ҚР банк қызметін құқықтық реттеу

    Банктер негізгі аспектілеріне орай ақша сақтайтын орын; кредиттік мекеме, ұйым; коммерциялық ұйым; экономикалық басқару органы; дилерлік-делдалдық  ұйым; биржалық агент; кредиттік кәсіпорын; заңды тұлға; тек банктік қызметті (операциялар мен мәмілелерді) жүзеге асыратын кредиттік ұйым; мекеме деп және т.б. сипатта аталуы мүмкін.

    1987—1988 жылдары реформалауға ұшыраған  банктер егемен Қазақстанда 1991 жылы жаңадан құрылып, қалыптасқан  болатын. Осы кезден бастап  Қазақстан Республикасының Ұлттық  Банкі (бұрынғы «Мемлекеттік банк»), акционерлік-коммерциялық банк Тұран банкі (бұрынғы «Өнеркәсіпқұрылыс банкі»), акционерлік-коммерциялық банк Агроөнеркәсіп банкі (бұрынғы «Агроенеркәсіп банкі»), акционерлік-коммерииялық банк Әлем банк (бұрынғы «Сыртқы сауда банкі»), акционерлік — коммерциялық банк Жинақ банкі (бұрынғы «Жинақ банкі», кейіннен «Халықтық банк» деп аталды) жұмыс істей бастады.

    1993 жылы «Қазақстан Республикасының  Ұлттык Банкі туралы» және  «Қазақстан Республикасындағы банкілер  туралы» Қазақстан Республикасы  заңдарының қабылдануына сәйкес барлық акционерлік-коммерциялық банктер акционерлік банктер ретінде қайтадан құрылды. Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы шілденің 16-сындағы және қыркүйектің 6-сындағы Жарлығына орай «Мемлекеттік экспорттық-импорттық банк», «Мемлекеттік Даму банкі», сондай-ақ 1996 жылғы наурыздың 29-ындағы Жарлығы бойынша «Мемлекеттік медетші банк» құрылды.     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.   Банктік қызмет: экономикалық және азаматтық – құқықтық

нормалары 

    Бүгінде мемлекетімізде жүргізіліп жатқан жан-жақты  реформалар банктік қызмет аясына да айтарлықтай ықпалын тигізуде. Осы  орайда банктік қызметтің мақсатты бағыт-бағдарларының жаңаша рыноктық сипат алуы еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйедегі процестермен айқындалуда.

    Қазіргі уақытта банктік қызмет коғам  мүддесі мен мемлекет қажеттілігіне  байланысты күрделі мәселелерді  шешуге септігін тигізетін, қаржы жүйесін  және қаржылық рынокты нарықтық жағдайларға сай келтіруге, кредиттік жүйені және инвестициялық белсенділікті дамытуға, әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты тиісінше қамтамасыз етуге ат салысатын, тиісті заңнамалық және заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерге сәйкес жүзеге асырылатын экономикалық сипатты мемлекеттік қызмет, сондай-ақ жекеше, корпоративтік экономикалық-қаржылык мүдделерді қамтамасыз етуге бағытталған, лицензияланатын банктік операциялар мен мәмілелер ретінде көрініс тауып отыр.

    Бүгінде қоғам мен мемлекеттің экономикалык-қаржылық мүдделерін қамтамасыз етуді кездей отырып Қазақстан Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму банкі, Қазақстан Республикасының тұрғын-үй құрылысы жинақ банкі жұмыс істеуде. Мысалы, Қазақстан Ұлттық Банкі ақша айналысы, валюталық реттеу, кредиттеу және есеп айырысу саласындағы мемлекеттін бірыңғай саясатын жүргізу, сондай-ақ республикалық бюджет мүдделерін және өз шығының ақша қаражаттарымен қамтамасыз ету мақсатында әр түрлі банктік операцияларды жүзеге асырады. Коммерциялық банктер қолма-қол ақшасыз айналымды және қолма қол ақша айналысын ұйымдастыру; кредиттеуге қажетті қаражаттарды тарту-жұмылдыру; негізгі құралдарға байланысты күрделі салымдарды қаржыландыру; тұрғылықты халықтың ақша қаражаттарын жинақтауды ұйымдастыру, бағалы қағаздар, вексельдер және чектер шығару, уәкілетті банктер ретінде түрлі валюталық операциялар жүргізу сияқты және т.б. қызметтерін тиісті заңнамалық актілер, занға тәуелді нормативтік құқықтық актілер мен лицензиялар негізінде жүзеге асырады.

