Психология пәні және оның салалары. Психологияның басқа ғылым салаларымен байланысы

2. Материалистік ілім адамның  психикасының бірден жасалмағандығын,бұның  өзі жануарлар психикасының талай ғасырдағы даму жолынан бірте-бірте даярланғандығын, адам психикасы мен жануарлар психиксының арасында сабақтастықтың бар екенін дәлелдейді. Бірақ психика органикалық материяның барлығында бірдей болатын қасиет емес. Психика өсімдіктер дүниесінде болмайды. Тіпті тірі организмдердің төменгі формаларынан психиканы табу қиын. Психика материяныңжоғары формаларының жанды материяның ғана қасеиті. Тірі материяның төменгі түрлеріне сырттан әсер ететін тірікендіргіштерге жауап бере алушылық, ал оның жоғары түрлерінде сезгіштік болады. Осы сезгіштікті түйсік «торфизм» дейді. М: 1 клеткалыларда, молюскаларда құрттарда, туфилкаларда психикалық қасиет болмайды. Олар тек ғана тітіркенеді. Бірақ та осы сезгештік психиканың бастапқы белгісі деп аталады. Жануарлардың нерв жүйесі мен миы күштірек дамыған сайын жоғары сатыға көтеріледі. Ал адамда психиканың дамуы күшті жетілген. Көпшілігінде дамудың төменгі сатысында тұрған органикалық емес заттарда кездесетін мінез-құлықтың қарапайым нәсілдік формасы торфизм деп аталады. ҚҰазақша бұны «соқыр сезім» дейді, яғни төменгі сатылардағы организмдердің маңызды биологиялық тітіркендіргіштерге жауап беру кезіндегі еріксіз қозғалысы. М: көбелек түнде ұшып жүрген кезде отқа, жарыққа келіп соғылады. Ол өзінің күйіп өлетінін білмейді. Өйткені ол жарықты күннің көзі деп қабылдайды, яғни бұны инстинкт дейді, бұл латын тілінен «санасыз ұмтылу» деген мағына береді.

          Жануарларда  болатын инстинкт организмнің  белгілі бір тіршілік жағдайында  өскен ортасында әбден бейімделгенін  көрсететін мінез-құлықтың қалыптасқан түрі. Кейбір жануарлар мен жәндіктерді көріп олардың мінез-құлықтарын бақылай отырып, олардың ақылға сыймайтын әрекеттерді орындауға мүмкіндіктерінің бар екенін көруге болады. Олардың орындаған әрекеттеріне қарап, психикасы жоғары сатыда дамыған деп есептейсің. М.құмырсқалар ешқашанда өз илеуінен адампайды. Өйткені бұлар өздерінің қышқылдарының дәмімен ажыратады. Ал өрмекші өзінің өрмегімен тамақ арасындағы байланысты біледі. Ара өзінің тамағын түсімен, иісімен ажыраптады. Осы төменгі сатыдағы жәндіктерде болатын инстинкт іштен туа біткен және сыртқы әсердің арқасында ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, табиғи сұрыптау жолымен нығайып отырады. Бұл бір ұрпақтан екінші ұрпаққа сақталады.соның өзінде организмге жағымды әрекеттер сақталып, жағымсызы жойылып отырады. Ал зиянды болса тұқым қуалау арқылы қайталанбайды. Инстинкт тек ғана төменгі сатыларды емес, жоғары сатыларда да дамыған. М: біздің еліміздің орталық аймағында мекендеген тоқылдақтар өзінің жемін ағашты тоқылдатып, ойып тауып жейді. Осы тоқылдақтарды экспериментжасау үшін Оңтүстік Американың тропикалық аймағына алып барғанда ағашты ойып жей алмай әбден ашыққан әлсіреп ағаш бетіндегі құрт-құүмырсқаларды жеп күн көрген, кейін 3-4 ұрпақ өткеннен кейін өзіміздің елге бұларды алып келгенде, ағашты тесіп қоректенуді білмей, тағы да ашығып, біраз уақыттан сой қайтадан бұрынғы қалыпқа келеді. Осыған қарап ауа-райына байланысты болған өзгерістерлен тоқылдақтағы шартты байланыстың бұзылмағанын тек уақытша тежелгендігін көруге болады. Инстинкт адамда да болады. Бірақ ақылға негіздеген.

               Жоғары сатыдағы сүрқоректілерде  қарапайым түрде ойлау қасиеті  болады. Бұған маймылдар, дельдиндер, пілдерді жатқызуға болады. Маймыл  мидың құлылысы жағынан адамдарға  ұқсас. Басқа жануарлармен салыстырғанда психикасы күрделі жануарлардағы интеллект дейді.

