ҚР еңбек кодексі

261-бап. Әлеуметтік  әріптестік нысандары     

 Әлеуметтік әріптестік: 
      ұжымдық шарттардың, келісімдердің жобаларын әзірлеу және оларды жасасу жөніндегі ұжымдық келіссөздер; 
      еңбек қатынастарын және олармен тікелей байланысты өзге де қатынастарды реттеу, қызметкерлердің еңбек саласындағы құқықтарының кепілдіктерін қамтамасыз ету және Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын жетілдіру мәселелері бойынша өзара консультациялар (келіссөздер); 
      қызметкерлер мен жұмыс берушілер өкілдерінің еңбек дауларын сотқа дейін шешуге қатысуы нысандарында жүзеге асырылады.     

262-бап. Әлеуметтік  әріптестік тараптары     

 Тиісті атқарушы органдар  атынан мемлекет, белгіленген тәртіппен  уәкілеттік берілген өз өкілдері  атынан қызметкерлер мен жұмыс  берушілер әлеуметтік әріптестік  тараптары болып табылады.     

263-бап. Әлеуметтік  әріптестікті республикалық деңгейде  
                ұйымдастыру     

1. Республикалық комиссия  тиісті шешімдермен ресімделетін  консультациялар мен келіссөздер  жүргізу арқылы әлеуметтік әріптестік  тараптарының мүдделерін келісуді  қамтамасыз ететін тұрақты жұмыс  істейтін орган болып табылады. 
      2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің, қызметкерлердің республикалық бірлестіктері мен жұмыс берушілердің республикалық бірлестіктерінің өкілетті өкілдері республикалық комиссияның қатысушылары болып табылады. 
      3. Қазақстан Республикасы облыстарының, республикалық маңызы бар қалалардың жартысынан астамының аумағында құрылымдық бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) бар бірлестіктер қызметкерлердің республикалық бірлестіктерінің өкілетті өкілдері болып табылады. 
      4. Жеке кәсіпкерлік субъектілері бірлестіктерінің республикалық одағының (қауымдастығының), шағын кәсіпкерлік жөніндегі республикалық бірлестіктің, жеке кәсіпкерлік субъектілерінің республикалық салалық бірлестіктерінің өкілдері жұмыс берушілердің республикалық бірлестіктерінің өкілетті өкілдері болып табылады. 
      Аталған одақтардан (қауымдастықтардан) өкілдік ету олардың құрамына кіретін республикалық қоғамдық бірлестіктердің санына қарай пропорциялық негізде жүзеге асырылады.     

264-бап. Әлеуметтік  әріптестікті салалық деңгейде  
                ұйымдастыру     

1. Салалық комиссия тиісті  шешімдермен ресімделетін консультациялар  мен келіссөздер жүргізу арқылы  әлеуметтік әріптестердің мүдделерін  келісуді қамтамасыз ету жөніндегі  тұрақты жұмыс істейтін орган  болып табылады. Осы Кодекстің  мақсаттары үшін салалар тізбесін  республикалық комиссия белгілейді. 
      2. Тиісті қызмет саласындағы уәкілетті мемлекеттік органдардың өкілетті өкілдері, жұмыс берушілер мен қызметкерлердің өкілдері салалық комиссиялардың қатысушылары болып табылады. 
      3. Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың аумағында құрылымдық бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) бар салалық кәсіптік одақтар қызметкерлердің салалық бірлестіктерінің өкілетті өкілдері болып табылады. 
      4. Салалық ұйымдардың өкілдері жұмыс берушілердің өкілетті өкілдері болып табылады.     

265-бап. Әлеуметтік  әріптестікті өңірлік деңгейде  
                ұйымдастыру     

1. Өңірлік комиссия тиісті  келісімдермен және шешімдермен  ресімделетін консультациялар мен  келіссөздер жүргізу арқылы әлеуметтік  әріптестердің мүдделерін келісуді  қамтамасыз ету жөніндегі тұрақты  жұмыс істейтін орган болып  табылады. 
      2. Жергілікті атқарушы органдардың тиісті өкілетті өкілдері, жұмыс берушілер мен қызметкерлердің өкілдері өңірлік комиссиялардың қатысушылары болып табылады. 
      3. Облыстық, қалалық және аудандық деңгейдегі кәсіптік одақтар бірлестіктері қызметкерлердің өңірлік бірлестіктерінің өкілетті өкілдері болып табылады. 
      4. Өңірлік деңгейдегі жұмыс берушілердің өкілетті өкілдері: 
      облыстық деңгейде - жеке кәсіпкерлік субъектілерінің облыстық бірлестіктері, шағын кәсіпкерлік жөніндегі облыстық бірлестік; 
      қалалық, аудандық деңгейлерде - шағын кәсіпкерлік жөніндегі қалалық, аудандық бірлестіктер болып табылады.     

