеңілдіктер мен артықшылықтар берілген – бұл дипломат өкілдіктің, өз және отбасының мұқтаждығы үшін заттар әкелуге құқылы, кедендік қараусыз және кедендік алымдарсыз, жинауларсыз, салықтарсыз өткізіледі. Дипломат отбасының мүшелері де, егер олар келген елдің азаматтары болмаса, кедендік артықшылықтарды пайдаланады;
5. Фискалды қорғаншылық (фиск-казна-қазына)- жеке, мүліктік, мемлекеттік, аудандық сипаттағы барлық салықтардан, жинаулардан, баж салықтарынан дипломаттар босатылады. Бұнда ерекшелік, жанама салықтарды, мұраға салық ерекшелікті құрайды. Келген мемлекеттің міндеті дипломаттарды еңбектік, мемлекеттік, әскери міндеттерден босатады.
6. Елшіліктің басқа да қызметкерлерінің қорғаншылықтары мен артықшылықтары – жеке артықшылықтар мен қорғаншылықтарды халықаралық құқық дипломатиялық өкілдіктің басшыларына, персоналдардың мүшелеріне береді. Артықшылықтар мен қорғаншылықтарды халықаралық құқық  әкімшілік-техникалық, қызмет көрсетуші персоналға бермейді, бірақ практикада олар пайдаланады.

1961ж. Вена  Конвенциясы өкілдіктің мүшелері  және олардың отбасыларының мүшелері, егер олар келген мемлекеттің  азаматтары болмаса, артықшылықтар  мен қорғаншылықтарды пайдаланады,  ал кедендік артықшылықтар толық  емес көлемде беріледі; ал азаматтық және әкімшілік юрисдикциядан қорғаншылықты өз қызметтік міндетін орындағанда пайдаланады.

Өкілдіктің  қызмет көрсетуші персоналына өз міндетін орындағанда қорғаншылық  беріледі, олар салықтан, жинаудан және еңбек ақыға салынатын салықтан босатылады.

Ерте заманның өзінде-ақ халықаралық құқықта мемлекеттердің немесе олардың органдары өкілдерінің жағдайы мен қызметін, халықаралық қарым-қатынас процесінде олардың күқықтары мен занды мүдделерін қорғау және өкілдік ету мақсатында, олардың арасындағы ресми байланыстарды реттеуге бағытталған ережелер болған. Осылайша ерте заманда басқа мемлекеттерге жіберілетін елшілер институты пайда болдьт. Онымен бірге дипломатиялық құқықгың алғашқы ережелері де дүниеге келе бастады. Олардың ішіндегі ең алғашқысы елшілерге қол сұқпау-шылық ережелері. Дипломатиялық қүқық Еуропа мемлекеттерінде түрақты дипломатиялық өкілдіктер құрыла бас-тағанда, яғни XVI — XVIII ғғ. белсенді түрде дами түсті.

Тұрақты консулдар  институты Ежелгі Грекияда пайда  болып, ол орта ғасырларда белсенді түрде дамыған және алғашқы консулдық құқық ережелерінің дүниеге келуіне негіз болды.

Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін: дипломатиялық және консулдық құқық негізінен жай  ережелерден және мынадай халықаралық  келісімдсрден құралды: 1815 ж. Вена Конгресіііде қабылдаііган Всіга регламенті, ол дипломатия-;нлқ окілдіктер сышлбын бскітті; 1911 ж. Консулдық фуикціталар туральг Каракас Ксшвснциясы; 1928 ж. Дигаго-матиялпк піепеуніктср туролм Гавана Конвснциясы; 1928 ж.

Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін, БҰҰ-ның кұрылуымен жөне оның жарғысында халыкаралық қүқықгың негізгі кағидаттары анықгалғаннан кейін, БҰҰ Бас Ассамблеясы құрылған соң 1947 ж. Халықаралық құқық Комиссиясының бастауымен дипломатиялық жөне консуддық қүқықгьщ бел-сеңді түрде дамуы бастау алады.