Интеллект маймылға, пілдерге, дельдиндерге тән қасиет. М: маймылдар заттардың  белгілі бір қасиеттерін немесе өзін бейнелеп қоймайды. Сондай-ақ затар  мен құбылыстар арасындағы байланыстарды  бейнелейді.

М: маймылдың ең сүйікті тамағы бананды бой жетпейтін биіктікке  іліп тастаса, біраздан кейін маймылды сол бөлмеге кіргізсе, біраз жүргенне кейін бананды көріп, алуға әрекеттенеді. Бірнеше рет секіреді, бойы жетпеген соң жәшікке шығады. Оларды бірінің  үстіне бірін орнықсыз етіп қояды. Жәшікті орнықсыз қойғандықтан қайта-қайта құлай береді. Ал егер оларда сана дұрыс дамыған болса, жәшікті теіс жерге орнықты етіп, бірінің үстіне бірін дұрыс қойған болар еді. Шетел психологтары маймыл өзінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін еңбек етіп жатыр дейді, сондықтан да онда сана бар деуге болады дейді. Егер онда сана болған жағдайда олар біздің қалпымызға түскен болар еді. Біздің психологтар ойлауы сапасыз дамғңыан дейді. Өйткені олар адам сияқты саналы әрекет етіп, ой қорытындысын жасай алмайды.

 

Психика табиғи ортаның мида сәулеленуі. Дағды денегіміз өзгешелігі бар  физиологиялық негіздегі шартты рефлекс.

М.циркке барғанда арыстан, ит- күшіктер акробатикалық этюд жасайды. Бұл  дағды үйрету арқылы адам қатыс арқылы жасалады. Дельдин дағдыға тез қалыртасады. Дағдың физиологиялық негізі шартты рефлекс. Дағды дегеніміз- жануарлардың өз бетінше әдеттену және жаттығу арқылы қалыптасқан мінез-құлық тәсілдері

М: цирктегі жануарлардың дағдалары  оларды жаттықтыру, үйрету, оларды тамақтандыру арқылы жүргізіледі. Яғни белгілі бір сигналдарға шартты рефлексті қалыптастыру. Инстинкт пен интеллекттіге қарағанда дағды өзгермелі мінез-құлықтың икемді түр

 

 

МИ ЖӘНЕ ПСИХИКА

 

1. Нерв жүйесі туралы түсінік
2. Рефлекстер
3. Жоғары нерв қызметінің заңдары
4. Мидың анализдік және синтездік қызметі
5. 1 және 2 сигнал жүйесі. Динамикалық стереотип

Нерв жүйесі организмнің сыртқы ортамен байлансыны жүзеге асырады. Айналадан келетін тітіркендіргештерге  жауап береді, сонымен бірге түрлі  дене мүшелерінің, ұлпалардың клеткалардың клеткалардың қызметін, зат алмасуы мен қан айналымын басқарып, сыртқы ортаның өзгеруіне, олардың бейімделіп отырады.

Нерв жүйесі нейрон деп аталатын жеке клеткалардан құралған. Оның ұзын тармақты нейрит (аксон), қысқа тармақты дендрит деп аталатын тармағы бар. Олардың өзара түйінделіп бітетін жерін нерв орталықтары дейді. Бұлар орталық, перифериялық (шеткі), вегатативтік (ішкі) нерв жүйелерінің өне бойына орналасқан.

Орталық нерв жүйесі- жұлын мен  ми. Ал перифериялық нерв жүйесіне ми мен  жұлын нервтерінен тарайтын әр түрлі шеткі нервтер жатады.

Орталық нерв жүйесінің - төменгі бөлігі жұлын омыртқа қуысының ішіне  орналасқан, ұзындығы ересек адамда – 45 см-ге дейін жетеді. Жұлын сұр  зат көбелек тәрізді нейрондардың ұзын бұтақтарынан тұратын – ақ затпен қоршалған. Жұлын 31 жұп нерв талшықтары тарайды. Олар ортаға тебетін, шетке тебетін нерв деп бөлінеді. Жұлын саналы әрекетініңорталығы ғана емес, тек қозғалысымзыдың жұмысын басқаратаын орталық.

Орталық нерв жүйесінің екінші бөлігі-  ми. Салмағы ересек адамдарда 1400 гр дай. Сопақша, ортаңғы, аралық ми- ми бағанасын құрайды. Ми бағанасы омыртқалы жануар өмірінде ерекше атқарады.

Сопақша ми – жұлынмен жалғасады. (жүрек қызметі, қан айналымы, ас қорыту нерв орталығы бар, дем алу, түшкіру, шайнау, жұтыну- сопақша ми қызметі.

