Халықаралық валюталық қор

     -   СДР стандарты енгізілді, бірақ  іс жүзінде долларлық стандарт   сақталды,   себебі   доллар   СДР   жүйесіндегі есеп   айырысуларды   көбірек   пайдаланды   (валюталық «коржындағы»   доллардың   үлесі   -   40%,   ресми   валюталық резервтерде - 60%-ға жуық). Бірақ Халықаралық   валюталық   қорға   мүше   елдерге   валюталық паритеттерін   кез   келген   валютада   белгілеуге   кұқық берілді, соның негінде көп валюталы стандартқа өту заңд астыры лды;

     -   алтынды    демонетизациялауға    заңды    түрде    тыйым салынды: ресми баға, алтындық паритет алынып тасталып, доллардың алтынға айырбасталуы тоқтатылды;

     -   валюталық бағамдар режимін таңдауға  құқық берілді (1973   ж.   6   наурыздан   бастап   өзгермелі   бағамдар жүйесі  енгізілді);

     -   ХВҚ арқылы мемлекетаралық реттеу  күшейді. 

     Сонымен   дүниежүзілік   валюталық   жүйенің   дағдарысқа ұшырауы ескі жүйені құлатуға және оны жаңамен ауыс-тыруға әкелді. Жаңа валюталық жүйені құруда үш кезенді бөліп қарауға болады: 1) жаңа валюталық жүйені құру, алғышарттарын қалыптастыру, қағидаларын анықтау; 2) құрылымдық біртұтастығын калыптастыру, құруды аяқтау, жаңа жүйенің қағидаларын біртіндеп іске қосу; 3) біртұтас және элементтері өзара байланысқан толыққанды қызмет ететін дамыған дүниежүзілік валюталық жүйені құру.

     Ямайка  валюталық жүйесіне қарсы Еуропалық  экономикалық кауымдастық елдері 1979 жылы наурызда валюталар бағамын  тұрақтандыру және инфляция деңгейін кысқарту жолымен Еуропадағы экономиканың өсуін қолдау мақса-тында Еуропалық валюталық жұйесін құрды. Бұл жүйе ЕВЖ мүше елдердің валюталық бағамдарының айырмасын бағалауға арналған ЭКЮ еуропа валюта бірлігіне негізделді. ЭКЮ-дің нарықтық құнының есебі 2-кестеде берілген.

     Еуропалық валюталық жүйе мүше елдердің ресми  алтын-доллар резервтерінің 20% біріктіре отырып, алтынды ЭКЮ-ді жартылай қамтамасыз ету үшін пайдаланады. Валюталық ба-ғамдардың режимдері бойынша мүмкін болар қатынастар валюталардың бірлесіп өзгеруі негінде өзара ауытқу шегінде белгіленген, жаңа мүшелер үшін ±6% және басқа жағдай-ларда ± 2,25%. Еуропаның Орталық банктері белгіленген ауытқулар шегінде интервенция жүргізеді. 1987 жылдан бастап маргинальды және интермаргинальды интервенциялық стратегия жүргізілуде, маргиналдық интервенцияның шектері диаграммада көрсетілген.

     Еуропаның экономикалық жүйелері мен монетарлы саясатының жақындасуы, экономикалық билікті көпұлтты институттарға беруі, ЕВО шеңберінде келісім-шарттарды реттеу және жүйелендіру барысы 1988 жылы Еуропалық валюталық жүйесін құрудың алғышарттары болып табылды.

     Одақты  құрудың мақсаты - ЕО шегінде тауарлар, көрсетілген қызметтер мен капиталдардың еркін қозғалысы; ақша саясатына, интервенцияның шекарасын қалпына келтіруге, валюталар арасында тұрақты өзара катынас белгілеу, капиталдар нарығын ырықтандыруға қатысты бірігіп шешімдер қабылдау.

     ЕВО 12 елінің мемлекеттерінің басшылары  Еуропалык одақ жөнінде жоба дайындап, оған 1992 жылы 7 ақпанда кол қойылды  және оны Маастрихт келісім-шарты  деп атады. Келісім-шартта болашақ  экономикалық және ақшалай одаққа катысты  ережелер жинағы жасалып және бұрынғы ЕО келісім-шарттарына толықтырулар мен түзетулер енгізілді.

     Келісім-шартта мемлекеттердің Еуропалық валюта одағына  кіру критерийлері анықталды:

     -   инфляция    деңгейі    үш    тұрақты    қатысушы    елдің орташа инфляция деңгейінің 1,5%-нан аспауы тиіс;

     -   бюджет тапшылығы да өте өлшеусіз  болмауы керек;

     -   ЕВО-ға мүше болған екі жыл  ішінде валюта қысымға және  девальвациялануға ұшырамауы тиіс,

     -   ұзақ мерзімді пайыз мөлшерлемесі  үш тұрақты елдің орташа деңгейінін 2%-нан аспауға тиіс.

     Сонымен қатар, қатысушы елдердің ақша саясатын анықтайтын, оның шарттарын жасайтын, вапюталық операцияларды жүзеге асыратын және валюталық резервтерді  қолдап отыратын, Еуропалық Орталық  банк пен қатысушы елдердің орталық  банктерін қамтитын орталық банктердің жүйесі құрылды.

     Қазақстан Республикасы Халықаралық валюталық  қорға мүше бола отырып, дүниежүзілік валюталық жүйелердің бірден-бір  қатысушысы болып саналады. 

ВАЛЮТАЛЫҚ НАРЫҚТАР 

     Валюталық нарықтар уақтылы есеп айырысуларды жү-зеге асыруды, валюталық қаражаттарды біршама тиімді пайдалануын, валюталық операцияларға қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы түрінде пайда алуын, валюталық тәуекелдерді сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеуді, валюталық саясатты жүргізуді қамтамасыз ете отырып, ішкі және халықаралық төлем айналымына кызмет етеді.

     Халықаралық есеп айырысудың өзіндік ерекшелігі бар-лық елдер үшін жалпыға бірдей кабылданған төлем кұра-лының  болмауында. Сондықтан да сыртқы сауда, көрсетілген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті шарты сатып алу-сату формасында бір валютаны екінші біріне айырбастау болып табылады.

     Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген  сұраныс пен ұсыныс ең алдымен  сатылған тауарлар және көрсетілген  қызметтер үшін валюталық түсім алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен көлік және кеме компанияларынан алынған қызметтері үшін төлемдерді төлеуде импортерден; сондай-ақ көрсеткен қызметтері үшін фрахты, сақтандыру сыйақысы, брокерлік және банктік комиссия түрінде валюталар алатын сақтандыру қоғамдары мен банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиені және оған есептелген пайызды және т.б. қайтаруға міндеттемесі бар занды және жеке тұлғалардан туындайды.

     Сонымен, валюталық нарықтарда валюталық  операция-ларды жүргізуге халықаралық сауда мен оған байланысты көрсетілген қызметтер және халықаралық капитаддар мен несиелер қозғалысы негіз болып табылады.

     Валюталық нарықтар - сұраныс пен ұысыныс  негізінде ондағы айналатын валюталарға  сауда-саттық жүргізілетін ресми орталықты  сипаттайды. Қазіргі валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды бөліп қарауға болады:

     -   шарушылық байланыстардың интернационалдануы  не-гізінде валюталық нарықтардын  интернационалдануының күшеюі;

     -   байланыстың жана жүйелерін пайдалану;

     -   әлемнің барлық бөліктеріне   тәулік   ішінде   үздіксіз операцияларды жасау;

     -   банктердің  корреспонденттік  шоттары   бойынша  жазбаша   түрде   негізделетін валюталық операцияларды жүргізу техникасын біртұтастандыру;

     -   коммерциялық   валюталық   мәмілелермен    салыстырғанда   алыпсатарлық   және   арбитраждық   валюталық мәмілелер көлемін ұлғайту.

     Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланылатын валюталар тобына қарай  қазіргі валюталық нарықтар халықаралық, аймақтық және ұлттық (жергілікті) болып  бөлінеді.

     Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қар-жы орталықтарында шоғырланған. Олардың ішінде: Лондондағы, Нью-Йорктегі, Франкфуртна-Майнедегі, Париждегі, Цюрихе, Токио, Сингапурдағы, Гонконгтағы валюталық нарықтарды бөліп айтуға болады. Бұл нарықтарды халықаралық төлем айналымында кеңінен колданылатын валюталармен операциялар жүзеге асырылады.

     Аймақтық  және жергілікті нарықтарда белгілі   бір  кон-вертирленетін  валюталармен  операциялар  жүргізіледі.   Оның қатарында   сингапур   доллары,   сауд   риалы,   кувейт   динары және т.б. бар.

     Ұлттық валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес, халықаралық операцияларды жүргізуге маманданбаған, өз клиенттеріне (олардың қатарында компаниялар, жеке тұлғалар және банктер болуы мүмкін) валюта бойынша қызмет көрсететін сол елдің аумағында орналасқан банктердің жү-зеге асыратын операцияларының жиынтығын айтады. Соны-мен қатар, ішкі ұлттық нарықтағы операцияларға жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке тұлғалар арасындағы операцияларды, сондай-ақ валюта биржасында жүргізілетін операцияларды да жатқызады. Жоғарыда келтірілген сипагтамаға қарап, Қазақстанда ұлттық нарықтың жұмыс жасайтынын айтуға болады. 1997 ж. операциялар көлемі USD-1124735 мың, DЕМ - 11165 мыңды құрайды.

     Сол немесе басқа елдің ішкі валюталық заңдылықтарының ырықтандырылуына байланысты ресми валюталық нарық "қара нарықпен" толықтырылуы мүмкін. "Қара нарықтың" болуы барлық ТМД елдерше тән сипат. Қазақстанда Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің жүргізетін саясаты, айырбас орындарының көптеп ашылуы пайда массасын өсіру үшш банктер арасында бәсекені ұлғайта отырып, "көше" нарықтарында валютамен сауданы азайтуға және соның нәтижесінде "қара нарықтың" әрекет ету аясының қысқаруына экелді.

