Акционерлік қоғамдардың дамуы

Бұндай бағалау  нәтижесі өндірістегі «тар жерлерді»  айқындауға, қандай ресурстар тиімсіз  пайдалануда екенін анықтауға, және сәйкесінше басқаруды түзетуге мүмкіндік береді. Өндірістік ресурстарын пайдалану тиімділігінің жиі қозғаушы күш көрсеткіші тиімділік көрсеткіштерінен талап етілетін жалпы талаптарына сай келу қажет: олар нәтиже мен шығын ара қатынасы болу керек. Қолданылған ресурстарды пайдалану тиімділігін бағалау барысында көбінесе өнімділік (ресурс беру) принципі бойынша құрылған, нәтижені ресурстарға жатқызу жолымен есептеп шығарылатын көрсеткіштерін пайдаланады (нәтиже/ ресурстар). Ресурстарды берудің жоғарылауы және нәтиже бірлігіне шығынының төмендеуі өндірістік ресурстарын пайдалану тиімділігінің жоғарылауын білдіреді.

Ресурстардың (ұсталымдардың) бөлек түрінің олардың нәтижелерінің сипаттамасымен ара қатынасы ресурстардың бөлек түрін пайдалану тиімділігінің сараланған көрсеткіштерін алуына мүмкіндік береді.

Қолданылған ресурстар  бойынша еңбек ресурстарын өндірісте  іске тартқан жұмыскерлер санының жиынтығын сипаттауға болады. Бұл жағдайда тиімділік көрсеткіші еңбек өнімділігі болып келеді. Қолданылған капитал ресурстары негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны шамасын білдіреді, сәйкесінше капиталды ресурсты пайдалану тиімділігі негізгі қордың қор қайтарымы көрсеткішімен сипатталады. Қолданылған материалдық ресурстар өндірістік қор айналымының орташа жылдық құны шамасы көмегімен бағалануы мүмкін. Тиімділік көрсеткіші ретінде бұл жерде айналмалы өндірістік қордың қайтарылымы орын алады. Қолданылған ресурстар бойынша тиімділік көрсеткіштеріне сәйкес ұсталым топтары (өндіріс факторлары бойынша) мен нәтиже арақатынасы жатады. Сөйтіп біз нәтиже бірлігінің еңбекақы сыйымдылығы, қор сыйымдылығы және материал сыйымдылығы көрсеткіштерін аламыз.

Әлеуметтік тиімділікке  келетін болсақ, бәрінен бұрын  айта кететін жай, ол өндірушінің экономикалық нәтижелері әлеуметтік нәтижелерімен тығыз өзара байланысты: экономикалық нәтижелері жоғары болған сайын, әлеуметтік нәтижелері де жоғары болу керек, және керісінше. Әлеуметтік нәтижелер тұрмыс деңгейін көтеру деген сияқты көрсеткіштерді бейнелейді (күнкөріс минимумы, нақты кірісті, еңбекақының өсуі, тұрғын үймен қамтамасыз етілуі, медициналық қызмет көрсету деңгейі, жұмыскерлердің жалпы білім беру және кәсіптік деңгейі), бос уақыт және оны пайдалану тиімділігі, еңбек жағдайы (травматизмді қысқарту, кадрлардың тұрақтамауы, халықтың жұмыспен қамтылуы), экологияның жай-күйі және аймақтардағы өндірістің экологиялық ахуалына ықпал етуі. Тағы бір айта кететін жай, әлеуметтік нәтижелер және оның экономикалық нәтижелерге ықпалы нақты сандық бағалауға беріле бермейді, оларды жанама бағалау, мақсатын саралау кеңінен тараған.

Нарық жағдайында алуан-түрлі көрсеткіштермен сипатталатын кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың өте үлкен мәні бар. Тек кейбір негізгі коэффициенттерді айта кетеміз. Жабу коэффициенті (өтімді активтердің қысқа мерзімді активтерге қатынасы) кәсіпорынның ағымдағы борышын төлеу қабілетін бағалау үшін пайдаланылады. Өтімділік коэффициенті ең қысқа мерзімде шоттар бойынша төлеу қабілетін сипат-тайды.

Кәсіпорынның рейтингтік бағалауын – көпшілік алдындағы есеп-қисап мәліметтері бойынша эмитенттерін пайдалану барысында тиімділік көр-сеткіші 4 топқа бірігеді:

- Шаруашылық жүргізу қызметінің табыстылығын бағалау көрсеткіші;

- Басқару тиімділігін бағалау көрсеткіші;

- Іскерлік белсенділігін бағалау көрсеткіші;

- Өтімділік пен қаржылық тұрақтылықты бағалау көрсеткіштері;

Төртінші бағыт  кәсіпқой бағалаушысының тәсілдемелеріне  негізделеді. Бұл тәсілді пайдалану  барысында кірісті тәсілдемені (дисконтталған  болашақ табыс, ақша ағымын капитализациялау), таза активтер тәсілдемесін (таза активтер құны және өтімділік құны), нарықтық тәсілдемені (баға мен табыс арақатынасы, баға мен жалпы кіріс арақатынасы, баға мен активтер құны арақатынасы) бөліп көрсетеді.

