Отаншылдық тәрбиенің негізгі ұғымдары

            Аз халықты көп қылдым…

            Түркі иелігінен айырылған халықты

             Ата-баба мекеніне орнаттым…- дейді.

Жоңғар сисқты алып империамен алысуға, Ресей патшалығының зеңбірегіне  қыышпен қарсы шабуылға етееген  де осы потриатизмнің қуатты күші.Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс  күйі, сыбызғы-сырнайының үні, асқақтата салған әсем әні, ғашықтық жырлары, шешендіксөз, айтыс өлеңдері, ою-өрнектері мен бостандық үшін жері мен елін қорғаған батыр бабаарымыз туралы тарихи дастандарды ғасырлар бойы өз ұрпағын өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар- ожданы жоғары намысқой азамат етіп тәрбиелеп келгені тарихи шындық.Олай болса тәуелсіздік туы желбіреген еліміздің болашақ отансүйгіш ұрпағын тәрбиелеуде олардың бойына ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, елін, жерін, Отанын сүйушілік секілді ең асыл қасиеттерді қаны мен жанына сіңіруде осы ұлттық құндылықтарды басшылыққа алсақ, өте ұтымды болар еді.

Туға жерге  деген ыстық сезім, атамекенге деген  құрмет пен қадыр -  қасиет тұтуды ұлы дала ойшылдары Қорқыт ата, әл-Фараби, Жүсіп баласағұни, Махмұд Қашқари т.б. айтқан болатын.

Қазақ трихын тұңғыш зерттеуші  ғалым Ш. Уалиханов өзінің патриотық сезімін білдіре келіп,Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай (матрешка сиақты бір сандықтың ішінде бір сандық, оның ішінде бір сандық ), мен ең алдымен өз отбасымды, туған-туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртым, руластарым, одан соң халхымды, одан соң Сібір орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін,- деген екен.  

Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына, салт-дәстүріне, ерлік, адамгершілік тәрбиесіне негіздей отырып, оқулық жазған Ы.Алтынсарин болды. Ол көшпелі елдің басына дүнияуи ғылым-білім, өнер үйретуді армандады.

Абай Құнанбаевтың  еңбектерін зерделеп қарйтын болсақ жастарды ерлік  рухта, потриатизімге баулып, намысын, ар-ожданын, адамгершілік қасиеттерін оятуды үнемі мақсат етті.Оның Азаматтың бәрін сүй бауырым-деп деген сөзі ұлы гуманистік идеианың айқын көрінісі еді.(16;10-15)

Қазіргі қоғам адам тағдырына жаңа көзқараспен қарап, соған сәйкес оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін  дамытуды, халықтық әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің негізінде ұлттық сана-сезімді қалыптастыруды, оқушыларың білім сапасын жетілдіруді талап етуде.

Орта мектепте оқытылатын жаратылыстану  курстарының мазмұндарын халық  педегогикасымен сабақтастырудың  үмкіндіктері мол. Осы мүмеідіктердің бірі- жаратылыстану пәндерінің сабақтары ме н сыныптан тыс жұмыстарында халық педагогикасы арқылы оқушыардың атамекенге сүйіспеншілігін қалыптастыру.

Педагогикалық зерттеулерде оқушылардың  тамекеге сүйіспеншілігін қалыптастыру мәселесі жеке дара қарстырылмаған, көптеген зерттеулерде оқушыларға адмгершілік (Р.Төлеубекова, Р.Елубаев, А.Қисымова, Ж.Сәдірмекова, А.Аманжолова, С.Әбілдина ), патриоттық(К.Әбілғазиева, А.Жұмаханов, С.Иманбаева,)т.б.тәрбиелеріәмен үнемі бірге жүріп жатыр.Біздің ойымызша, атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыратын тәрбиемен білім беру мәселесін арнайы зерттеулерде жеке бағыт ретінде бөліп қарастыруға болады, өйткені оның өзіндік мақсаты мен өзіне тән міндеттері бар. Бүгінгі таңда атамекен ұғымына әр ғылым саласындағы ғалымдар әртүрлі анықтамалар беріп жүр. Атамекен сөзі араб этимологиясында мекен – жай орын денген сөзден туындап, кір жуып, кіндік кескен аймақ, өңір ддегенді білдіреді. Атамекен сөзі түркі қауымына ортақ ата сөзімен қосылып, әуелде ата қоныс ұғымында қолданған.