    Банктер өз қызметтері (операциялары) барысында барынша пайда табуға ат салысады. Банктік қызметтің затына ақшалар, валюталық құндылықтар және өзге де қаржылық инструменттер жатады.

    Банктік операциялар мен мәмілелерді  тиісті заңнамалық актілер негізінде  және осы заңнамаларға сәйкес берілген лицензияға сай жүргізетін коммерциялық ұйым, зан жүзінде өкілеттігі белгіленген  заңды тұлға — банк түрлі банктік  құқықтық қатынастардың тұрақты  субъектісі болып табылады.

    Банктік қызметтің қоғамдық және мемлекеттік  маңызы мен мәні конституциялық, қаржылык, әкімшілік, салықтық және банктік құқық  арқылы көрініс табады. Әкімшілік  — рұқсат беру жүйесінің қуатты құралы лицензиялау банктік қызметтің  мызғымас әрі маңызды атрибуты ретінде танылады.

    Банктік қызмет (операциялар) Қазақстан Ұлттық Банкі, Қазақстан Республикасының  қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды  реттеу және қадағалау жөніндегі  Агенттігі құзыретінің ауқымында  және коммерциялық банктердің өкілеттігі шегінде жүзеге асырылады.

    Сонымен, банктік қызмет ел экономикасының банктік  секторындағы барлық банктердің қоғамдық-мемлекеттік  маңызы басым және жекеше — корпоративтік  экономикалық-қаржылық мүдделер мен  қажеттіліктерді қамтамасыз етуге  бағытталған, банк жүйесін, мемлекеттік және мемлекеттік емес банктердің қаржылық ресурстарын қалыптастыруға және оларды басқаруға (тиімді пайдалануға) бағдарланған, тиісті заңнамалық актіде көзделген операциялар мен мәмілелерді заңдық немесе лицензиялық негізде жүйелі әрі тұрақты жүзеге асыруға байланысты кредиттік-қаржылық мазмұнды экономикалық қызметтері болып табылады.

    Банктік қызметтің және банк жүйесінің айтарлықтай  ерекшеленуі және жанаша дамуы, ұлттық қаржы рыногының оның ішінде ақша, алтын және валюта рыноктарының халықаралық стандарттарға сай құрылуы, коммерциялық банктердің операциялық қызметтері ауқымының ұлғаюы, қоғамдық банктік қатынастардағы мемлекет пен жеке меншік-корпоративтік ал субъектілері мүдделерін қамтамасыз ету мәселелері сондай-ақ т.б. экономикалық-басқарушы мән-жайлар банктік құқықтың дербес құқық саласы ретінде жаңадан қалыптасуын негіздеді.

    Демек банктік құқықтың дербес құқық саласы ретінде жаңадан құрылуы банк жүйесінің ел экономикасындағы рөлі мен маңызына, қоғам мен мемлекеттің  экономикалық-қаржылық мүдделеріне, мемлекеттің қаржы, ақша-кредит (оның ішінде валюталық) саясаты ұстанымдарына, нақтылы айқындалған құқықтық реттеу пәніне, айрықша құқықтық реттеу әдісіне, тиісті заңнамалық актілерде бекітілген ереже-принциптеріне, арнайы заңнамалық және заңға тәуелді нормативтік банктік құқықтық актілерден тұратын қайнар көздеріне байланысты ұтымды көрініс тауып отыр.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   

    Банктік құқық мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге  ат салысады және рыноктық үлгідегі банк жүйесінің құқықтық негізін қалыптастырады.

    Банктік құқык экономиканың банктік секторындағы банктік іс пен банктік қызметті және олардың барысында туындайтын қоғамдық банктік қатынастарды реттейді.