Экономикалық дамыған  елдердің есепті-аналитикалық тәжірибесінде  акционерлік кәсіпорындардың іскерлік белсенділігін сипаттау үшін ; отандық кәсіпорындардағы іскерлік белсенділігінің көрсеткіші жүйесінен көбінесе алынып тасталыынатын коэффициент пайдаланады. Ол «алуан-түрлі қаржыландыру, қар қайтарылымы, өндіріс пайдалылығы, дивидентті саясат және т.б. арасындағы пайда болған арақатынасын өзгертпей, ары қарай коммерциялық ұйым орта есеппен қандай қарқынмен дами алатынын көрсете алатын» экономикалық өсудің тұрақты коэффициенті.

Экономикалық тұрақты өсу коэффициенті мына формула бойынша есептеледі:

К_тө = ТП – Д / МК * 100%,                                            (1)

бұл жерде: ТП – таза пайда (акционерлер арасында бөлінетін пайда);

Д - акционерлерге төленетін дивидентер;

МК - меншікті катитал;

АҚ-ның меншікті капиталы не қосымша акцияларды шығару есебінен, не алынған табысты қайта инвестициялау есебінен көтеріле алатындықтан коэффициент меншікті капиталдың қосымша акционерлік капиталды тарту есебінен емес қаржылық-шаруашылық қызметі есебінен орта есеппен қандай қарқынмен көтерілетінін көрсетеді.

Біздің көзқарасымыз бойынша, келтірілген пікірлер, қарастырылып жатқан коэффициенттің басқа кәсіпорын қызметінің тиімділігі көрсеткіштерімен байланысын көрсетеді. Ол экономикалық өсу тұрақтылығы коэффициентін акционерлік кәсіпорынның тиімділік көрсеткіштер жүйесіне қосу қажеттілігін дәлелдейді.

 

Кесте-2. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің көрсеткіші

 

а. Кәсіпорынның іскерлік әлеуеттілігінің көрсеткіштері
Кәсіпорын кадрларының  біліктілік және жай-күйі деңгейінің көрсеткіштері	- қызметкерлер саны; - жұмыскерлер мен басқарушылық қызметкерлердің біліктілік коэффициенті; - кәсіптерді қоса атқару коэффициенті; -жұмыскерлерге жұмыс орнының толық жасақтану коэффициенті; - жұмыскерлердің және жұмыс орнының теңгерімділік деңгейі;

 

2-кестенің жалғасы
Өнім сапасының  көрсеткіштері	- жаңару коэффициенті; - сертификаттау коэффициенті; - экспортизациялау коэффициенті; - жарнамалау коэффициенті;
б. Кәсіпорынның іскерлік біліктілігінің көрсеткіштері
Кәсіпорынның  негізгі құралдардың пайдалану қарқындылығының көрсеткіштері	- негізгі құралдардың белсенді бөлігінің үлесі; - негізгі құралдардың тозуы коэффициенті; - негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті; - негізгі құралдардың жаңару коэффициенті; - негізгі құралдардың істен шығу коэффициенті; - негізгі құралдардың қор қайтарылымы;
Кәсіпорынның айналым қаражаты және қаржы ресурстарын пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері	- айналым қаражатының айналымдылығы; - босалқы қордың айналымдылығы; - дайын өнімдердің айналымдылығы; - дебиторлық берешектің айналымдылығы; - жалпы капиталдың айналымдылығы; - меншікті капитал айналымдылығы; - несиегерлік берешек айналымдылығы;
Еңбек ресурстарын  пайдалану тиімділігінің көрсеткіші	- еңбек өнімділігі; - еңбек сыйымдылығы; - озу коэффициенті; - өсу
Ескертпе – [3]көзі негізінде құрылды

 

Жоғарыда көрсетілген кәсіпорын жұмысы тиімділігінің көрсеткіштерімен қатар акционерлік қоғамдардың өзіндік ерекшеліктерін есептеу үшін олардың қызметінің басқа да бағалама көрсеткіштерін пайдаланған орынды (4кесте).

Ұсынылған көрсеткіштер ең алдымен акционерлер-инвесторлер мүддесін білдіреді. Оларды дивиденттер түрінде төлеуге арналған 1 акцияға және таза табыс үлесіне табыс қызықтырады. Жалпы акционерлер қоғамы үшін қайта инвестициялауға бағытталған 1 акцияға және таза табыс үлесіне табыстың маңызы бар.