Атамекенге деген сүйіспеншілік  Асан Қайғы бастаған 15-18 ғғ. Ақын-жыраулардың  сыртқы жаудан қазақ жерін қорғаудағы ерлік және жауынгерлік дәстүрлерінде, қазақ демократ-ағартушыларының  ұлттық мұраларымызды өркендету  жолындағы еңбектерінде, қазақ зиялыларының қазақ қоғамын, оқу-ағрту және мәдениет салаларының дамуына қосқан үлестерінде, Ұлы Отан соғысында қазақ жауынгерлерінің Кеңестік Отанды қорғаудағы көзсіз ерліктері мен кешегі Желтоқсан оқиғасында өрімдей қыздарымыз бен жігіттеріміздің еліміздің бодандыққа ұшырамай, азаттық алу жолындағы күрестерінде көрініс тапты.Атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастырушы тәрбие адамгершілік тәрбиесімен тығыз байланысты. Өйткені адам бойындағы асыл қасиеттер атамекенге деген сүйіспеншіліктен де туындайды. Оқушылардың атамекенге деген сүйіспеншілігін қалыптастыруда жеке тұлғаның әлуметтік жағынан құнды, жағымды қасиеттерін дамыту ғана емес, сонымен халық педагогикасы арқылы оқушыларға сапалы білім беріліп, біліктері мен дағдыларын орнықтыруға да назар аударылған.Атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыру кең мағынада ұйымдастырылған педагогикалық іс-әрекет, ол оқушыларға халық педагогикасы негізінде сапалы білім беру, оларда ікерлік пен дағдыны дамытуға шығармашылықты арттыруға, жеке тұлғада атамекенді қадірлеу, сүю, көркейту секілді атамекенге деген сүйіспеншіліктің белгілерін, қалыптастыруға,  саяси сана мен ойлау қабілетін арттыруға бағытталған.                                 Мысалы география пәнінде оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін қалыптастыратын халық педагогикасымен сабақтастыруда пәнаралық байланыстардың артатыны байқалады.Туған өлке географиясы– тақырыбынөткенде   өткенде ауылдың, яғни атамекеннің өсімдігі мен жануарларын түсіндіргенде биологиямен,атамекен шежіресін өткенде тарих пәнімен, атамекен жырларын келтіргенде әдебиетпен, тіпті атамекеннің көрікті жерлерінің суреттерін салддырғанда бейнелеу өнері пәндерімен байланыстырамыз.Мысалы, Туған өлке географиясы тақырыптарын өткенде поэзия жанры мен туған өлке материалдары арқылы оқушыларды атмекенді сүю қорғау, қастерлеу және көркейту сияқты борыштарын дамыту көзделді. Оқушылар өздері тұратын жерлердің өсімдік, жануар дүниесімен танысып, су, ауа мен топпрағына зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Теориалық тұрғыда өз жерлерінің тарихи шежіресіне шолу жасап, мәдениеті мен тарихын қарастырады.Нәтижесінде олардың шығармашылық, іздемпздық, орындауылық қабілеттері дамиды. Осы тақырыпты орта мектепте өткенде оқушыларға көптеген тапсырмалар беріліп, материалдар жинақталды.Ауылдың ландшафтын білу үшін оқушылар таныымжорықтар мен топсеруендерге шықты. Бұл ауыл  жайында өлең-жырлар жинақталған.     [24;12-17]  

  Өсіп келе жатқан ұрпақты  патриотизмге тәрбиелеу қшанда  толастамаған. Сонау төңкеріс жылдарынан  бастау алатын «советтік патриотизм»  Ұлы Отан соғысында жеңіске  жеткізді. Одан кейінгі жылдары патриотизмге баулу жан-жақты, үйлесімді дамыған тұлға тәрбиелеу, коммунистік мораль қалыптастыру аясында жүргізілді. Отаншылдыққа, туған жерін қорғауға баулу мектептің тәрбиелік жұмыстарының аса маңызды бөлігін құрады. Патриотизмнің тарихи элементтері туған жерге, анна тіліне, салт- дәстүріне сүйіспеншілік түрінде, ықылым заманнан қалыптаса бастаған. Таптық қоғамда патриотизм мазмұны да таптық тұрғыда көрініс табады, өйткені әрбір тап Отанға деген көз қарасын өз мүддесі тұрғысынан білдіреді. Патриотизм қазақ халқымен бірге жасасып келе жатқан рухани сезім болып, ауыз әдебиетінен кең орын алған. Орхон- Енесей жазбаларында патриотизмнің қайнар көзі «Мемлекет, Отан, Атамекен, ел-жұрт» -деген сияқты ұғымдар келтірілсе, Қорқыт ата кітабында жауынгерлердің мінез- құлқына сипаттама беріледі. Отанға, елге деген сүйіспеншілік батырлықтың келіп шығу тегі, батырлардың мінез-құлық ерекшеліктері, батырлық кәсіптің маңызы, ер азаматтардың міндеті жайлы Жүсіп Баласағұни, Қожа Ахмет Яссауй, Сайф-Сайран, Әбу-Насыр-әл –Фараби, Махмұд Қашқари т.б. еңбектерінде келелі пікір айтылған.  Мектептегі тәрбие жұмысын халықтың педагогика негізінде ұйымдастыру туралы көп жылдардан бері айтылып келеді. Егер осы идея толығымен жүзеге асатын болса, оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу мәселесін ерекше бөліп қараудың қажеті бола қоймас еді. Өкінішке орай сабақтан тыс тәрбие жұмысы бір жүйеге түсе қойған жоқ, әлі де болса стихиялы сипатқа ие. Өсіп келе жатқан жас буындарға патриоттық тәрбие берудің психологиялық тетіктерін  Ә.Алдамұратов, С.Әсімбетовалар «Азамат болу, ел қамын ойлау» атты еңбектерінде көрсеткен. Сонымен бірге Қ.Б.Жарықбаев халықтық педагогика, ұлттық психологияға қатысты еңбектерінде отаншылдыққа тәрбиелеуге мән берді . Жастардың бойында ұлттық патриоттық сана-сезім қалыптастыруға зианын тигізіп отырған аппарат құралдарын сынай келе «Рухани жұтаңдық қайдан шығады» атты мақаламен Б.А.Абыраев жастарымыздың  кафе, мейрамханаларға әуес болып, жеңіл -желпі ән-күйлерге  еліктеуінің рухани жұтаңдыққа апаратынын баяндайды.[22;10-15 ]           