266-бап. Әлеуметтік-еңбек  қатынастарын ұйым деңгейінде  
                реттеу     

1. Әлеуметтік-еңбек қатынастарын  реттеуді қамтамасыз ету, ұжымдық  келіссөздер жүргізу және ұжымдық  шарттың жобасын дайындау және  оны жасасу, осы Кодекске сәйкес  қызметкерлер өкілдерінің пікірі  ескеріліп немесе солардың келісімі  бойынша шығарылуы жүзеге асырылатын  жұмыс беруші актілерінің жобаларын  талқылау үшін, сондай-ақ ұжымдық  шарттың орындалуын бақылауды  ұйымдастыру үшін тараптар шешімі  бойынша тең құқықтылық негізде  тараптардың қажетті өкілеттіктер  берілген өкілдерінен тұратын  комиссиялар құрылады. 
      2. Жұмыс беруші ұжымдық шарттың талаптарына сәйкес ұйымда жұмыс істейтін кәсіптік одақтың қызметі үшін жағдай жасайды. 
      3. Тараптардың келісімі бойынша және кәсіптік одақ мүшелері болып табылатын қызметкерлердің жазбаша өтініштері болған кезде, жұмыс беруші кәсіптік одақтың есеп-шотына қызметкерлердің жалақысынан ұсталатын мүшелік кәсіподақ жарналарын ай сайын аудара алады.     

267-бап. Тұрақты  жұмыс істейтін республикалық,  салалық,  
                өңірлік комиссияларды құрудың принциптері мен  
                тәртібі     

1. Тұрақты жұмыс істейтін  республикалық, салалық, өңірлік  комиссиялар мынадай принциптер: 
      1) комиссиялардың қызметіне атқарушы билік органдары өкілдерінің, жұмыс берушілер мен қызметкерлер өкілдерінің қатысу міндеттілігі; 
      2) тараптардың өкілеттілігі; 
      3) тепе-тең өкілдік ету; 
      4) тараптардың тең құқықтылығы; 
      5) тараптардың өзара жауапкершілігі негізінде құрылады. 
      2. Комиссиялар қатысушыларының жеке құрамын әлеуметтік әріптестіктің әрбір тарапы дербес құрады.     

268-бап. Республикалық,  салалық, өңірлік комиссиялардың  
                негізгі мақсаттары мен міндеттері      

1. Комиссиялардың негізгі  мақсаттары әлеуметтік және еңбек  қатынастарын реттеу және әлеуметтік  әріптестік тараптарының мүдделерін  келісу болып табылады. 
      2. Комиссиялардың негізгі міндеттері: 
      1) әлеуметтік және экономикалық саясаттың негізгі бағыттары бойынша әлеуметтік әріптестік тараптарының ұстанымдарын келісу; 
      2) келісімдерді әзірлеу мен жасасу; 
      3) келісімдерді іске асыру жөніндегі іс-шараларды әзірлеу, келісу және бекіту; 
      4) халықаралық еңбек нормаларын ратификациялауға және қолдануға байланысты мәселелер бойынша консультациялар өткізу және ұсынымдар әзірлеу болып табылады. 
      3. Комиссиялар өздері бекіткен ережелерге және жұмыс жоспарларына сәйкес жұмыс істейді. Комиссия отырыстары жылына екі реттен сирек болмайтындай етіп өткізіледі.      

