Қаржылық бақылаудың экономикалық мәні мен түсінігі және оның тиімділігі

       1.Ревизия-мемлекеттік,  ведомстволық және сыртқы ведомстволық  жүйедегі жетілдірген қаржылық-шаруашылық  операцияларындағы заңдылығын, сенімділігін, мақсатқа сәйкестігін және экономикалық  тиімділігін анықтауға тиісті  қаржылық бақылаудың құрамды  бөлігі.

       Субьектінің шаруашылық қызметіне және құжаттарында көрсетілуіне қатысты құбылыстармен  үдерістер ревизияның мәні болып  табылады.

       Ревизияның  ауқымы өкілетті органның нақты мақсатымен және оны өткізудің бағдарламасымен  белгіленеді.

       Ревизия –ведомстволық,жоспардан тыс, жоспарлары, толық, толық емес, жаппай, іріктеме, толассыз, тақырыптық, кешенді, құрамдастырылған, қосымша, қайталамалы және т.б. түрлерге бөлінеді.

       2. Аудит классикалық түсінікте-сол  кәсіпорында жұмыс істемейтін  дипломды тәуелсіз аудитормен (бухгалтермен) жүзеге асатын қаржылық      бақылаудың сыртқы тәуелсіз түрі. Оның мақсаты білікті маманның белгілі бір критериге сәйкестілік деңгейін белгілейтін және экономикалық іс пен оқиға туралы обьективті, толық, анықты, алдын ала ойластырылмаған пікір мен қорытындыларды тапсырыскерге немес сол қорытындыларды алуға мүдделі пайдаланушыға беру.

       Аудиттің  түрлері, нұсқалары, теоретикалық, құқықтық, әдіснамалық және ұйымдық  негіздері  мен тұрпаттары қаржылық бақылаудың нысаны мен қаралатын бағыттарына  байланысты білімнің тереңделуіне орай нақтыланып, толықтырылады.

       3. Дерек көздері жөніндегі аудит  пен ревизияны өткізудің негізі  болып құжатты және нақты бақылауды  айырады.  

Қаржылық  – экономикалық, есептік және бақылау  – талдаулық пәндердің  өзара байланысының сызбасы. 
 
 
 
 

 Қаржылық  бақыаудың іс жүзіндегі көптеген типтері, түрлері және нысандарын мынадай белгілері бойынша жіктемелеуге болады:

1. Бақылау қызметтерінің суъектісі мен сипаты: мемлекеттік, ведомстволық пен сыртқы ведомстволы, корпоративтік, меншік иесінің бақылауы, комиссиялық  және жекелік;
2. Бақылау объектісі: ішкі, сыртқы, технологиялық, экономикалық, басқарушылық технологиялық, экологиялық, заңдылықжәне т.б.;
3. Бақылау аясы: халықаралық, қоғамдық, тәуелсіз, парламенттік, үкіметтік, соттық, салалық, салааралық, ішкі-шаруашылық;
4. Бақылау нысаны; аудит, тексеру, тақырыптық тексеру, зерттеу шолуы талдау, қаржылық – бухгалтерлік сараптама:
5. Өккізу мерзімі: алдынала, жедел, ағымдағы, келесі, жылдық, тоқсандық, ай сайынғы, он күндік және тәуелдік;
6. Қамтау толықтығы: толық, ішінара, кешенді, камерельдық, операциялық, тақырыптық, жаппай, іріктелуі, бір және көп мәнді;
7. Бақылаудың түрлері: орындалудың бақылауы, сәйкестігін бақылау, есеп беруді бақылау, тиімділігін бақылау мен арнаулы бақылау;
8. Бақылау әдістері: құжаттық, нақтылық, атқарымдық, жүйелік, логикалық, ыңғвйласпалық, ұйымдастырушылық, математикалық, құқықтық, компьютерлік, мониторингтік, технологиялық;
9. Бақылаудың кезеңдігі: бір жолды, қайталамалы, жүйелі, жоспарлы, төтенше және т.б.

         Қаржылық бақылаудың тиімділігі  көп жағдайда ұтымды ұйымдастырылумен, яғни субьектіні, обьектіні нақты белгілеумен, бақылаудың компоненттерімен, олардың құқықтары мен міндеттерімен, бақылау шараларын өткізудегі әдістері мен нысандарының ұштастырылуымен анықталады. Жоғарыда айтылған бақылау жүйесінің ең жалпы мойындалған тиімділікке ықпал ететін факторы болып мыналар саналады:

       1.Бақылауды  жүзеге асыратын мамандар –бақылау  субьектілері. Олардың кәсіптік  шеберлігі мен турашылдығы жоғары  болған сайын, олардың бақылау  нәтижесі де жоғары болады.

