Қоғамдық өндіріс түсінігі және оның құрылымы

       Өндіріс шығындары ұдайы өндірістің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.

       Рыноктық  экономика жағдайында кәсіпорынның қызмет етуінің экономикалық мақсаттылығы табыс алумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың  абсолюттік көрсеткіші – бұл табыстар сомасы.

       Табыстар  мен шығындар туралы есеп   бухгалтерлiк  есептiң №3 стандартына сәйкес анықталады. Бұл есепте кәсiпорынның қаржы-шаруашылық қызметiнiң нәтижесi жинақталып, жалпы  табыс, негiзгi қызметтен табыс, негiзгi емес қызметтен табыс, таза табыс түрiнде бейнеленедi. Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады: өнімді өткізуден түскен табыс, жалпы пайда, қаржыландырудан табыстар, үлестік қатысу тәсілі бойынша есептелетін ұйымның пайда мен шығын үлесі, жалғаспалы қызмет кезеңі үшін пайда (залал), тоқтатылған қызметтің пайдасы (залал),  салық салғанға дейінгі пайда (залал),  азшылықтың үлесін алып тастағанға дейінгі кезең үшін қорытынды пайда (залал), азшылықтың үлесі, кезең үшін қорытынды пайда (залал), акция үшін пайда.

     Рыноктық  экономика жағдайында табыс рөлі 2 функцияны атқарады: мемлекеттік  бюджет табыстарының көзі; кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік даму көзі. Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. 

     Қаржылық  табыстары мен  шығындарын талдау, мың тенге

     Кесте 6

     1-кесте деректерінен көріп отырғанымыздай,  соңғы екі жыл ішінде компанияның банк депозиттері бойынша пайыздық табыстары көлемі  88560мың тенгеге немесе 31,84%ға өскен. 

     Қарыздар  бойынша пайыздық шығындар 221911 мың  тенгеге немесе 102,07%ға өскен.  Қарыздар бойынша курс айырмашылықтары бойынша  зиян мөлшері -10283 мың тенгеге немесе 18,41%ға төмендеген. Нәтижесінде қаржылық шығындар көлемі 211628 мың тенгеге немесе 77,44%-ға өскен.  
 
 
 
 
 

     Жалпы және әкімшілік шығындарды талдау, мың тенге

     Кесте 7

       7-кесте деректері бойынша жалпы және әкімшілік шығындар  көлемі талданушы мерзім ішінде 633707 мың тенгеге немесе 65,75%ға өскен, оның ішінде басым үлесті еңбекақы және онымен байланысты шығындар алады, оның көлемі 417760 мың тенгеге немесе 23,94%ға өскен. Жалпы және әкімшілік шығындар ішінде төмендеу тенденциясына ие болған баптары - кеңес және аудиторлық қызметтер және кеңселік тауарлар, басқа шығындар. Қалған түрлері бойынша арту тенденциясы байқалады.

       Осы көрсеткіштерден кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің құнына қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу (мобильді) коэффициентінің мәнінің өсуі.  
 
 
 
 

    Кәсiпорынның мүлiктiк жағдайының көрсеткiштерi

    Кесте 8

       Коэффициент мәні артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі. Ол үшін келесі талдау кесте – 3  деректерін пайдаланамыз. Талдау жүргізіліп отырған жылдарда бұл коэффициенттің деңгейі 2008 жылы 32,12% және 2009 жылы 25,52%, 2010 жылы 14,65% құраған. Яғни активтердің мобильділігі коэффициенті уақыт өту барысында өзгеріске ұшырағанымен, ол өзгеріс айтарлықтай үлкен емес. Дегенменде бұл көрсеткіштің деңгейі теориялық жеткілікті мәнінен (50% дан кіші емес) әлдеқайда төмен. Яғни қарыздарды өтеудегі қаражат үлесінің төмендігіне куә болып отырмыз. Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі көрсеткіш – мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті. Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық ерекшеліктеріне байланысты. Өндірістік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің деңгейі 0,5-тен төмен болмауы тиіс.Талданып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіштің деңгейі 2008 жылы – 0,473, ал 2009 жылы – 0,343, 2010 жылы – 0,171 құрайды. Бұл коэффициент деңгейі де нормативтік жеткілікте деңгейінен төмен болып отыр. Бұл коэффициент мәні талданушы мерзім ішінде мобильді қаражаттардың үлесінің  иммобильді қаражаттар үлесінен төмен екендігін көрсетеді. Бұл кәсіпорынның қаржылық тұрақтылыққа ие емес екендігін көрсетеді. Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күйінде  қандай сапалық өзгерістер болғанын зерттеу қажет. Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрайтын және негізгі қорлары болып саналатын, оның өндірістік потенциалының маңызды элементінің жағдайын зерттеу қажет. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты құнының үлес салмағының өзгеруі, ерекше назар аударады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі құралдардың нақты құнының коэффициентінің мөлшері баланс активтерінің барлық сомасының 50 пайызынан кем болмауы тиіс. Аталған кәсіпорында баланс валютасындағы негізгі құралдарың нақты  құнының коэфифиценті  2008 жылы – 0,0117, 2009 жылы – 0,0168 ал 2010 жылы  - 0,0124 құрады. Бұл көрсеткіштің мәні талданушы мерзім ішінде оның теориялық жеткілікті мәніне жауап бермейді. Кәсіпорынның өндірістік потенциалын сипаттайтын өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициенті де теориялық мәніне жауап бермейді.  Бұл өндірістік потенциалдың  талданушы кәсіпорында өте төмен екендігін көрсетеді.

       Кәсiпорынның қаржылық жағдайы мен оның тұрақтылығы  белгiлi деңгейде кәсiпорынның капиталы қандай активтерге салынғанынан, олар қандай табыс әкелетiндiгiнен тәуелдi. Кәсiпорын активтерiнiң орналасуы туралы ақпарат баланс активiнде қамтылады.

       Бизнестi қажеттi қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету кез-келген кәсiпорын қызметiнiң анықтаушы факторы болып табылады. Кәсiпорын басшылығы кәсiпорын қызметi ресустардың қандай көздерiнен қаржыландырылатынын және капитал қандай iске салынатынын нақты бiлуi қажет. Сол себептi капиталдың құрамын, құралу көздерiн және орналасуын талдау үлкен мәнге ие және келесiлердi қамтуы тиiс:

       1. кәсiпорын капиталының құралу көздерiнiң құрамын, құрылымы мен динамикасын оқу;

       2. олардың көлемiнiң өзгеру факторларын анықтау;

       3. капиталдың жеке көздерiн тартудың бағасын анықтау;

       4. қаржылық тәуекел деңгейiн бағалау;

       5. меншiктi және заемдық капиталдың қатынасының оңтайлы нұсқасын негiздеу.

              Капитал – бұл шаруашылық субъектiсiң пайда алу мақсатында өз қызметiнде пайдаланатын (иеленетiн) қаражаттары.

              Кәсiпорын капиталы меншiктi (iшкi) және заемдық (сыртқы) көздерден қалыптасады.

       Қаржылық  тұрақтылықтың абсолютті көрсеткіштері  – тауарлы-материалдық қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілу дәрежесін көрсететін көрсеткіштер келесі аналитикалық 5 - кестеде бейнеленген.  

    Тауарлы-материалдық  қорлардың оларды қалыптастырудың  қалыпты көздерімен қамтамасыз етілуі (мың  теңге)

Кесте 9