 

Кесте-3. Акционерлік қоғам жұмысының тиімділігін сипаттайтын ерекше көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер  атауы	Есептеу тәсілдері
Дивиденттерді төлеуге арналған таза табыс үлесі, %	Дивиденттерді төлеуге арналған таза табыс / Таза табыс х 100
Қайта инвестициялауға бағытталған таза табыс үлесі, %	Қайта инвестициялауға  бағытталған таза табыс/ Таза табыс х 100
Бір акцияға табыс, тенге	Таза табыс / Айналымдағы акциялар саны
3-кестенің жалғасы
Бір акцияға дивиденттер, тенге	Дивиденттерді төлеуге арналған / Айналымдағы акциялар саны
Ескерту – [12]көзі негізінде құрылды

 

Осы кәсіпорын жұмыс істеуінің экономикалық тиімділігін бағалау жүйесінің негізгі артықшылығына мыналар жатады:

• Кәсіпорынның меншік иелерінің мақсатты нұсқамалары мен басқарушылық қызметкерлерінің сәйкестігі;
• Көрсеткіштерді шаруашылық жүргізу аймағын айтарлықтай маңызды атқарымдық аймағына дейін жеткізуге мүмкіндігі;
• Кәсіпорында қалыптасатын уәждеме жүйесімен үйлесу мүмкіндігі;

Зерттеушілермен  бес кезеңді қосатын Акционерлік қоғам акция пакеттерін басқару тиімділігін бағалаудың келесі тәсілі ұсынылады:

• қоғамда қатысудың негізгі мақсатын анықтау;
• қоғамда қатысу тиімділігін бағалау;
• акциялардың сақталуын бағалау;
• акцияның кірістілігін бағалау;
• акция пакеттерін басқару тиімділгін жалпы бағалау;

Бірінші кезеңде акционердің қоғам алдында қоятын нақты мақсаттары қалыптасады және талданады және де қоғам акционерлерінің мүдделерінің топтары бойынша қоғам классификациясы жүргізіледі:

• А тобы, акционерлер мақсаттарында экономикалық емес сипаттардың басым болуы.
• В тобы, акционерлер мақсаттарында экономикалық сипаттардың басым болуы (акциялардың кірістілігі, олардың нарықтық құнының өсуі, дивиденттер алу).

Екінші кезеңде  әр акционер үшін қоғам алдында қойылған мақсаттарды орындау талданады  және Акционерлік қоғамда қатысу тиімділігі топтары бойынша қоғам классификациясы жүргізіледі:

• Тиімді топ (барлық немесе көптеген қойылған мақсаттарды жүзеге асыру);
• Шартты тиімді топ (қойылған мақсаттар толығымен жүзеге асырылмайды, бірақ акционердің нәтижесінде барлық немесе көптеген мақсаттарға жетуі мүмкін басқарымдық шешім қабылдау мүмкіндігі бар);
• Тиімсіз топ (қойылған мақсаттар жүзеге асырылмайды, акционердің бұл жағдайды жақсартуына ешқандай мүмкіндігі жоқ).

Акция сақталуын  жалпы бағалау (үшінші кезең) талдау негізінде анықталады:

1. қоғамның шаруашылық жүргізу қызметінің қолданыстағы заңнамаға сәйкестігі;
2. акциялардың өтімділігі;
3. акциялардың ағымдағы нарықтық құны;
4. қоғамның төлем қабілетінің болуы;

Барлық акционерлік  қоғамдар өтімділік деңгейі бойынша  акциялардың жоғары және төмен өтімділікті қоғамдар болып бөлінеді. Біріншілердің ерекше белгісі акциялардың тұрақты көпшілік бағаламасы, олардың биржалық және биржадан тыс бағалы қағаздар нарығындағы айналымы, олардың нақты сатып алушылары болуы, сонымен қатар сатуға шектеудің болмауы болып келеді.

Акциялардың ағымдағы валюталық нарықтық құнын анықтау олардың өтімділік деңгейін есептеумен жүргізіледі:

1. акциялардың тұрақты көпшілік бағаламасының болуы:

Ср= СБмах  бұл жерде:

СБмах – есептеу мерзімінде басылымда шығарылған акцияларға сұраныстың максималды валюталық бағасы.

2. акциялардың биржалық және биржадан тыс бағалы қағаздар нарығындағы айналымы барасында:

Ср= Ббирмах   бұл жерде:

Ббирмах -  есептеу мерзімінде акцияларды сатып алудың максималды валюталық биржалық (биржадан тыс) бағасы.

3. тұрақты көпшілік бағаламасының және акциялардың биржалық және биржадан тыс бағалы қағаздар нарығындағы айналымының болмауы, акцияларды сатып алуға жақсы ұсыныстардың болуы кезінде:

Ср= БҰмах   бұл жерде:

4. тұрақты көпшілік бағаламасының және биржалық және биржадан тыс нарығындағы айналымының болмауы, сондай-ақ акцияларды сатып алуға жақсы ұсыныстардың болмауы кезінде: