Қоғамдық өндіріс түсінігі және оның құрылымы

Мазмұны 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Кіріспе 

       Қазіргі қоғамдық өндіріс құрылымын материалдық және материалдық емес өндіріс деп бөлуге болады. Адам қоғамының даму негізі - материалдық өндіріс болып табылады. Материалдық өндіріс саласы өмір сүру, жұмыс істеу үшін қажетті игіліктерді өндіреді. Материалдық емес өндіріске ерекше материалдық емес (рухани құндылықтар) игіліктер өндіру, қызмет көрсету саласы жатады.

       Өндіріс үзіліссіз, қайталанып отыруы қажет. Өндіріс  процесінің тұрақты қайталануын, үзіліссіз  жаңғыруын ұдайы өндіріс деп  атайды.

       Жай ұдайы өндірісте өндіріс процесінің көлемі мен ауқымы үзіліссіз өзгермеген күйде қалады. Өндіріс процесінің көлемі мен масштабының еселене үзіліссіз қайталануын және жаңғыруын ұлғаймалы ұдайы өндіріс дейміз.

       Нақты өмірде адамдар алтернативті (баламалы) шығындармен кездеседі. Егер ресурстар  бір нәрсеге жұмсалуы мүмкін емес. Бұдан қортынды жасасақ ресурстарды пайдалану - бұл кейбір мүмкіндіктердін жоғалту, яғни қорларды бір мақсатта пайдалансақ, оларды басқа мақсатта пайдалану мүмкін емес. Бұл жоғалған мүмкіндіктерді өлшеп бағалануға болады. Баламалы шығындарды өндірістік мүмкіндіктер сызбасы арқылы бейнелеуге болады.

       Өндіріс бір мезгілде тұтыну процесіде бола алады. Өсімдік химиялық элементтерді тұтына отырып, өзін-өзі ұдайы ендіреді. Адам тамақтану процесінде өзінін тәнін ұдайы өндіреді. Өнеркөсіп өндірісі жұмыс күшін, шикізат пен материалдарды тұтына отырып, материалдық игіліктерді ұдайы өндіреді. Тұтынусыз - ендіріс процесі жоқ. Өндіріс процесі тек қана үш факторлардың — адамның жұмыс күші, еңбек заты мен еңбек құралдары — өзара іс-әрекеті аркылы (бүл К. Маркс бойынша) жүзеге асуы мүмкін. Бірінші фактор жеке түрде жүзеге асса, екінші мен үшіншісі — өндіріс процесінін затгык факторы ретінде іске асады. Осы жағдайды ескере отырып, К.Маркс былай жазған: «Қоғамдык өндіріс түрлері (нысандары) қандайда болмасын — жүмысшы мен өндіріс кұрал-жабдығы үнемі онын факторы болып калады».

       Қазіргі қоғамдық өндіріс құрылымын материалдық  және материалдық емес өндіріс деп  бөлуге болады. Адам қоғамының даму негізі - материалдық өндіріс болып  табылады. Материалдық өндіріс саласы өмір сүру, жұмыс істеу үшін қажетті игіліктерді өндіреді. Материалдық емес өндіріске ерекше материалдық емес (рухани құндылықтар) игіліктер өндіру, қызмет көрсету саласы жатады.

       Өндіріс үзіліссіз, қайталанып отыруы қажет. Өндіріс  процесінің тұрақты қайталануын, үзіліссіз жаңғыруын ұдайы өндіріс деп атайды.

       Жай ұдайы өндірісте өндіріс процесінің көлемі мен ауқымы үзіліссіз өзгермеген күйде қалады. Өндіріс процесінің көлемі мен масштабының еселене  үзіліссіз қайталануын және жаңғыруын  ұлғаймалы ұдайы өндіріс дейміз.

       Нақты өмірде адамдар алтернативті (баламалы) шығындармен кездеседі. Егер ресурстар  бір нәрсеге жұмсалуы мүмкін емес. Бұдан қортынды жасасақ ресурстарды  пайдалану - бұл кейбір мүмкіндіктердін  жоғалту, яғни қорларды бір мақсатта пайдалансақ, оларды басқа мақсатта пайдалану мүмкін емес. Бұл жоғалған мүмкіндіктерді өлшеп бағалануға болады. Баламалы шығындарды өндірістік мүмкіндіктер сызбасы арқылы бейнелеуге болады.