Сопақша мидың сырт жағында ағаш жапырағына ұқсас мишық бар. Мишық  организм қозғалысын, жүріс-тұрысын  басқарады, шартсыз рефлекс тек  қозғалыстардың үйлесімділігін қамтамасыз етеді.

Одан жоғары орта ми. Онда құлақ  пен көзден баратын, скелет еттерінің қалпын реттейтін нерв орталығы бар.

Аралық ми- көру төмпешіктері мен  төмпешік асты аймағы. Дененің барлық репцепторларын ми қабығымен байланыстырадымұнда  көру төмпешілігі талшықтар жиынтығы болып табылады. Мидың осы орталық  бөлігі жұлынға, төменгі бөліктеріне басшылық ету жұмысын реттейді. Ми қызметінің төмендеуі мен белсенділігінің артуы осы бөлімнің қызметі

Адам миының күрделілігі оның көлемі мен ішкі құрылымынан байқалады.

Ми сыңарлары

Ми сыңарлары екі бөліктен тұрады. оң жақ және сол жақ бөлігі. Ми сыңарларының салмағы мидың жалпы салмағының 80пайызына тең. Мұның ішінде ақ зат пен сұр зат бар. Сұр зат ми қабығы деп аталады. Қалыңдығы- 3-4мм бірнеше қабаттан тұрады. олар қызметіне типіне қарай бұл қабаттардығ клеткалары бір-бірінен өзгеше болып келеді. Осы клеткалардан тарайтын нерв талшықтары оларды сезім мүшелерінен, денемен, барлық клеткалармен байланыстарды. Мұнда нерв клеткаларының саны 15миллиардқа жуық.

Ми қабығы 4 бөлімге бөлінеді: маңдай, төбе, самай, желке. Ми қабығы көптеген анализаторлар ядросынан тұрады. мида көру, есту, тері, қозғалыс, иіс, дәм т.б анализаторлардың нерв орталықтары бар. М. Желке- көру зонасы, самай- есту, төбе- қозғалыс орталақтары. Оның саны- 200-ге жуық.

Мида әлсіз электр тогы- биотоктар  бар. Биотоктардың мидағы жүріс-тұрыс, өрісін осциллограф аспабы арқылы зерттеледі.

 

2 Нерв жүйесінің қызметі рефлекс  арқылы жүзеге асырылады. Рефлекс  туралы алғаш айтқан француз  ғалымы РЕНЭ ДЕКАРТ (1596-1650). Иржи  прохаске (1749-1820) АШҚАН. РЕФЛЕКС терминін  енгізген осы кісі. Рефлекс латын сөзі, аударғанда бейнелеу деген мағына береді. Рефлекс сырт және ішкі тітіркендіргіштердің жауап беру реакциясы.

1. Шартсыз рефлекс нерв жүйесі  арқылы жасалу жолын рефлекс  доғасы деп атайды. Рефлекс доғасы  бөліктері: рецептор (сезім мүшесі)өткізгіш нерв пен қозу процесі пайда болатын орталық нерв жүйесінің тиісті бөлімі және орталықтан келетін нервтер. Рефлекс туралы теорияның негізгі қағиадаларын орыс физиологы И.М.Сеченов ғылыми тұрғыдан қарады. «Ми рефлекстері»деген еңбегінде; И.П.Павлов шартты рефлекс туралы ілімінде осы идеяны жалғастырады. Рефлекстің жаңа түрін- шартты рефлексті ашты, зерттеді. Шартты рефлекс үнемі өзгерісте отырады, қайталамаса ол жойылып кетеді.

Шарты рефлекс жасалу жолын итке жасаған тәжірибесінде көрсетті. Сондағы организмге қажетті құбылыстарды білдіретін көптегенсыртқы тітіркендіргіштердің әсерінен пайда болатын ми қабығының қызметін сигналдық қызмет деп атайды.

Тәжірибеде жарық тамақтың сигналы  И.М.Сеченов пен И.П. Павлов мидың  барлық рефлекстік қызметін екі нервтік процестен- қозу мен тежелуден тұрады.

Қозу- әр түрлі тітіркендіргіштердің әсері нәтижесінде нерв жүйесінің  қызмет жасап тұратын белсенді күші

Тежелу керісінше, нерв жүйесін  тыныштандыатын процесс болып табылады. Қозу мен тежелудің ішкі заңдылықтарының бірі- индукция заңы. Мидың бір алабында қозу тежелу процесімен қоршалатын болса, бұл теріс индукция деп аталады. М: Адам бір нәрсені ойласа айналасын ұмытып кетеді. Екіншщі жағдайда ми қабығының бір алабында пайда болған тежелу айналасындағы алаптарда қозу процесін тудырады. Бұл оң индукция деп аталады.