Мынадай аса маңызды халықаралық құқықтық актілер кдбылданды: 1946 ж. БҮҮ-ның артықшылықтары мен иммунитеттері туралы Конвенция және 1947 ж. БҮҮ-ның мамандандырылған мекемелерінің артықшылықгары мен иммунитеттері туралы Конвенциясы; 1961 ж. Дипломатия-лық кдтынастар туралы Вена Конвенциясы; 1963 ж. Консулдық кдтынастар туралы Вена Конвенциясы; 1969 ж. Арнайы миссиялар туралы Конвенция; 1973 ж. Халық-аралық қорғаудағы түлғаларға, оның ішінде дипломатиялық агенттерге қарсы қылмыстарды тоқтату және жазалау тура-лы Конвенция; 1975 ж. ембебап сипаттағы халықаралық үйымдармен қатынасқа түсетін мемлекеттердің өкілдіктері туралы Вена Конвенциясы. Консулдық құқық. Елші және консул әріптестер, себебі екеуі де СІМ жұмыс істейді. Екеуі де артықшылықтар мен қорғаншылықтарды пайдаланады және мемлекеттің шет елдегі сыртқы қатынас органында жұмыс стейді. Екеуінің айырмашылықтары: елші – саяси тұлға, ал аккредиттелген мемлекеттің кез келген бөлігінде өз мемлекетін білдіреді; консул – ол жіберілген елдің барлық масштабында өз мемлекетін білдіре алмайды, ол тек консулдық округ шегінде ғана жұмыс істейді. Елші- жалпы саяси міндеттерді атқарса, консул экономикалық, сонымен қатар құқықтық қызмет көрсету бойынша функцияларды атқарады. Осыған байланысты консулдарды шет елге Әділет министрлігі жібереді.

Консулдық құқықтың қайнар көздері:

1. ХХғ. әдет-ғұрыптарға негізделген;
2. 1911ж. консулдық функциялар туралы Каракасс Конвенциясы;
3. 1928ж. консулдық шенеуніктер туралы Аймақтық Гавана Конвенциясы;
4. 1963ж. консулдық қатынастар туралы Вена Конвенциясы;
5. екі жақты консулдық конвенциялар;
6. кез келген мемлекеттің ішкі заңнамасы.

СІМ және консулдық  қызмет. Консулдық қызметті әр елде консулдық бөлім немесе СІ ведомствосының консулдық басқармасы басқарады.

ҚР СІМ консулдық  басқармасы оның ірі бөлімі болып  табылады және Қазақстанның барлық консулдық қызметін, шел елдердегі Қазақстанның консулдық мекемелерін басқарады және күнделікті практикалық көмек көрсетеді,олардың қызметінің құқықтық негіздерін қамтамасыз етеді және әзірлейді.

Консулдық басқарманың басты мақсаты: Қазақстанның шет мемлекеттермен консулдық қатынастарын кеңейту және шет елде ҚР құқықтары мен мүдделерін консулдық қорғау.

Басқарма, сонымен  қатар Қазақстандағы шет мемлекеттердің консулдық мекемелерінің қызмет етуіне тиісті жағдайларды қамтамасыз етуге және олармен іскерлік қарым-қатынас жасауға міндетті. Басқарма визалық сұрақтар бойынша ұсыныстар дайындайды, шет мемлекеттердің визалық саясатына талдау жүргізеді, Қазақстанның консулдарына патенттерді рәсімдеу және оның территориясындағы шетелдің консулдарына экзекватураны беру кіреді. Басқарма азаматтылық, виза беру, құжаттарлы талап ету және оны жүзеге асыру, мұрагерлік сұрақтар бойынша әртгрлі ұйымдармен хат алысу, сондай-ақ Қазақстан азаматтарының басқа да мүліктік құқықтарының сұрақтарымен айналысады.

Консулдық қатынастарды орнату және тоқтату. Консулдық қатынастарды орнату үшін келісім беру әртүрлі нысанда жүзеге асырылады. Дипломатиялық қатынастарды орнату сонымен бір уақытта консулдық қатынастарды орнатуды да білдіреді және нотамен алмасу жолымен жүгізіледі.

Кейбір жағдайда, консулдық қатынастарды орнату дипломатиялық  қатынастарды орнатудың алғы шарты  болып табылады. Сондықтан дипломатиялық  қатынастар үзілгенде консулдық  қатынастар сақталады.Консулдық қатынастарды орнату екі құжатқа негізделеді: консулдық патент және консулдық экзекватура.

Консулдық мекемелерді  ашу үшін қабылдайтын мемлекеттің  алдын-ала келісімі қажет. ҚР консулдық  мекемесі  қабылдайтын мемлекеттің  келісімімен ҚР Үкіметінің шешіміне сәйкес ашылады.