       Экономикалық теория да шаруашылық практикасы сияқты қоғамдық өнімнің әр қилы өлшемдерін пайдаланады. Бұл әр қилылық мына жайлармен байланысты: біріншіден, қоғамдық өнімді сипаттауға теориялық тұрғыдан жан-жақты қарау; екіншіден (бұл бірінші жағдайдан туындайды) статистикалық есептеудің сан алуан методологиясы, үшіншіден, қоғамдық өнім қозғалысының әр түрлі сатысы тиісінше макроэкономикалық көрсеткіштерді талап етеді.        

       Материалдық өндіріс саласы материалдық игіліктерді өндіруші салаларды қамтитыны белгілі (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс), сонымен қатар материалдық қызмет көрсету саласы (өнімдерді) тұтынушыларға жеткізуші транспорт пен сауда, коммуналды шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету, атап айтқанда, киім тігу мен жөндеу, киімді жуу, тазалау, радио және электрлік тұрмыс тауарларын жөндеу т.б. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     І бөлім. Қоғамдық өндіріс түсінігі және оның құрылымы 

     1.1 Өндіріс және оның  түрлері 

       Өндіріс бір мезгілде тұтыну процесіде бола алады. Өсімдік химиялық злементтерді тұтына отырып, өзін-өзі ұдайы ендіреді. Адам тамактану процесінде өзінін тәнін ұдайы өндіреді. Өнеркөсіп өндірісі жүмыс кушін, шикізат пен материадцарды түтына отырып, материалдык игіліктерді ұдайы өндіреді. Тұтынусыз - ендіріс процесі жок Өндіріс процесі тек кана уш факторлардың — адамнын жүмыс күші, еңбек заты мен еңбек құралдары — өзара іс-әрекеті аркылы (бүл К. Маркс бойынша) жүзеге асуы мүмкін. Бірінші фактор жеке түрде жүзеге асса, екінші мен үшіншісі — өндіріс процесінін затгык факторы ретінде іске асады. Осы жағдайды ескере отырып, К.Маркс былай жазған: «Қоғамдык өндіріс түрлері (нысандары) қандайда болмасын — жүмысшы мен өндіріс кұрал-жабдығы үнемі онын факторы болып калады».

       Жұмыс күші - бүл адамның дене және рухани кабілеттілігінің жиынтығы және оны  вндіріс процесінің материалдык  игіліктер мен кызмет көрсетуінде  колданады. Өндіріс процесі жүзеге асуы үшін, жүмыс күші әрбір кезде іс-әрекетте болуы қажет, басқаша айтсақ, гүтынылуы керек.

       Казіргі кезде енбек затынын өзі көа  жағдайда бүрынғы еңбектің өнімі  болып табылады. Мысалы, машина жасау зауытындағы металл. құрылыстағы цемент, токыма фабрикасындағы мақтажәне г.б. Бүлардың барлығы түптеп келгенде табиғат қорынан алынады. Еңбек кұрал-саймандары адамның табиғи мүшесінің жалғасы ретівде жүзеге асады және оны еңбек процесінде қолданады.

       Еңбек қүрал-саймандары бүл әртүрлі механизм мен машина, инструмент пен қажет тетіктер, двигатель, жеткізетін күрылым және т.б. нәрселер. Еңбек құрал-саймандарының даму деңгейі кеп жағдайда өндірісте жүзеге асатын  адамдардын арасындағы катынастар керсеткіші болып табылады.   Машина өндірісі жағдайыңда механикалық еңбек қүратдары үш компоненггі машина жүйесінде дамыды: жүмыс машинасы, двигатель, жеткізетін қүрылым. Ғылыми-техникалык революция бұған жана компонентті қосты — электронды басқару құрыльшын және ол ой еңбегі кызметінің формалды икемге келетін жұмысын аткарды. Осы компонентті қолдана отырып, жүмыскер жайлап тікелей өндіріс процесінен шығады және онымен катар түрады. Нәтижесінде технологияда түбегейлі өзгереді.

       Еңбек заты мен күрал-саймавдар бірге  өндіріс кұрал жабдыктарын күрайды.

       Әрбір адам жеке жұмыс істейді, бірақ барлык енбек процесі ұжымда, қоғамда жүзеге асады. Өндіріс әрқашан коғамдық сипат алып, оныц екі жағы болады: өндіргіш күштер және өндірістік қатынастар.

