Қазақстан Республикасының монетарлы және фискалды саясаттарының бағыттары мен механизмін талдау

     Санкция — салықтық құқықтық  нормалардың сақталуын, олардың  бұзылмауын және бұзылған құқықты  қалпына келтіруді көздей отырып  жүзеге асырылатын мәжбүрлеуді қолдану жөніндегі мемлекеттің әлеуметтік қабілетін көрсетеді. Салықтық құқықтық санкцияның: тек ақшалай сипатта болуы; тек мемлекет кірісіне түсуі; оны тек мемлекет мүддесін көздейтін субъектінің қолдануы; әрқашанда салық төлеушілерге бағытталуы сияқты өзіне тән белгілері болады.

     Мазмұн - бағыттары мен аяларына, жай-күйлері мен заңи мән-жайларына  қарай әр түрге бөлінетін салықтық  құқықтық нормалардың ішіндегі  аса қажеттісі - реттеуші салықтық  құқықтық нормалар болып табылады.

    Реттеуші салықтық құқықтық. нормалар өздерінің заңи мәніне байланысты:

     1.  Міндет жүктейтін салықтық  құқықтық нормалар;

     2. Тыйым салатын салықтық құқықтық  нормалар;

     3.  Рұқсат беретін салықтық  құқықтық нормалар болып

     бөлінеді.

     Салық салу аясында қолданылатын құқықтық реттеу әдістеріне байланысты салықтық-құқықтық нормалар императивтік және диспозитивтік, сондай-ақ салықтық құқықтық реттеу пәніне орай материалдық және ұйымдастыру салықтық құқықтық нормалары болып бөлінеді.

     Құқықтық нормадағы тәртіптің жалпы ауқымы жүзеге асырылатын нақты жағдайларға байланысты тұлғалар бойынша және өкілеттік құрамында нақтыландырылады.

     Сонымен құқықтық қатынастар  өзге қоғамдық қатынастарға қарағанда  мынадай өзгешеліктермен ерекшеленеді:

     1)  Әрқашанда ықпалды (ерік білдіретін) сипатта болады;

     2)  Объективтік және субъективтік  құқықтарды жүзеге асыру нысаны  

           болып табылады;

     3) Субъектілерінің өзара іс-әрекеттері  нақтылы белгіленген субъективтік

          құқық пен заңды міндеттер көлемінде жүзеге асырылады;

     4)  Тиісті заңи фактілердің  болуына байланысты туындайды  және соларға

           байланысты өзгереді немесе тоқтатылады;

     5) Әрқашанда қозғалыста болатын  құқықтық құбылыстарға жатады

     6) Құқықтық қатынас мәселелері субъективтік заңи құқықтар мен

          міндеттерді қатысушылардың жүріп-тұруы  ауқымында есепке ала

          отырып қарастырылады.

     Құқықтық қатынас белгілі бір  ішкі құрылысы бар ете күрделі  құрылым болып табылады. Құқықтық  қатынастың материалдық мәні мен заңи нысанынын бірыңғайлығы тұрғысынан алғандағы құрамы мынадай:

     1)  құқықтық қатынастың мәнінен;

     2)  құқық субъектілерінен;

     3)  құқықтық қатынас объектілерінен  тұрады. Құқықтық қатынастардың 

           заңи мәні субъективтік заңи құқық пен міндеттер болып табылады. Ал

           материалдық мәніне уәкілетті  тұлға жүзеге асыра алатын, сондай-ақ

           заңи міндеттелген тұлға жүзеге  асыруға міндетті нақтылы жүріп-тұру

           іс-қимылдары жатады.

     Құқықтық қатынастарды мәні бойынша материалдық және заңи деп межелеу оның аясындағы барлық іс-әрекеттерді және субъективтік құқықтар мен міндеттерді назардан тыс қалдырмауға мүмкіндік береді.

     Құқықтық қатынастардың мәніне  тек оған қатысушылардың құқықтары  мен міндеттері ғана емес, сонымен бірге сол құкықтар мен міндеттерге сәйкес жүзеге асырылатын нақтылы жүріп-тұрудың әр алуан (экономикалық, өктем-ұйымдастырушылық, әлеуметтік-мәдени және басқа) мазмұны да жатады.

     Құқықтық қатынас субъектілеріне  азаматтар, қоғамдық бірлестіктер, мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар және мемлекет жатады.

     Құқықтық қатынастың соңғы элементі  — объектісі субъектілердің субъективтік  заңи құқықтары мен міндеттері  бағытталған қоршаған ортаның  құбылыстары, яғни субъектілердің  мүдделері мен мұқтаждықтарын қанағаттандыруға қажетті немесе қанағаттандыра алатын материалдық және материалдық емес игіліктер, кейде сол игіліктердің қозғалысын қамтамасыз ететін іс-әрекеттер болып саналады. Заңи ғылымда объект категориясы субъектімен тікелей байланыстырылмайды, өйткені объектілер құқықтық қатынастардың бағдар-бағытына қатысты қарастырылады.

     Құқықтық қатынас объектісі осы  қатынасқа қатысушы субъектілердің  өзара субъективтік заңи құқықтары  мен міндеттерін жүзеге асыру  барысында туындайтын, заңи байланыс бағытталған құбылыс және салықтық міңдеттеменің болуын шарттайтын заңи факті болып табылады. Салықтың заты салық объектісінің мүліктік көрінісі болып есептелінеді. Сондықтан, кейбір авторлардың құқықтық қатынас объектісі (салық объектісі) салық төлеушінің материалдық игіліктері болып табылады деген тұжырымдары негізделмеген (А.Худяков).

     Салықтық құқықтық қатынастар өз экономикалық-кұкықтық табиғатына орай, қаржылық құқықтық қатынастардың ерекше түріне жатады.

     Салықтық-құқықтық қатынастар деп айрықша қаржылық құқықтық нормалар негізінде мемлекет пен салық төлеушілердің арасында туындайтын қоғамдық байланыстарды айтамыз. Бұл ретте басты ерекшеліктер былайша сипатталады: мемлекеттің салық төлеушілерден салық телеуді талап етуге қажетті құқығы бар; ал салық төлеушілерде салықты төлеу жөніндегі заңи міндеттері бар.

     Салықтық қатынастар салық салу  жүйесінің экономикалық және  құқықтық мән-жайларына байланысты  материалдық және ұйымдастыру  салықтық қатынастары болып бөлінеді.

     Материалдық салықтық қатынастар мынадай өзіне тән белгілерімен сипатталынады:

1. мемлекеттің салықтық қызметінің өнімі - нәтижесі болып табылады және мемлекеттік шаруашылык аясында туындайды;
2. бұлар тек мемлекет (Қазақстан Республикасы) қарамағына бағытталған біржақлы қозғалысты білдіретін ақшалай қатынастар болып саналады;
3. осы қатынастар базистік әрі трансферттік қабілетімен ерекшеленеді;
4. осы қатынастар мемлекеттегі жиынтық қаржылық нәтижені, яғни ақшалай нысанда жасалған құнды бөлуге (және қайта бөлуге) байланысты объективті процесті көрсетеді;
5. бұлар тұракты фискалдық мәні   мен сипатына қарай республикалық немесе жергілікті бюджеттердің мүліктік-заттай негізін құрайды;
6. бұлар тек мемлекет пен салық төлеушінің арасындағы тиісті салықтық міндеттемелердің. тиісінше орындалуын қамтамасыз етеді;

     Ал ұйымдастыру салықтық қатынастары  мынадай ұйымдық-құқықтық және  реттеуші мән-жайларымен ерекшеленеді:

1. бұлар мемлекеттік стратегиялық индикативтік салықтық жоспарлауға қатысты туындайды;
2. бұлар тиісті бағыт-бағдары бар фискальдық-базистік қатынастардың туындауын қамтамасыз етеді;
3. бұлар көбінесе мемлекеттік салық әкімшілігін, сонын ішінде фискалдық мониторинг жүргізу процесінде пайда болатындықтан салық салу аясындағы мүдделердің паритетті болуына атсалысады;
4. осы қатынастар мемлекеттің фискалдық жүйесін қалыптастыру және оның тиісінше қызмет атқаруын қамтамасыз ету барысында жарқын көрініс табады;
5. бұл қатынастар мемлекеттің салық органдарының фискалдық-қаржылық өкілеттіліктерін нақтылы белгілеу және мемлекет пен жергілікті мемлекеттік баскару органдарының фискалдық құзыреттерін айқындау және белгілеу кезінде пайда болады;
6. бұлар қоғамдық-мемлекеттік маңызы бар қатынастар ретінде өнімді материалдық салықтық қатынастардың туындауына плацдарм дайындайды және олардың барынша тиімді әрі рентабельді болуын қамтамасыз етеді;
7. бұлар салықтық-құқықтық актілердің ауқымында туындайтындықтан әрдайым құқықтық нысанда көрініс табады.

     Салыктық құқықтык қатынастар  да материалдық және ұйымдастырушы  болып бөлінеді. Материалдық салықтық  құқықтық қатынастар салықтық төлем затының (объектінің) салық төлеушіден мемлекетке өтуін көрсетеді, ал ұйымдастырушы салықтық құқықтық қатынастар мемлекеттің салық қызметі органдарының, салық салу жөніндегі операцияларға қатынасатын, бірақ өздері салық төлеуші болып табылмайтын субъектілермен ара-қатынасын, мемлекеттің салықтық құрылымдарының қалыптасу және жұмыс істеуі барысындағы байланыстарын білдіреді.

     Осындай қатынастар мемлекеттік  мәжбүрлеу күшімен қорғалады  және мемлекет салықтан жиылған  қаражаттарды мемлекеттік бюджетте көзделген мақсаттарға жұмсауға міндеттенеді.

     Барлық қаржылық құқықтық қатынастар  сияқты салықтық құқықтық қатынастар  да тек мемлекет еркіне сай  және тек қаржылық (салықтық) құкықтық  нормалардың негізінде пайда  болады.  
 

3  Қазақстан Республикасының монетарлы және фискалды саясаттарының болашаққа арналған бағыттары 

3.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының  болашаққа арналған негізгі бағыттары 

     2005 жылдың алдын ала қорытындылары.  Соңғы жылдары Қазақстанның қаржы секторы  тұрақты дамуда. Бұған  қолайлы сыртқы экономикалық конъюнктура және соңғы жылдар бойы Қазақстандағы макроэкономикалық дамудың жоғары тұрақты қарқыны ықпал етуде.

     2005 жылғы алдын ала бағалау бойынша  өткен жылдың тиісті кезеңімен  салыстырғанда тауарлар мен қызмет көрсетулердің сыртқы сауда айналымы 33,8% өсіп, 55,4 млрд. долларға жетті, тауарлар мен қызмет көрсетулер экспорты – 34,5% өсіп, 30,4 млрд. долларға дейін жетті, ал тауарлар мен қызмет көрсетулер импорты – 32,9% өсіп, 25,0 млрд. доллар болды.  

Кесте 2 

     2005 жылғы алдын ала бағалау бойынша  өткен жылдың тиісті кезеңімен  салыстыру 

 
 

     Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің деректері бойынша 2005 жылы ЖІӨ-нің  нақты өсуі  2004 жылмен салыстырғанда 9,4% құрады. Өндірістің нақты көлемінің  өсуі экономиканың барлық салаларында  байқалады: өнеркәсіпте – 4,6%, ауыл шаруашылығында – 7,3%, құрылыста – 37,8%, көлік қызметін көрсету көлемі – 7,0%, байланыс қызметі – 27,7%, сауда – 9,3% көбейді. 2005 жылы негізгі капиталға инвестициялардың өсуі 2004 жылмен салыстырғанда 35,7% жетті.

     2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда  халықтың ақшалай кірісінің өсуі нақты көрсетуде 12,0% құрады. Осының салдарынан бөлшек тауар айналымының көлемі 2005 жылы 12,4% көбейді.

     2005 жылы инфляция 7,5% жетті (2004 жылғы  желтоқсанға қарағанда 2005 жылғы  желтоқсан). Бірқатар алдыңғы жылдар бойы өсіп отырған инфляциялық қысым жағдайында инфляция салыстырмалы түрде алғанда жоғары емес тұрақты деңгейде – жыл аяғындағы есеппен 6-7% (2002 жылы – 6,6%, 2003 жылы – 6,8%, 2004 жылы – 6,7%) шегінде қалды.

     2005 жылы азық-түлік тауарлары –  8,1%, азық-түлікке жатпайтын тауарлар – 5,9%, ақылы қызмет көрсету – 8,0% қымбаттады.  Баға газбен жабдықтауға – 34,5%,  жемістер мен көкөніске – 23,1%, білім беру мекемелерінің қызмет көрсетулеріне – 19,5%, күрішке – 18,3%, сондай-ақ ет және ет өнімдеріне – 12,5%   неғұрлым  өскенін көрсетті.

     Бірқатар  факторлар, оның ішінде экономикалық белсенділіктің артуы 2005 жылы инфляциялық қысымның нығаюына ықпал етті. Жыл бойы әлемдік  тауар нарықтарындағы қазақстандық экспорттың негізгі тауарларына  бағалардың өсуі сақталды. 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда  Brent сортты шикі мұнайға әлемдік бағалар 40,8%, табиғи газға – 42,5% өсті. Бұл ішкі нарықтағы тиісті тауарларға отандық өндірушілер бағаларының көтерілуіне алып келді.

     2005 жылы мемлекеттік бюджет шығыстарының өсуі жалғасты. Егер олар 2004 жылы ЖІӨ-ге 23,9% болса, 2005 жылы олар ЖІӨ-ге 27,9% дейін көбейді. Мұның өзі экономикалық белсенділікті ынталандырады, алайда инфляциялық қысымның ұлғаюына ықпал етеді.

     2005 жылы халық кірістерінің өсуінен  туындаған инфляциялық күтулер қосымша инфляциялық фактор болды.

     2005 жылы өнеркәсіп өнімін өндіруші  кәсіпорындардың бағалары (2004 жылғы  желтоқсанмен салыстырғанда 2005 жылғы  желтоқсан) 20,3% өсті. Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі жүргізген нақты  сектор кәсіпорындары мониторингінің деректері  іс жүзінде 2005 жыл бойы бағаның өсу үрдістерінің сақталғанын растайды (орташа алғанда сауал жүргізілген кәсіпорындардың 25% астамы дайын өнімге бағалардың тұрақты өсуін, 55% жуығы сатып алынатын шикізат пен материалдарға бағалардың өсуін күтуде).