    Банктік-құкықтық реттеу ауқымындағы банктік қызмет барынша пайда табуға бағытталған, тиісті заннамалық акті немесе лицензия негізінде, жүйелі сипатта банктер  жүзеге асыратын операциялар мен мәмілелер болып табылады.  

    Банк  жүйесінде, банктік қызмет (операциялар) барысында туындайтын қоғамдық банктік  қатынастар банктік, қаржылық, әкімшілік, азаматтық, валюталық, кедендік және т.б. қатынастар сипатында көрініс табады. Осы орайда банктік құқық императивтік және диспозитивтік құқықтық реттеу әдістерін, сондай-ақ осындай әдістерді тиісінше ұштастыру арқылы кешенді құқықтық реттеу әдісін пайдаланады.

    Банктік құқықтың кешенді құқықтық реттеу әдісі  банк жүйесінің жұмыс істеуі және банктік операциялардың жүзеге асырылуы барысында туындайтын аралас қоғамдық банктік (қаржылық, әкімшілік, азаматтық, валюталық және т.б.) қатынастарды реттейді.

    Кешенді құқық саласы банктік құқық заңи біртұтас құқықтық құрылым болып  табылады.

    Демек, банктік құқық Қазақстан Республикасы экономикасының банктік секторындағы Қазақстан Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі және коммерциялық банктер тарапынан қоғам мен мемлекеттің жеке меншік-корпоративтік шаруашылық субъектілерінің кредиттік, ақшалай, инвестициялық-қаржылық мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында, экономикалық жанама және әкімшілік - тікелей мемлекеттік басқару (реттеу) ауқымында ұйымдастырушы-нәтижелеуші сипатта тоқтаусыз ұдайы әрі үзбей жүзеге асырылатын банктік операциялар (мен өзге де банктік іс-әрекеттер) барысында туындайтын қоғамдық банктік қатынастарды халықаралық банктік құқық принциптері мен ережелерін есепке ала отырып реттейтін кешенді құқықтың құралым болып табылады.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2.3 Банктік құқықтың пәні, әдістері, жүйесі, қайнар көздері 

    Банктік құқықтың құқықтық реттеу пәнін банк жүйесін құрып және оның тиісінше жұмыс істеуін қамтамасыз ету, банктің - қызметті ұйымдастыру және жүзеге асыру, банктердің және басқа да қатысушылардың құқықтық мәртебесін белгілеу, банктердің қаржыларын мемлекеттік реттеу, банктік қадағалау —  бақылау жүргізу, банктік құқық бұзушылык фактілерін анықтау және ол үшін заңи жауапкершілік шарасын қолдану барысында туындайтын қоғамдық валюталық қатынастар құрайды.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

    Банктік құқықтың пәніне жататын қоғамдық қатынастар өздеріне тән мынадай белгілерімен ерекшеленеді:

    1) олар Қазақстан Ұлттық Банкі  мен Қазақстаннын Даму Банкі  жүзеге асыратын банктік операциялардың  және мәмілелердің барысында  туындайды;

    2) олар коммерциялық банктердің  лицензияланған операциялары мен мәмілелеріне байланысты туындайды;

    3) олар жүйелі, мақсатты әрі тұрақты  сипатта болады;

    4) олар банк жүйесін және банктік  қызметті мемлекеттік реттеу  барысында туындайды;

    5) олар мемлекеттің қаржы, ақша-кредит  және инвестициялық саясаты ұстанымдарын іске асыру барысында туындайды;

    6) олар мемлекеттік монетарлық  билік органы Қазақстан Ұлттық  Банкінің кредиттік-қаржылық және  әкімшілік қызметінің нәтижесіиде  туындайды;

    7) олар Қаржы рыногы мен қаржылық  ұйымдарды реттеу және қадағалау  жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігінің коммерциялық банктердің қызметін ұйымдастыруы, бақылауы және лицензиялауы барысында туындайды;

    8) олар Қазақстан Ұлттық Банкінің  Қазақстанның Даму банкінің мемлекеттік  қаржылық ресурстарын қалыптастыруға  және бөлуге, мемлекеттің алтын-валюта активін қалыпастыруға байланысты туындайды;