Психология пәні және оның салалары. Психологияның басқа ғылым салаларымен байланысы

          Қабілеттің  жоғары деңгейде дамуы талант  деп аталады. Талант- мадамның  нақты бір істі нәтижелі орындаудағы  қабілеттің біршама жағымды қасиеттерінің  өзара байланысты түрде үндесуі.  Талантты адам өмірде белгілі  бір пайдалы әрекетпен шұғылданады,  сол бағытта ірі жетістіктерге де жетеді. Соның арқасында оның іс-әрекетті өзгелерге өнеге болады, жемісті нәтижелер береді.

          Адам  қабілеттіндегі дарындылық пен  талант одан әрі дамып, данышпандық  қасиетін тудырады. Бұл- адамның  ақыл-ойы мен іс-әрекетінің ең жоғары дәрежеге көретілуі. Данышпандық қасиет- адамның жалпы және арнаулы қабілеттерінің жинақталып, ерекше нәтижелерге қол жеткізуі,. Данышпан адамның іс-әрекет нәтижелері адамның әлеусеттік өмірі мен қоғамдық тіршілігінің жақсаруына елеулі үлес қосып, мәдени-рухани, саяси-экономикалық т.б салалардың өркендеуіне әсер етеді, қоғамынң тарихи дамуында өшпес із қалдырады. Сондай адамдар қатарына Аристотель, Платон, Әбу Нәсір әл-Фараби, Ұлықбек сынды ғұламалар, қазақтың Абылай хан, БҰқар жырау, Төле би, Қазбек би, Әйтеке би, Майқы би Мәнұлы, Абай тәрізді біртуар перзенттерін жатқызуға болады.

          Қабілетке  қатысты мәселелерді қорыта айтсақ, қабілет- адамның даралық психологиялық  қасиеті. Мұндай өзіндік қасиеттер  жеке адамның тұлғасын, кісілік  сипатын, іс-әрекетінің нәтижелерін жалпы қауымның игілігіне айналдырады. Психология ғылымында соңғы 1-1,5 ғасыр бойында адам қабілетінің даму деңгейі және оның қалыптасуы тәжірибелік зерттеулер арқылы анықтала бастады. Бір сөзбен айтқанда, адам қабілеттіліг мен оның түрлі деңгейде дамып өрістеуінің негізгі факторы- еңбек.

                               Қабілеттің құрылымы.

Қоршаған                                                                                     жалпы

ортамен                                                 бағыттылығы               арнаулы

белсенді                                                                                        талант

қарым-                             қабілет          даму деңгейі               дарынлдылық

қатынас

                                                                                                       данышпандық

Оқыту мен

тәрбие

 

 

 

ТАНЫМ ПРОЦЕСТЕРІ

Зейін

Жоспар

1. зейіннің анықтамасы жалпы сипаттама
2. зейіннің түрлері
3. зейіннің сапалық көріністері

 

зейін дегеніміз адамның істейтін ісіне байланысты санасын бағыттап күресуі және оны белгілі бір сапада атқарып шығаруды айтамыз. Зейін жалпы нерв системасының жұмысы. Адамдардың бір нәрсеге көңіл қойып санасын бағыттап шоғырландыруы үнемі ой жүзінде болады. Адамдардың миы іске кірісуі қажет. Бұл зейіннің нағыз көрінісінің маңызы, яғни адамдардың миы сырттан әсер ететін бөгде сигналдарға байланысты жұмыс істейді. Соның негізінде белгілі бір шешімдерге келеді және белгілі бір тұрғыда орындап шығады. Зейін араптың «зайын» деген сөзінен шыққан, қазақша бұл «көңіл қою және назар аудару» деген мағына береді. Егер де адам өзінің істеп жатқан ісіне көңіл қоймаса,, бір де бір психологиялық процесс дұрыс жүзеге аспайды. Және оның нәтижесі жемісті болмайды. Зейін ешқашан жалғыз қызмет атқармайды. Сондықтан да ол психологиялық процесс емес, психологиялық құбылыс деп аталады. Бұл барлық уақытта түйсік, қабылдау, ойлау, ес, қиял, сезімдерімен бірлесіп жүзеге асады. Адам өзінің көңіл қойғвн оған қаншалықты зейін қоюына байланысты. М: өз ойымен болып отырған адам жанындағы адамның не туралы айтқанын түсінбей, не істеп отырғанын білмей отыруы мүмкін.