269-бап. Республикалық,  салалық және өңірлік  
                комиссиялардың негізгі құқықтары      

 Республикалық, салалық  және өңірлік комиссиялар: 
      1) өз отырыстарында әлеуметтік және еңбек қатынастары саласында келісілген саясат жүргізу проблемаларын қарауға; 
      2) келісім жобасын әзірлеу, көрсетілген келісімді іске асыру, комиссия шешімдерін орындау кезінде атқарушы органдардың, жұмыс берушілер мен қызметкерлер бірлестіктерінің мүдделерін келісуге; 
      3) атқарушы органдардан, жұмыс берушілерден және (немесе) қызметкерлер өкілдерінен әлеуметтік және еңбек қатынастарын реттейтін, жасалатын және жасалған келісімдер туралы ақпарат сұратуға; 
      4) өз шешімдерінің орындалуын бақылауды жүзеге асыруға, ал жауапты тұлғалар оларды орындамаған жағдайда әлеуметтік әріптестіктің тиісті тарапына анықталған бұзушылықтарды жою және келісімнің талаптарын орындамағаны үшін кінәлі тұлғаларды жауапқа тарту жөніндегі ұсыныстары бар ақпарат жіберуге; 
      5) атқарушы органдардан ұжымдық келіссөздер жүргізу және келісімнің жобасын әзірлеу, аталған келісімнің орындалуын бақылауды ұйымдастыру үшін қажетті әлеуметтік жағдай туралы ақпаратты сұратуға және алуға; 
      6) уәкілетті мемлекеттік органдардың қарауына әлеуметтік және еңбек қатынастары саласындағы нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу жөнінде ұсыныстар енгізуге; 
      7) ғалымдар мен мамандарды тарта отырып, жұмыс топтарын құруға; 
      8) комиссия отырысына атқарушы органдардың, қоғамдық бірлестіктердің қызметкерлерін, сондай-ақ тәуелсіз сарапшыларды шақыруға; 
      9) атқарушы органдар, жұмыс берушілер мен қызметкерлердің бірлестіктері комиссия белгіленген мерзімде қарауға және орындауға міндетті бірлескен келісімдер мен шешімдер қабылдауға; 
      10) әлеуметтік және еңбек қатынастары мен әлеуметтік әріптестік мәселелері бойынша халықаралық, республикалық, өңіраралық кеңестер, конференциялар, конгрестер, семинарлар өткізуге аталған іс-шараларды ұйымдастырушылармен келісілген тәртіппен қатысуға құқылы.     

270-бап. Қызметкерлер  өкілдерінің өкілеттіктері     

1. Қызметкерлер өкілдерінің: 
      1) қызметкерлердің әлеуметтік-еңбек құқықтары мен мүдделерін білдіруге және қорғауға; 
      2) жұмыс берушімен жобаларды әзірлеу және келісімдерді, ұжымдық шарттарды жасасу жөніндегі ұжымдық келіссөздер жүргізуге, осы мақсаттарда еңбек қатынастары мәселелері бойынша қажетті ақпарат алуға; 
      3) келісімдерде немесе ұжымдық шарттарда көзделген әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін шешуге қатысуға; 
      4) осы Кодексте белгіленген тәртіппен қоғамдық бақылауды жүзеге асыруға; 
      5) еңбек заңнамасын бұзу мәселелері бойынша еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның мемлекеттік инспекторларымен өзара іс-қимыл жасасуға; 
      6) келісімдерге және ұжымдық шарттарға сәйкес қалыпты еңбек жағдайларын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды зерделеу мен қолдану үшін жұмыс орындарында болуға; 
      7) еңбек қатынастарына және әлеуметтік-экономикалық мәселелерге байланысты заңнамалық актілердің, бағдарламалардың жобаларын әзірлеу мен қарау жөніндегі консультациялық-кеңесші органдардың жұмысына қатысуға; 
      8) осы Кодексте белгіленген тәртіппен қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы еңбек дауларын реттеуге қатысуға; 
      9) Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген тәртіппен жиналыстар, шерулер, митингілер, пикеттер, ереуілдер өткізуге құқығы бар. 
      2. Жұмыс берушілердің қызметкерлер өкілдеріне өз өкілеттіктерін жүзеге асыруына кедергі жасауына жол берілмейді.