1.3. Бастауыш сынып оқушыларының білім дағдыларын қалыптастырудағы еліміздің даму тарихы.

Қазақ даласын мекендеген тұрғындар арасында сақ дәуірінен  бастап бет-бейне жағынан Орталық  Азиядан шыққанын көрсететін моңғол тұрпатты аралас адамдар пайда болды. Шаруашылықты жүргізудің сол кездегі жағдайында неғұрлым прогресшіл тәсілі болып табылған көшпелі мал шаруашылығына қарай ойысу да тап сақ дәуіріне сай келеді.

Мұндай Иран басқыншыларының, ұлы Ескендір Зұлқарнайын армиясының шабуылдарын тойтарыс беріп тоқтатқан мемлекеттер пайда болды. Мұндай адам мен ат одағы құрылып, соның арқасында түркілер мен басқа да көшпелі халықтар сол кезде өздеріне белгілі болған әлемнің тең жартысы тізе бүкітіріп, бағындыра білді және оның қалған бөлігі – Батыс Европа мен Қытайды үрейлі қорқыныштан көз аштырмады. Мұнда, Ертістің, Іленің, Сырдарияның, Жайықтың және Еділдің жағалауларында орасан зор империялардың – ғұндардың, түркі қағанаттарының, қарлұқ мемлекеттерінің, моңғол хандары мен олардың мұрагері ұлыстарының – ғажайып астаналары пайда болды.

Орасан зор Евразия құрлығындағы орталық кең-байтақ алқапты  дала мен құмды шөлдер белдеуі алып жатты. Міне, тап сол кеңістікте көшпелі  ұлы мемлекеттер пайда болды. Қазіргі Қазақстанның және оған шектес жатқан аймақтардың аумағында дүниеге келген алуан түрлі мәдениеттер әлемнің көптеген халықтарының дамуына айқындаушы ықпалын тигізді.

Орталық Азиядағы алғашқы ірі көшпелі  империя біздің дәуірімізге дейінгі  ІІІ ғасырдың соңында құрылды. Ол сюнну (хунну, ғұндар) империясы еді. Ол көп ұзамай – ақ Байкал сыртынан Тибетке дейінгі, Орта Азиядан Хуанхэге дейінгі аймақты басып алып, өзінің дүркін – дүркін баса-көктеп кіріп баратын шабуылымен ежелгі Қытай мемлекетін жарты мың жыл бойы қалтыратқан үрейлі қорқынышта ұстады. Біздің дәуіріміздің IV – V ғасырларында ғұндардың Европа мен Батыс Азиядағы жасаған шабуылдары туралы жылнамалар хабарлайды [25; 77-85]

VI ғасырда Евразиядағы  тарих сахнасына жаңа тарихи  тұлға – Түркі қағанаты –  Түркілердің далалық империясы  шықты. Ол өзінің гүлденіп өсуінің шырқау шегіне жеткен кезінде Қиыр Шығыстағы Кореядан Қара теңіздегі Қырымға дейінгі орасан зор шетсіз – шексіз кең байтақ аумақты алып жатты. IV – VIII ғасырлардағы жылнамалар Европада түркілердің алғашқы легі аварлардың, бұлғарлардың, суарлардың, хазарлардың пайда бола бастағанын жазады. Содан кейін шығыстан батысқа қарай оғыз – печенегтер, түркілер, салжұқтар, сондай – ақ құрлұқтар қыпшақтар (половцылар, құмандар), қырғыздар ағылды. Түркі тайпалары Қазақстан мен Орта Азияның мол аумағын мекендеп қалды да, Иран мен Закавказьеге басып кіре бастады. Ал, ХІ ғасырда олардың бір бөлігі (оғыздар мен түрікмендер) Кіші Азияға қоныс аударды. Қысқасы, түркі тайпалары осылай тарала келіп, бірте-бірте отырықшылыққа көшкеннен және жергілікті халықтармен араласа бастағаннан кейін, ал кейде көшпелі өмір салтын сақтап қала отырып, шығыстағы якуттардан (сахалардан), тувалықтардан, алтайтықтардан, қазақтардан, ұйғырлардан бастап батыстағы шуваштарға, газауздарға, Еділ мен Қырым татарларына, құмықтарға, қарашайларға, балқарларға және түріктерге дейінгі халықтардың орасан зор тобы құрылды.

Біздің арғы ата –  бабаларымыз Қиыр Шығыстағы Батыс  Европаға дейінгі, Сібірден Үндістанға дейінгі аумақты алып жатқан мемлекеттердің дамуында екі мың жыл бойы елеулі рөл атқарып келді [25;86-87]

Орасан зор кең – байтақ аумақта  қоныс аударумен болған көшпелілер Евразияның этностық және мемлекеттік  бет-бейнесін бір емес, бірнеше рет  өзгертті. Дүние жүзіндегі аса  маңызды тілдік топ – алтай  тілдік тобының (негізінен оның түркі  және моңғол тілді тармақтарының), оған қазақ тілі де кіреді, ежелгі және ортағасырлық замандарда кеңінен таралуы ортазиялық көшпелілердің ұдайы қоныс аударып отыруына байланысты болды. Мейлінше, кең тараған тілдік топтардың бірі – түркі тілдік тобының Евразияға қарай жылжып ене бастауы – сол кезеңде пайда болған құбылыс.

“Алғашқы кезде көшпелі  өмір салты көшпелілердің (командардың) табиғи дене бітімінің жетілгендігі және психологиялық жинақылықпен жұмылғыштығы арқасында серпінді қарқынмен жедел  дамудың маңызды факторына айналды. Сол заманның бізге дейін жеткен қорымқорғандарынан табылған аңдардың ширыққан бейнелері, шайқас пен текетірес көріністері ілгері дамудың нысаны болғаны тіпті де тегін емес. Техникалық тұрғыдан жетілудің жаңа деңгейі байланыс жасау саласында шын мәнінде соны серпіліс жасауға мүмкіндік берді. Дүние көкжиегінің шекарасы кеңейе түсті, орасан зор аумақтарда жаңа үлгілер мен өлшемдер көзді ашып-жұмғанша дерлік тез таралатын болды” [30;87-88]

Бәрі де бұдан бірнеше ғасыр  бұрын басталған болатын. Аңыздың  айтуы бойынша, жау қырғынға ұшыратып кеткен тайпаның тас-талқаны шыққан жұртында тірі қалған нәрестені бір қаншық қасқыр Шығыс Тянь-Шань тауындағы өз апанына алып барып, аман асырап өсіреді, кейіннен одан тапқан он баланың анасына айналады. Ержеткен балалар өздеріне жар тауып, үйлі-баранды болады. Қаншық қасқырдың немерелерінің бірі Ашина деген атқа ие болады. Соғды және сақ тілдерінде бұл есім көк түсті реңк дегенді білдіреді. Егер қаншық қасқыр асырап өсірген ағайынды Ромул мен Рем билікке таласып, өз бауырын өзі өлтірген Ромул Римнің негізін қалаушыға айналса, Тянь-Шань қасқырының балалары Евразияның көптеген халықтарының арғы аталарына айналды. Ол халықтар өздерінің бір-бірімен туыс екендігін күні бүгінге дейін айқын сезінеді. Көк бөрінің жалпы түркі тектес халықтардың бәріне ортақ қасиетті тотенге айналуы, ал біздің Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туынның негізінен көгілдір аспан түстес болуы тіпті де кездейсоқ нәрсе емес.

Тарихи деректерде “түркі”  терминдік атауы VI ғасырдың екінші жартысында кездеседі және содан бастап кеңінен таралғаны көрінеді. Түркі қағанаты құрылғанға дейін “түркі” сөзі он (кейінірек он екі) тайпаның 460-жыл шамасында Алтайда пайда болған одағы деген мағынаны білдіріп келген болатын. Түркі елі дүниеге, міне осылай келген еді [30;84]