Егер екеуі бір мезгілде пайда  болса, бір мезгілдік, бірінен кейін  бірі болса, бір ізділік индукция деп аталады.

И.П.Павлов ми қабығының негізгі  жұмысы анализдік  (талдау) және синтездік (жинақтау) қызметтен тұратындығын көрсетті.

Анализдік қызметі түрлі тітіркендіргіштердің жеке бөліктерін айыру да, оларға шартты рефлекстерді жасауда көрініп тұрады. синтездік қызмет- тітіркендіргіштерді  біріктіруден көрінеді. Мидың анализдік, синтездік қызметі организмнің өмір сүруінің басты шарты болып табылады. М: жануар үшін әрбір сыбдыр сигнал. Анализ бен синтез мидың бір-бірімен тығыз байланысты, біртұтас қызметі.

1және 2 сигнал жүйесі. Адамның жануарлардан  айырмашылығы еңбекпен қоғам  өмірінде дыбыстық дамып жетілген. Сөз тек адамға тән жаңа сигнал жүйесі. 2 сигнал жүйесі жануарларда болмайды. 1 сигнал жүйесі- ортада көргенін, естігенін түсіну жануарларға да адамдарға тән.

Динамикалық стереотип. Егер белгілі  тітіркендіргіштерді бірқалыпты ұзақ уақыт қайталанса, ми қабығында қозу мен тежелу тұрақты жүйелері пайда болады. Үнемі қайталанатын тітіркендіргіштерге организмнің төселуін қозу мен тежелу жүйесінің жасалуын И.П.Павлов динамикалық стереотип деп атаған. Адамның сан алуан дағдалары, әдеттері, жүріс-тұрыстық әдеттері, мінез бітістернің бір қалыпты көріністері.

 

ЖЕКЕ АДАМ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ  ТҮСІНІК. ЖЕКЕ АДАМ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК. ЖЕКЕ АДАМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

 

1. Жеке адам туралы түсінік.
2. жеке адам, топ, ұжым
3. Түртіклер, қажеттер, қызығулар
4. Дүниетаным, мұрат, сенім

Жеке адам деп белгілі қоғам мүшесін, азды көпті тәжірибелер бар, білімі, өзіне тән өзгешеліктері бар адамды айтады. Жаңа туған бала жеке адам емес. Өйткені онда жеке адамға қажетті компоненттері: тәжірибе, білім, іс-әрекет жоқ. Жеке адамның ерекшеліктері дүниетаным, сенмі, талғам, мұрат, бағыт, қабілет, қызығудан байқалады. Жеке адам қоғамда қалыптастады. Адамның психологиялық ерекшеліктері қоғамдық қатынастар әсерінен қалыптастып отырады. Психикалық қасиеттердің қалыптасуына оқу-тәрбиенің ролі зор.

Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені психика айналасындағылармен қарым-қатынас жасау, тәрбие арқылы қалыптастады. Кез-келген адам қандай да болмасын белгілі бір топқа кіреді. Топтар үлкен – макро, кіші –микро, ресми, ресми емес, ұйымдасқан, ұйымдаспаған, арналған, формалы, формасыз, жасанды, табиғи, шартты, референттік т.б бірнеше топқа бөлінеді. Контакттілі топ- сынып оқушылары, жұмыс бригадалары, ұйымдаспаған- футбол алаңы, театр, ресми- студент, ресми емес-  туыстар. Топ екі адамнан құралады. Ассосация,. Кооперация, корпорация деген топтар да бар. Реферетттік топ- бағыт, бағдар сылтеп отыратын топ. Реалды, контактыілі топ- ұйымдасқан ұжым деп аталады.

Ұжым (А.С.Макаренко) мақсат, мүдделері  ортақ, әрекетес, белгілі дәстүрлері бар, өзін-өзі басқара алатын адамдар тобы.

Жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттері: мотивтер, қажет, бейімділік, қызғыулар, дүниетаным, сенім, мұрат, талғам.

Адамды бір әрекеттке бағыттайтын  талпындыратын түрткі болады. Оны  психологияда мотив деп атайды. Түрткі әсерінен адам психологиясы өзгереді. Мақсатқа жету үшін қажетті шаралары да өзгереді. Сыртқы ортамен байланыс жасау үшін материалдық қажеттер(тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары, т.б) материалдық қажеттен кейін рухани қажет туады. Рухани қажет дамуы- матераилдық қажет қанағаттандыруына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы- негізгі түрткілер.