Сол сияқты адамдардың зейіні басқа  жаққа ауғанда организмнің ауырғаын да сезбеуі мүмкін. Керсінше бір  затқа немесе іс-әрекетке ерекше көңіл қойса оны егжей-тегжейіне дейін біліп алады. Зейін әрбір адамның ояу кезінде істейтін «с-әрекетінің мазмұны. Зейіннің мазмұны әрбір адамның мінезіне, темпераментіне, қабылдауына, дарыналағына байланысты. Адамдардың зейіні күшейгенде дем аласы да өзгереді, кейде демі үзіліп те қаладаы. Қан тамыр ларының соғуында да өзгерістер болады. Бұлшық еттің өзі зейіннің түйірілуіне көмектесіп, жиырыла түседі. Зейін белгілі бір нүктеге түйріліп тұрғанда адамның сыртқы қалпынан да өзгерістер байқайды. М: дененің басты, көзінің түрлі қозғалыстары, бет бұру, үңілу, құлақ түру т.б зейін адамдардың психологиялық ерекшелігі ретінде оқу әрекетінде және еңбек әрекетінің үстінде қалыптасады. Бұл жөнінде К.Маркс былай деген»Еңбек етудің барлық мерзімінде ерік қажет. Оның мазмұнынмен және орындалу амалымен ерекше қызметімен болсазейін одан да арта түседі. Зейіннің пайда болуына қажетті шарт». Белгілі бір обьектіні бөліп алу және басқа тітіркендіргіштерге алаңдамау

Ырықсыз зейін обьектілерге көңіл  аударғанда ерік күшін қажет етпейді.айналадағы қоршаған дүниедегі заттар кейде сәл нәрседен біздің зейінімізді тез арада аудара алады. Яғни ол нәрсенің түсі, жекелеген қасиеттері, сымбатталағы, жарықтың күші, қанық бояулы затта, күшті иіс, қатты дыбыс, т.б осы сияқты адамдардың зейінін ырықсыз тудыратын сырттан әсер ететін тітіркендіргіштер. Сол сияқты тітіркендіргіштердің күшінде, формасында, көлемінде, түсінде, дыбыстардың ұзақ-қысқалығында айырмашылық болса, адамдардың зейіні ырықсыз ауады.

Масалы, үздік-үздік қысқа дыбыс  аралығында ұзақырақ шыққан дыбыс адамдардың құлағына тез шалығады. Немесе көп квадраттың арасындағы үшбұрыш көзге ерекше түседі. Яғни, мұнда дыбыс, формалардың  тек қарама-қарсылығына байланысты адам зейінін өзіне ырықсыз түрде аударады. Тітіркендіргіштердің бұл ерекше қасиеттерін зейінді ырықсыз тудыратын сыртқы жағдайлар. Осыған қосымша ырықсыз зейін тудыратын ішкі жағдайлар да болдаы. Олар адамның сезіміне, қызығушылығына, табиғи рухани жағдайына, істеп жүрген әрекеттеріне, өмір тәжірибелеріне байланысты ырықсыз зейін қалдырады.

Мысалы, ғылымды мүдде еткен  адам өзіне қажетті кітапты өзгеден  бұрын көреді. Сол сияқты спортшы  спорт жарыстарын, музыкант театр  жарнамаларын өзгелерден бұрын көреді. Ырықсыз зейін әсіресе мектеп жасына дейінгі балаларда басым  болады. Өйткені мектеп жасына дейінгі балалардың нерв жүйесінің қозуы тежелуінен басым болады. Сондықтан да бала өзінің зейінін ұзақ уақыт бір әрекетке шоғырландыра алмайды.

Ырықты зейін тек адамға тән. Онда алдына мақсат қоя отырып, белгілі  обьктіні таңдап алуы. Ырықты зейінде адам алдына мақсат қояды, көздеген нәрсені алдын-ала белгілеп өзінің зейінін соған аударады. Бұл ерік жігерді талап етеді. Адамның еркімен істеледі. Адам өзінің зейінін ырықты жұмыспен шұғылданған кезде қиыншылықты ығыстырып жеңеді. Ырықты зейін кедергі болса да, болмаса да пайда болдаы. Ырықсыз зейіннен айырмашылығы ырықсыз зейінмен істелген іс жеңіл жүзеге асады. Ал ырықты зейінде адам ойланады, қайрат күш жұмсайды.