     Институтциональдық  көзқараспен қарағанда, валюталық нарык банктер, банкирлер үйін, брокерлік фирма және Ір; корпорациялардың жиынтығын білдіреді.

     Қалған  банктер мен брокерлік фирмалар өздершщ валю-талық операцияларын  ірі коммерциялық банктердщ жетекші-лік  етушен, ережеге сәйкес олардың қарамағында  жүзеге асырады. Валюталық нарықтардағы валюталық мәмілелердің 95%-ға дейіні банктер мен брокерлік фирмалардың үлесіне келеді. Мұндай сызба, валюталық нарықты банкаралық нарық тәрізді сипаттауға мүмкіндік береді.

     Валюталық операцияларды жүргізуге кұқылы банктер өкілетті немесе девиздік банктер деп аталады.

     Девиздік  банктердің валюталык нарықтағы  операцияларға қатысу дәрежесі көп  факторларға: банк шамасына, оның беделіне, шетелдік бөлімдер және филиалдар тораптарының даму дәрежесіне, жүргізілетін халықаралық  есеп айырысулар көлеміне, телекс, телефон және т.б. байланыс жүйелерінің жагдайына, банк саясатына байланысты.

     Әдетте, валюталық операциялар банктер  арасында тіке-лей жүргізіледі (телекс немесе телефон бойынша), бірақ кейбір елдерде (Скандинавия елінде) Орталық  банк өкілде-рінің валюталық нарыққа қатысушылармен кездесетін валю-талық биражалар сақталған. Мұндай жағдай Қазақстан Рес-публикасында да әрекет етеді, яғни Қазақстан қор биржасын-да аптасына 2 рет валютамен сауда жүргізіледі.

     Нарықтың  қатысушы барлық мүшелерін екі негізгі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа пассивті қатысушылар, яғни оларда валюталық операциялар жүргізу қажеттілігі әр кез-дерде туындайды да, баға белгіленімін білу үшін олар басқа банктерге өтініш жасайды (маркет-юзерлер). Активті қатысушылар (екінші топ) өздеріне баға белгіленімін білуге өтініш жасайтын банктер үшін бағаны белгілейді (маркет-мэйкерлер). Осы қатысушылар арасында әлемнің барлық жерлеріне таралған бөлімше тораптары және үлкен дилерлер штаты бар 20-ға жуық банктер ерекше бөлінеді. Бұл банктер 100 млн. АҚШ долларындағы (мәміленің стандартты сомасы - 5 немесе 10 млн.) ірі сомаға мәміле жасай отырып, валюталық нарықка маңызды ықпал етеді.

     Дүниежүзінің  тек өте ірі банктерінде валюталық  де-партаменттер және валюталық операциялармен айналысатын білікті дилерлер бар. Өз клиенттерінің тапсырмаларын ғана орындайтын және валюталық операцияларды өз қаражаттары есебінен жүргізбейтін, халықаралық валюталық нарықта жұ-мыс жасайтын банктерге, өздерінің клиенттері мен банк арасындағы делдалдык ролді жетістіктермен атқару үшш, валюталық операциялар туралы жалпы түсінігі бар банктік қызметкер болса жеткілікті. Мысалға, 2000-ға жуық бөлім-шелері мен кеңсесі бар, бірақ та үш бөлімінде ғана (Франк-фурт -на-Майнеде, Дюсельдорфта және Гамбургте) халықаралық банкаралық валюталық нарықта операциялар жүр-гізетін валюталық департаменті бар Германияның ірі коммер-циялық банкі - Дойче Банкті алуға болады. Қалған бөлім-шелері валюталық операцияларды шектеулі сомалар бойын-ша, Дойче Банктің үш бөлімшесінің бірінің "Сименс" каналы арқылы берілетін бағамдар бойынша жүргізе алады.

     Банктердің  басқа да топтары ірі, бірақ азырақ дивер-сификацияланған банктер болып  табылады. Әдетте, олар бір, екі-үш валюталармен операциялар жүргізуге маманданады  және стандартты сомаларға баға қояды. Күнделікті жұмыс-тарында бұл банктер брокерлік фирмалардың қызметтерін пайдаланады.

     Брокерлік фирмалар 30%-ға жуық валюталық операцияларға  қызмет етеді және сол банкпен  жұмыс жасайтын нақты брокер тұлғасында, екі банкінің арасында - валюталарды  сатушы және сатып алушы банктер  арасында делдал ролінде де жүреді.

     Брокерлер делдал ретінде бола отырып, клиенттерден брокерлік комиссиялық ақы алады (брокер арқылы сатылған немесе сатып алынған әрбір миллион доллар үшін 20 АҚШ доллары), ол төлемді халықаралық тәжірибедегідей сатып алушы мен сатушы тең бөледі және онда котировка қосыл-майды, әр ай сайын тікелей брокерге төленіп отырады.