       2. Бақылау обьектісі. Ол курделі  болған сайын, оны тексеруге  шығарылатын шығын сонша көп болады. Бақылау обьектісінің күрделілігі толық анық ақпараттарды жинауды талап етеді.

       3.Бақылаудың  әдістемесі яғни бақылау тәсілдерінің  жиынтығы және оны қолдану  тәртібі. Бақылау құралдарын таңдай  білу, яғни бақылаудың тепе-теңдігін есепке алып, турашылдығын, сенімділігін, жеделдігін және бақылаудың сапасын қамтамасыз ету өте маңызды.

          Қаржылық бақылаудың тиімділігі  көп жағдайда ұтымды ұйымдастырыуымен, яғни субъектіні, обектіні нақты  белгілеуімен, бақылаудың компоненттерімен, олардың құқықтары мен міндеттерімен, бақылау шараларын өткізудегі әдістерімен нысандарының ұштастырылуымен анықталады. Жоғарыда айтылған бақылау жүйесінің ең жалпы орындалған тиімділікке ықпал ететін факторы болып мыналар табылады:

1. Бақылауды жүзеге асыратын мамандар – бақылау субъектілері. Олардың кәсіптік шеберлігі мен турашылдығы жоғары болған сайын, олардың бақылау нәтижесі де жоғары болады.
2. Бақылау объектісі. Ол күрделі болған сайын, оны тексеруге шығарылатын шығын сонша көп болады. Бақылау объектісінің күрделілігі толық анық ақпараттарды жинауды талап етеді.

         Бақылаудың әдістемесі, яғни бақылау  тәсілдерінің жиынтығы және оны  қолдану тәртібі. Бақылау құралдарын  таңдай білу, яғни, бақылаудың тепе-теңдігін  есепке алып, турашылдығын, сенімділігін, жеделдігін және бақылаудың сапасын қамтамасыз ету өте маңызды

        Шаруашылық жүргізуші субъектілердің  қаржылық бақылауы мен тереңдетілген  аудитінің ақпараттық базасының  құрылымы, олардың қызметінің мазмұнымен  шарттасады.

       Қойылған мақсаттар мен міндеттерге сәйкес, тексеріліп отырған объект мына белгілер бойынша жіктеледі:

1. функционалдық тағайындалым бойынша - жоспарлы, нормативті, есептілік алу, есептен, тыс, талдауы;
2. жинау көдері және өңлеу жеңгейі – бастапқы, аралық, нәтижелік, визуалды (көзбен шола) бақылаулар;
3. қажетті мәлімет көлемі бойынша – кешенді, тақырытық және жекелей;
4. бейнелеу әдісі бойынша – мәтіндік, сандық алфавиттік, алфавитті – сандық, шартты, және графикалық;
5. ұсыну насаны бойынша – ауызша, жазбаша, машиналық, машиналық емес, телефонды, магниттік таспалар және дискілер, аудио және видио кассеталар және т.с.с.;    

Ең  үздік әлемдік  тәжірибені талдау. 

      Қазақстан жүргізіліп жатқан әкімшілік реформаның шегінде нәтижелерге бағдарланған бюджеттеудің негізгі принциптері мен тәсілдерін енгізу арқылы бюджеттік процессті реформалауға кірісті. Елде ең бірінші рет барлық деңгейдегі бюджеттер шығынын жоспарлау мемлекеттік қаражатты шығындаудың қоғамдық мәні бар қорытындыларын есептеуді қарастыратын,  олардың нәтижелілігі мен тиімділігін бағалау арқылы іске асырылады.

      Бюджеттік процестің жаңа барысының мәні бюджеттің  орындалу қорытындысы бөлінген бюджеттік  қаржылардың игерілу деңгейімен емес, бюджеттік саясатпен жүргізілген нақты әлеуметтік мәні бар нәтижелерге жетумен өлшенеді. Бұл біртіндеп бюджеттік шығындарды сметалық қаржыландырудан бас тартуды және мемлекеттік қызмет көрсетуге қаржы бөлу мен мемлекеттік органның стратегиялық бағыты мен мақсаттарына сәйкес қызмет көрсетуді білдіреді.

      Жаңа  шарттарға сәйкес мемлекеттік органдарға қойылатын талап өздерінің бюджеттік  өтінімдерін бұрынғыдай шығындар тұрғысынан негіздеу емес, өздерінің қызметтерінің  қорытындысынан көрсету. Бюджеттік  бағдарлама «тапсырма – шығын  – тікелей қорытынды (көрсетілген бюджеттік қызметтер көлемі)» байланысын айқын көрсетуі керек. Сонымен қатар бюджеттік бағдарламалар қызметтер деңгейінде қалыптасады және мемлекеттік органдардың жоспарлы шығындарының байланысын, сапа көрсеткіштерін және көрсетілетін қызмет саны мен оның стратегиялық мақсаттарын көрсетуі керек. Осылайша мемлекеттік органдардың қызметі формальді түрде өз функцияларын іске асыру мен бюджеттік қаражатты игеруден азаматтарға, заңды тұлғаларға, Үкіметке, Парламентке сапалы қызмет көрсетуге және соңғы нәтижеге қол жеткізуге қайта бағытталады.