Үйреншікті зейін ырықты зейінен  кейін пайда болады. Зейінді шоғырландыру үшін көп күш қайрат-күш жұмсалады. Бұл әрбір адамдарға табиғи сіңісіп кеткен дағдыға айналған қайрат-күш жұмсамай-ақ орындалатын зейін. Адам қандай болмасын іс-әрекетке үйреніп жаттығып алғаннан кейін үйреншікті дағдыға айналады. Үйреншікті зейін ырықты зейіннің негізінде жүзеге асады. Адамда үйреншікті зейін болу үшін, әрекеттің бір түрі автоматтандырылған болуы керек.

Мысалы, лекцияны жазу үшін әрі тыңдап, әрі жазу керек. Сонда жазу автоматты  түрде жүзеге иасып отырады. Көпшлігінде  үлкен адамдардың зейіні үйреншікті боладв.

Мысалы, кітап оқуда, жазу жазуды бала алғашқы кезде арнайы қай рат-күш  жұмасп үйренеді. Кейін бұл үйреншікті нәрсеге айналады.

 

Зейіннің сапалық көрінісреі немесе қасиеттері

әрбір адамда бейнеленетін зейіннің мынадай қасиеттері болады:

1. көлемі
2. күші
3. тұрақтылығы
4. бөлінуі
5. алаңдауы
6. ауысуы
7. шашыраңқылығы

зейіннің көлемі бір уақыттың ішінде оның қамтитын обьектілерінң саны бойынша  есептеледі. Бір уақытта бірдей бірнеше  обьктіні қамти алатын зейінді көлемі кең дейді. Ал керсінше обьектілерді жөндеп қамти алмайтын зейінді көлемі тар зейін дейміз.

Зейіннің күші мен тұрақтылығы  да адам өміріндегі қажетті маңызды  қасиет. Зейіні күшті жан-жағының  әсер еткен әлсіз тітіркендіргіштерге  алаңдау мен анықталады. Егер де бала болмашы тітіркендіргішке, тықырлаған дыбысқа, көршісінің сөзіне алаңдай беретін болса, онда баланың зейіні әлсіз болғаны. Ал егерде  істеген ісін қадағалап алаңдамай тиянақты орындаса зейіннің күшті болғаны.

Зейіннің бір нәрсеге бағытталып ұзақ уақыт түйінген зейінді тұрақты  зейін дейміз. Зейіннің тұрақтылығыуақытпен өлшенеді. Яғни адамның зейіні обьектіні немесе жұмысқа ұзақ уақыт тұрақтай алса, адам зейінді тұрақты зейін дейміз. Егер де адам өзінің зейіні түскен нәрсемен ұзақ уақыт шұғылданса, онда оның зейіні тұрақтала түскені. Зейіннің бөлінуі зейіннің тұрақтылығына қарама-қайшы қасиет. Адам санасының бір мезгілде бірнеше әрекетті атқара білу мүмкіншілігі зейіннің бөлінуі деп аталады.

Зейінді алаңдатып бөлетін істеп  отырған іс-әрекетімізден де күшті  әсер. Мұндай әсер ырықсыз зейінді  ырықты зейінге айналдырады. Егер де адам жұмысқа қызықпаса ешқандай борыш сезінуі болмаса зейіні алаңдау әлденеге ауыса береді.

Алаң болу деп белгілі бір  обьектіге саналы түрде зейінді  ұйымдастыра алмаушылықты айтамыз. Әсіресе, бұл зейін жаңғалақ адамдарда  көп кездеседі.

Зейіннің ауысуы дегеніміз адамның  назарының бір обьектіден бір  обьектіге көшуі. Мысалы, кітап оқып отырып суретін көреміз. Немесе мазмұнын басқа біреуге айтып береміз.зейіннің ауысуы ырықты да, ырықсыз да болуы  мүмкін. Зейіннің ауысуының қиын болуы әртүрлі себептерге байланысты. Болдаы. Егер де алғашқы істеген жұмысы кейінгі жұмысымен мазмұнына байланысты болса, адамның зейіні тез ауысады, ал кеісінше алғашқы істеген жұмысы екінші жұмысының мазмұнына байланыссыз болса, онда зейіні қиын ауысады. Егер адам іс-әрекетке қызықпаса зейінді вуыстыра алмайды. Зейіні тез ауысатын адам іс-әрекеттің қандай түрі болса да тез мегңереді. Жұмысты шапшақ, орындауынан болады. Адамдардың зейінділігі немесе шашыраңқылығы орындап отырған әрекетке байланысты болады.