       Өндіргіш  күштер — бүл өндіріс күрал  жабдыктары, ен алдымен еңбек қуралдары, сонымен катар материалдық игіліктерді өндіретін адамдар. Адамдар қоғамының басты өндіргіш куші, олар ғана өндіріс қүрал-жабдығын іске косады. Өндіргіш күштерде ерекше орынды жер алады. Кейбір салаларда ол енбек заты (қазба өндірісінде) ретінде колданылады, басқасында — басты еңбек қүраддары (ауыл шаруашылығы) ретінде.

       Келтірілген өндіріс факторының классификациясы  мәңгі қатып калған болып табылмайды.

       Мысалы, маржинализм теориясының топтауынша, төрт өндіріс факторы бар: жер, енбек, капитал және кәсіпкерлік кабілеттілік.

       Жер табиғи фактор ретінде қарастырылады. Бүған табиғат байлықтары, пайдалы казбалар коры, орман мен жыртуға жарамды жерлер және т.б. жатады.

       Капитал — бүл машина, құрал-жабдыктар, қойма, көлік және байланыс құралдары.

       Еңбек адамның ақыл-ой және дене кызметтерін көрсетеді. Адам еңбегі әрқашанда ойланып істелетін, мақсатка сәйкес кызмет, ал жануарлар соқыр сезімге бағынып әрекет етеді. Ен нашар сәулетшінің, — депжазды К. Маркс, ең шебер арадан артықшылығы

       Өндіріс теориясында қызметі зерделенетін субъекті – өндіруші. Өндіруші ретінде (рөлінде) кез келген жеке тұлға болуы мүмкін, бірақ микроэкономикада өндіруші ретінде әдетте фирма болады.

       Фирма (итал. Firma – қойылған қол) – санасыз  нарық аясында адамдардың саналы ұйымдасу орындары. Фирма – пайда  алу мақсатымен сауда қызметін жүзеге асыратын ұйым. Өндіріс – қорларды экономикалық игіліктерге айналдыру үдерісі. Ол игіліктер тура немесе жанама түрде қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған. Өндіріске кіретін қорлар өндіріс факторлары болып келеді. Неоклассиктер оларды 4 негізгі топқа бөледі:

1. Жер – табиғи ресурстары
2. Еңбек – өнідіріс үдерісіне кіретін адамдардың ақыл-ой және дене қабілеттілігі
3. Капитал – құнды құруда тікелей қатысатын өндіріс құралдары
4. Кәсіпкерлік қабілеттілік (қызмет) пайда табу мақсатымен өндірістің басқа факторларын шоғырландыруы бойынша қызмет

       Өндірістің  әр нақты үдерісі (процесі) технологиясымен  –факторлардың белгіленген тұрақты  қисынымен сипатталады. Ескеретін  жәйт: кейде өндірістің 1 процесі (үдерісі) әр түрлі технологиялардың көмегімен  іске асырылады. Өндіріс технологиясы (оның жетілдіруі) қорлардың нәтижелі пайдалануын қамтамасыз ететін негізгі факторы болып табылады. «Нәтижелілік» категориясын анықтауында 2 амалды айырады: экономикалық және технологиялық нәтижелілік. Факторлардың аз санын пайдалана (тарта) отырып, тапсырылған шығару көлеміне жеткен өндіріс тәсілі технологиялық нәтижелі деп саналады. Экономикалық нәтижелілік – кеңдеу ұғым. Тартылған өндіріс факторларының баламалы құны ең аз болған технологиялық нәтижелі өндіріс экономикалық нәтижелі деп саналады. Жұмсалған қорлар көлемі мен осы технология шеңберінде шығарылған өнім көлемі араларындағы тәуелділікті өндірістік функция көрсетеді. Оның жалпы түрі келесі: Q = f(Х₁, Х₂, Х₃,…Х_n)

     Онда  Q – шығару көлемі

     Х₁, Х₂, Х₃,…Х_n – өндіріс факторлары

     Барлық  өндірістік функциялар жалпы қасиеттерге ие:

     1. Әр қайсысы нақты өндірістік  процесті (үдерісті) баяндайды, технологияның  өзгеруі өндірістік функцияның  түрін өзгертеді.

     2. Функцияның ішіндегі өндіріс  факторлары өзара ауыстыралады  – бұл неоклассикалық экономика  теориясының негізгі қағидаларының бірі.

     3. Өндірістік функция факторлардың  тек қана технологиялық нәтижелі  қисындарын баяндайды.