      2007 жылдың 26 желтоқсанында Үкімет Қаулысымен  №1297 «Нәтижелерге бағдарланған  мемлекеттік жоспарлау жүйесін  енгізу жөніндегі тұжырымдама»  бекітілді. Бұл тұжырымдама Қазақстандағы  нәтижелерге бағдарланған бюджеттеуді енгізудің негізгі принциптері мен бағыттарын қарастырады. Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу жағдайында мемлекеттік органдардың бюджеттік міндеттерді орындауда жауапкершілігі күшейеді, мемлекеттік бюджеттік қаржыларды бөлуде қабылданған шешімдердің негізделуі жоғарылайды, олардың қабылдаған бюджеттік шешімдерінің анықтығы жоғарылайды.

      Мемлекеттік шығындарды басқарудағы түбегейлі  жаңа бағыттарына өтудегі алғашқы  қадамдарын жасап отырған Қазақстан  үшін мемлекеттік басқару, соның  ішінде шығындарды басқару мен бюджеттеудің жаңа технологияларын игеруде алдыңғы қатарлы шетелдік тәжірибені оқып-білу пайдалы болмақ. АҚШ, Ұлыбритания, Австралия, Жаңа Зеландия, Нидерланды, Швеция сияқты елдер нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу технологияларын табысты қолдануда. 
 

      Қорытындылар  мен ұсынымдар 

      Қазақстандағы бюджет жүйесінің реформасы бюджетті жасауға қатысатын  мамандардың  біліктілігіне талаптың айтарлықтай  жоғары болатынын болжайды. Бұл мемлекеттік  органдардың қызметінің ойдағыдай  нәтижесін  білікті анықтау, балама бағдарламалардың нәтижелеріне қол жеткізу, талдау және салыстыру үшіні бағдарламалар әзірлеу, олардың нәтижелілігін бақылау қажеттіліктерінен шартталған.

      Реформа нәтижесінде сондай-ақ ақпараттық қамтамассыз  етуге, мәліметтердің сапасына және процестердің ұйымдастырылуына қойылатын талап жоғарылайды. Реформа бюджет желісінің инфрақұрылымын елеулі өзгерістерін, қайта құрылуын болжайды. 

      Реформаны іске асыру нәтижесінде неғұрлым тұрақты бюджеттік саясатты жасауды  талап етеді.

      Реформаны жүргізу бюджеттік саясатына және бюджет мазмұнына неғұрлым белсенді ықпал етуге халықтың дайындығын жоғарылатуы мүмкін. Бірақ, бюджеттік жүйенің өзі халық тарапынан белсенді ықпал еткенде ғана (бақылау) іске асуы мүмкін (Нидерланды тәжірибесі).

      Реформа барысында тұтастай алғанда келістіруші рәсімдер көлемінің талаптары жоғарылайды. Бұл ретте келістіруші рәсімдер сапалы түрде өзгеруі тиіс – шығын баптары ғана емес, түпкілікті нәтиже талқылануы тиіс (Ұлыбритания үлгісі).

      Реформа бюджеттің ашықтығы талаптарын едәуір жоғарылатады. Бұл ретте ашықтығы реформа процесінде сөзсіз жоғарылайтын болады. Бұлай болмаған жағдайда бюджеттеудің мақсатты әдіснамасының басқа элементтері кер кететін болады.

      Жүргізілген талдаудың нәтижелері  нәтижелерге  бағдарланған жоспарлау мен бюджеттеудің жаңа жүйесіне көшу жөнінде мынадай ұсыныстарды қалыптастыруға мүмкіндік берді:

      Енгізілетін жүйе мақсаттар, күтілетін нәтижелер  мен бағдарламалар тиімділігі  тұжырымдамасы,  нәтижелілік индикаторларын жетілдіру, орта мерзімдік қаржылық жоспарлау сияқты компонеттерді қамтиды. Сондықтан жоғарғы талап алдыңғы кезекте министрліктердегі басқару буыны, әсіресе қаржылық және талдамалық қызметтер қызметкерлерінің біліктілігіне қойылады.  Бұл реформаның анағұрлым ірі тәуекелдіктің бірі екенін тәжірибе көрсетеді. Сондықтан НББ енгізу итеративтік процесс болып табылатындығын ескере отырып министрліктер мен ведомстволар қызметкерлерін бюджеттік жоспарлаудың жаңа әдістеріне оқытуды алдын ала ұйымдастыру және тұрақты негізде жүргізу қажет.