30-тарау. ӘЛЕУМЕТТІК  ӘРІПТЕСТІК ТАРАПТАРЫ АРАСЫНДА  
КЕЛІСІМДЕР ЖАСАСУ ТӘРТІБІ      

271-бап. Келісімдерді  дайындау жөнінде келіссөздер  
                жүргізу құқығы     

1. Әлеуметтік әріптестіктің  кез келген тарапы келісімді  әзірлеу, оның мазмұны, оны  жасасу, өзгерту, толықтыру жөніндегі  келіссөздердің бастамашысы болуға  құқылы. 
      2. Республикалық, салалық, өңірлік деңгейлерде қызметкерлер мен жұмыс берушілер уәкілеттік берген бірнеше өкіл бар болса, олардың әрқайсысына өздері өкілдік ететін қызметкерлер мен жұмыс берушілердің атынан келіссөздер жүргізу құқығы беріледі.     

272-бап. Келіссөздер  жүргізудің, келісімдерді әзірлеу  
                мен жасасудың тәртібі     

1. Екінші тараптан келіссөздердің  басталуы туралы жазбаша ұсыныстар  алған тараптар күнтізбелік он  күн ішінде оларды қарауға  және келіссөздерге кірісуге  міндетті. 
      Тараптар арасында салалық келісімнің жекелеген ережелері бойынша келіспеушіліктер болғанда, келіссөздер басталған күннен бастап үш ай ішінде тараптар бір мезгілде келіспеушіліктер хаттамасын жасай отырып, келісілген шарттарда салалық келісімге қол қоюға тиіс. 
      2. Келіссөздер жүргізу тәртібін, келісімдерді әзірлеу мен жасасу мерзімдерін, сондай-ақ оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізуді, оларға қосылуды комиссиялар бекітеді. 
      3. Келісімдер оларға тараптар қол қойған кезден бастап не келісімдерде белгіленген күннен бастап күшіне енеді. Келісімдердің барлық қосымшалары олардың ажырамас бөлігі болып табылады және солармен бірдей заң күшіне ие болады. 
      4. Келісімнің қолданылу мерзімі тараптардың келісімі бойынша не жаңа келісім қабылданғанға дейін белгіленеді, бірақ үш жылдан аспауға тиіс. 
      5. Қызметкерлерге бір мезгілде бірнеше келісімдердің күші қолданылған жағдайларда, келісімдердің қызметкерлер үшін неғұрлым қолайлы шарттары қолданылады. 
      6. Бас, салалық, өңірлік келісімдерді әлеуметтік әріптестік тараптарының өкілдері қол қойып бекітеді. 
      7. Тараптар қол қойған салалық, өңірлік келісімдер қосымшаларымен қоса он күн мерзімде хабарламалық тіркеу үшін жіберіледі.      

273-бап. Республикалық,  салалық, өңірлік комиссиялардың  
                шешімдер қабылдау тәртібі      

1. Комиссиялардың шешімдері  келіссөздерде барлық тараптардың  келісіміне қол жеткізу негізінде  ғана қабылданады және тиісті  келісімдермен ресімделеді. 
      2. Келісім барысында, егер тараптар келісімге келе алмаса, келіспеушіліктерді жою жөніндегі және келіссөздерді қайта жалғастыру мерзімдері туралы тараптардың түпкілікті тұжырымдалған ұсыныстары енгізілетін хаттама жасалады. 
      3. Шешімдер қабылдау мен жұмысты ұйымдастыру тәртібін комиссиялар әзірлеп, бекітеді.      

274-бап. Комиссиялардың  үйлестірушілері     

 Республикалық, салалық  және өңірлік комиссиялардың  үйлестірушілері тараптардың бірлескен  шешімімен тағайындалады. Комиссияның  үйлестірушісі: 
      1) тараптардың қызметіне араласпайды; 
      2) комиссия жұмысына қатысу үшін жұмыс берушілер мен қызметкерлер бірлестіктерінің өкілдерін, атқарушы билік органдарының комиссия мүшелері болып табылмайтын өкілдерін, сондай-ақ ғалымдар мен мамандарды, басқа да ұйымдардың өкілдерін шақырады; 
      3) комиссияның және жұмыс топтарының жұмысын, хаттамалардың жүргізілуін, шешімдердің жобаларын дайындауды және олардың орындалуын бақылауды қамтамасыз етеді.     