Адамның зейінінің шашыраңқылығы  әртүрлі себептерге байланысты боладыү  зейіннің шашыраңқыдығын екі түрін  айырып қарайды:

1. зейіннің жалпы тұрақсыздығының нәтижесі- бұл жас балаларда болады. Бұл нерв жүйесінің әлсіреуінен, ұйөысы қамбауынан т.с себептерден және ересек адамдарда да болады.
2. мүлде басқаша сипатта болады. Ол адамның зейінін бір нәрсеге жұмылдырып сондықтан басқа еш нәрсені байқамайтындығынан туады. Мұндай зейінінң шашыраңқырығы барлық адамдарда болады. 

 

ТҮЙСІК

Түйсіну процесі

әр бір жеке адам таным процесі бар. Оның бірі түйсіну. Түйсіну деп қоршаушы өмірдегі заттар мен құбылыстардың түйсіну мүшелеріне әсер ете отырып,онда талдаудан өтіп, олардың әр қайсысынан тарайтын нерв талшықтары арқылы мида алғашқы із ретінде қалыптасуын атайды. Затқа жату үшін үш белгісі болуы керек. 1. кеңістіктегі орны 2,. Белгілі бір өзіне тән қалпы болуы керек. 3. Әсер ету қуаты болуы керек.

Құбылысқа жату үшін: 1. кеңістіктегі орын болуы керек. 2. Әсер ету қуаты  болуы керек.3. белгілі бір қалып  болмайды.заттар мен түйсіну органы арасында физикалық құбылыс түйсіну органы мен нерв талшығы арасындағы физиологиялық құбылыс, нерв талшығымен бас ми арасында психикалық құбылыс болады.

 

М. Инені қолға сұғып алсақ, қолд тартып аламыз. Ине – қораушы  орта. Қол - рецептор

 

Сыртқы және ішкі ортадан әсер етуші тітіркендіргіштерді арнаулы қабылдау аппататын, яғни анатомо-физиологиялық аппаратын И.П.Павлов анализаторлар дер атады. Анализатордың өзі 3 бөлімнен тұрады. 1. перифиялық (ең сыртқы) бөлік немес рецептор немес сезім органдары. Сезім ограндары жоғар сезімталдығымен белгілі бір тітіркендіргішті қабылдауға бейімділігімен ажыратылады.2. сезгіш нервтер. 3. анализатор орталығы, яғни ми қабығындағы арнаулы бөлік.

Адам мен жануарлардың түйсіну  процесіне сипаттама.

Жануарларда сезгіштік өте күшті: 1сигналдық жүйе. Адамда 2ші сигналдық жүйе. 1. сигналдық жүйеде тек затты көру. 2. сигналдық жүйеде атаулық қызмет- ойлаумен сөйлеудің болуы. Адамдарда да, жануарларда түйсіну процесі қоршағанортамен байланысқан. Негізгі прпоцесс болып саналады. Яғни екінші сөзбен айтиқанда түйсіну процесі жоқ деген сөз жаны жоқ затты көрініс деген сөз.

 М: бұған жануарлардың жалпы  тіршілік иесінің даму стадисын  алуға болады.:

1. қарапайымтіршілік иелерінің  амеба, туфилка, жасыл эвгленаларында  нерв талшықтары жоқ, тітіркендіргішті бар денесімен қармайды.

2. гидромедузада нерв талшықтары  бар. 

3. Құрт-құмырсқа, жауын құрттарының  басында үлкен түйіні болады, содан талшықтары тарайды.яғни  сигменттік құбылыс

4. Омыртқалы жануарлар (бас ми  бар) бұлар әсер етуші сигналдарға баға береді. Талдайды, нәтижесін бас миға жеткізеді. МС.осынадй талдаудан кейін адам белгілі бір мағлұмат алдаы. Адам мен жануарлар арасында түйсіну құрылысы мен баға беру реакциясы жағынан айырмашылық бар. М: дыбысты, иісті, дәмді ажыратуға ит адамнан артық ажыратады. Дыбысты құрау жағынан, оған мән беру жағынан адам жоғар тұрады. Бүркіттер адамға қарағанда әлдеқайда алыстағыны көреді, ал құмырсқаның көзі ультракүлгін сәулелерді ажыратады. Жарқанаттар, дельдиндер ультрадыбысты ажыратады. Улы жыладар өте төменгі температурадағаы тербелісті ажыратады. 0,001С