275-бап. Келісімдердің  тараптары, түрлері     

1. Республикалық деңгейде  Қазақстан Республикасының Үкіметі,  жұмыс берушілердің республикалық  бірлестіктері мен қызметкерлердің  республикалық бірлестіктері арасында  Бас келісім жасалады. 
      2. Салалық деңгейде тиісті атқарушы органдар, жұмыс берушілер мен қызметкерлердің өкілетті өкілдері арасында салалық келісімдер жасалады. 
      3. Өңірлік деңгейде жергілікті атқарушы органдар және жұмыс берушілер мен қызметкерлердің өкілетті өкілдері арасында өңірлік (облыстық, қалалық, аудандық) келісімдер жасалады.      

276-бап. Келісімдердің  мазмұны     

1. Келісімдер: 
      1) қолданылу мерзімі туралы; 
      2) орындалуын бақылау тәртібі туралы; 
      3) келісімге өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі туралы; 
      4) тараптардың өздеріне жүктелген міндеттемелерді орындамаған жағдайдағы жауаптылығы туралы ережелерді қамтуға тиіс. 
      2. Бас келісімнің мазмұнын республикалық комиссия әлеуметтік әріптестіктің барлық тараптары немесе солардың біреуі ұсынған Бас келісімнің жобаларын негізге ала отырып айқындайды. 
      3. Салалық және өңірлік келісімдердің мазмұнын салалық және өңірлік комиссиялар әлеуметтік әріптестіктің барлық тараптары немесе солардың біреуі ұсынған келісімдер жобаларының негізінде айқындайды. 
      4. Келісімдерде: 
      1) еңбекке ақы төлеу, еңбек жағдайлары мен еңбекті қорғау, еңбек режимі және тынығу режимі туралы ережелер көзделуі мүмкін. 
      Салалар бойынша тарифтік ставканың (айлықақының) ең төменгі мөлшерінің көлемі салалық келісімдерде айқындалады; 
      2) бағалар мен инфляцияның, ең төменгі күнкөріс деңгейі және келісімде айқындалған көрсеткіштердің орындалуы негізге алына отырып, еңбекке ақыны реттеу тетігі туралы; 
      3) өтемақы төлемдері туралы; 
      4) қызметкерлерді жұмыспен қамтуға, кәсіптік даярлауға және қайта даярлауға жәрдемдесу туралы; 
      5) жұмысқа және тынығуға қолайлы жағдайлар жасау және тиісті қоршаған ортаны қамтамасыз ету жолымен өндірісте қызметкерлердің денсаулығын сақтауды ұйымдастыру туралы; 
      6) салауатты өмір салтын насихаттау жөніндегі шаралар туралы; 
      7) қызметкерлерді және олардың отбасы мүшелерін әлеуметтік қорғау жөніндегі арнайы іс-шаралар туралы; 
      8) өндірістің уақытша тоқтатылуы жағдайында қызметкерлерді қорғау шаралары туралы; 
      9) жанжалдар мен ереуілдерді болдырмау, еңбек тәртібін нығайту 
туралы; 
      10) қызметкерлер өкілдерінің қызметін жүзеге асыру үшін талаптар туралы; 
      11) заңнамаға қайшы келмейтін әлеуметтік-еңбек мәселелері бойынша басқа да ережелер; 
      12) әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға жәрдемдесу туралы ережелер көзделуі мүмкін. 
      5. Салалық келісімдерде: 
      1) еңбекке ақы төлеу, еңбек жағдайлары және еңбекті қорғау, еңбек және тынығу режимі туралы; 
      2) өтемақы төлемдері туралы; 
      3) қызметкерлерді әлеуметтік қорғау жөніндегі арнайы іс-шаралар туралы; 
      4) инфляция, ең төменгі күнкөріс деңгейі негізге алынып, еңбекке ақы төлеуді реттеу және келісімде айқындалған көрсеткіштерді орындау тетіктері туралы; 
      5) көтеріңкі салалық коэффициенттерді белгілеу туралы ережелер көзделуге тиіс. 
      6. Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен салыстырғанда қызметкердің жағдайын нашарлататын келісімнің ережелері жарамсыз деп танылады. 
      Ескерту. Осы Кодекстің 276-бабы 5-тармағы 5) тармақшасы 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізіледі.