Қазақтандағы эканомикалық қауіпсіздік, оның мәні обектісі және субектісі

Сонымен, дамушы елдердің бұл  экспорттық салаларға арқа сүйеуге  мүмкіндігі жоқ; өнеркәсіпте өзгерістер жүргізе алмайды; ауыл шаруашылығын дамытып, өндіруші өнеркәсіп және инфрақұрылымның  деңгейін көтеруге база жоқ. Қазақстанда  машина жасау, құрал-жабдық жасау және басқа да өндіріс құралдарымен қамтамасыз ететін, ішкі нарық шеңберінде кеңейтілген  ұдайы өндіріс потенциалын қалыптастыратын  салалардың дамығандығы жағдайды одан әрі шиеленістіреді. Соңында, Қазақстанның тағдыры – Шығыстан, Батыстан және ТМД елдерінің бір қатарынан  бір жақты күдіктілігі. Мысалы, 1993 жылы импорт құрамының 20%-і машина, көлік  және құрал-жабдықтардан тұрды. Бұл  процент ішінде республикаға өте  қажетті және әр сәтте өндірістің тоқтауы қаупін төндіретін 140 жұмыс  құралдарының тізімі келтірілген.

Сонымен, экспорт пен импорттың  құрамы сауда күдіктілгінің жоғары деңгейіне әкеп соғады, бұның себебі, индустрияны анықтайтын негізгі  өңдеуші өнеркәсіптердің КСРО кезінде  қалыптасуы бойыша, Қазақстанда емес – ТМД мемлекеттерінде орналасуы.

Сауда осалдылығымен қатар, Қазақстан үшін қаржы-экономикалық байланыстар да қауіпсіздік үшін қатер болуы мүмкін және оның салдары  көпжақты болып келеді.

Капиталдың және еңбектің төмен деңгейдегі өнімділігі ең кемінде  жай ұдайы өндірісті де қамтамасыз ете алмағандығы және технологиялық, өнеркәсіптік потенциалдың деградациялық  құрамы негізгі өңдеуші бөліктердің  алдына аман қалу мәселесін қойып  отыр. Шаруашылық жабдықтарының барлығы  қазіргі кездегі талаптарға сәйкес емес, ал көбісі тез уақытта жаңа ресурсты үнемдейтін жабдықтарға ауыстыруды талап етеді. Бірақ республиканың  осалсыздығын қамтамасыз ету тек  қана халық шаруашылығының салаларында негізгі қорларды жаңартумен ғана шектелмейді. Ұлттық нарық шеңберінде капиталды шынайы қорландыру процесі өте қиындатылған және оның күрделі де жаңа ыңғайын табуды талап етеді. Индустрияның жаңа кезеңі өнімнің капиталды көп қажет ететіндігімен байланысты.

Егер бұл инвестициялық  шектеуді жойсақ ең тәуір дегенде  біз өндіріс барысын бұрынғы  көлемінде және бұрынғы техникалық базада қайталаймыз, ол болса капиталистік өндіріс тәсілінің алдындағы  деңгейге тән. Сондықтан, қорландырудың  көлемін көбейту үшін сырттан көмек қажет.

Мемлекеттердің күш қолдану  сипаты – экономикалық күш және экономикалық ықпал арасында өзара  тікелей тәуелділіктің жоқ екендігін  дәлелдейді. Күш пен өкіметтің  өзара байланысының тығыздығы, мемлкеттердің  дайындығы және мүмкіндігі күш қолдану  ықыласына байланысты болады. Яғни, белгілі бір әсер, күштің алдын-ала  қауіптілігін біле тұрып қолданылғандығының нәтижесі болып табылады.

Қайбірде күшті мемлекеттің  іс-әрекеті әлсіз мемлкеттің ішкі және сыртқы саясатын өзгертіп отырады. Бұл жағдай шынайы өмірде айқын көрініс  алды, Ресей мемлекетінің ішкі саясатының өзгергендігі Қазақстандағы жағдайға да ықпал етті.

Қазақстан Республикасының  болашағын айтсақ, онда мынадай жағдайға назар аудару керек. Экономиканы  реформалау нәтижесіндегі халықаралық  аренада орын алуы мүмкін өзгерістер тек қана экономикалық потенциалдың артуы жағдайында ғана туындайды.

“Қазақстан поетнциалды  бай ел, бірақ, өкінішке орай, кедей”, - деген пікірді мойындамауымызға болмайды, өйткені күш компоненттерінің бірінші қатарында табиғи ресурстардың бар болуы, климаттық жағдай, республиканың  көлемі және тағы да басқалары тұр, бұлар реттеуге жатпайтын табиғи байлық болып табылады.

Қазақстан қарапайым технологияларды  қолданатын ел қатарынан шығып, дамыған  прогрессивті технология қолданатын елге айналуы үшін экономикалық қуатын арттыру  тиіс. Осы және көптеген басқа реттеуге келетін факторларды қолдану (сыртқы байланыстарда белгілі мемлекеттерге  ерекше назар аудару, құрылымдық саясат, интеграциялық процестерді күшейту  арқылы сыртқы күштерге қосылу) экономиканы  тұрақтандыруға. Қазақстанның дамуына  және өркендеуіне жеткілікті шарт болуы  мүмкін.

№	Көрсеткіштер	Шектік  мәндер	2008 ж.  нақты мәндер	Нақты және шектік мәндердің арақатынасы
1	2	3	4	5
1	ЖІӨ құлдырау деңгейі	30–40%	–
2	Импорт азық-түлік  өнімдерінің үлесі	30%	25%	- 5 %
3	Өңдеу өнеркәсібінің  экспорттағы үлесі	40%	0,04%	- 39,96 %
4	Жоғары технология өнімдерінің экспорттағы үлесі	10–15%	0
5	Ғылымды мемлекеттік  қаржыландырудың  ЖІӨ-дегі үлесі	2%	0,26%	- 1,74 %
6	10% жоғары және 10% төмен  қамтамасыз етілген халықтың  ақшалай табыстарының қатынасы	10:01	24/3,5
7	Кедейшілік шегінде  өмір сүріп жатқан халықтың үлесі	10%	7,40%	- 2,6 %
8	Минимальды және орташа еңбек ақының арақатынасы	1:03	0,27
9	Жұмыссыздық деңгейі	8–10%	7,8%	- 0,2 %
10	Депопуляцияның  шартты коэффициенті	1%	0,4%	- 0,6%
11	Туу жиынтық коэффициенті	2,14–2,15%	2,36%	0,22%
12	Орташа өмір сүру ұзақтығы	75–79	66,19
13	Халықтың  қартаю коэффициенті	1%	7,8%	6,8 %
14	Экологиялық төлемнен түсетін түсім сомасы,  ЖІӨ-ге % -бен	5%	0,6%	- 4,4 %

Кесте 1. – Қазақстан Республикасында экономикалық қауіпсіздіктің шекті мәндерінің көрсеткіштері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Экономикалық  қауіпсіздіктің теориялық аспектілері. 

Ұлттық экономикалық қауіпсіздікті  мақсатқа сай және жүйелі қорғаушы ұйымдық жүйе ретінде тек ХХғ. құрыла бастады. Бірақ, ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қорғау мәселелерінің  теориялық түсінігі Рузвельттік  Федералдық Комитеттің құрылуына дейінгі  жүз жылдықта пайда болды. Ұлттық экономикалық қауіпсіздіктің теориялық  концепциялары – бұл ұлттық мемлекеттің  тиімді экономикалық саясатының пайда  болуына арналған барлық базалық  экономикалық концепциялар. Соңғы жарты  жүз жылдықта ұлттық экономикалық қауіпсіздіктің басты қауіп-қатерлерін қалай есептеу  керек және онымен қалай күресу керектігі  бойынша экономист-теоретиктердің үш негізгі тәсілі құрылды (2- кесте):

• сыртқы экономикалық қауіпсіздікті қорғаудың камералисттік концепциясы

( ХIХғ. ортасынан бастап );

• ішкі макроэкономикалық қауіп-қатерлерден қорғаудың кейнсшілдік концепциясы ( ХХғ. II жарты жылдығынан бастап);
• әкімшілік тосқауылдардан қорғаудың институтционалдық концепциясы

( ХХғ. аяғынан бастап ).

Ұлттық экономикалық қауіпсіздіктің камералисттік түсінігі осы қауіпсіздікті  қамтамасыз ету үшін күрестің негізгі  ауыртпалығы импортты шектеу бойынша  заңдарды бастаушы орталық үкіметке, сонымен қатар шетел тауарларының контрабандасымен күресті жүргізетін кеден және шекара қызметкерлеріне  түседі деп болжайды.

Кесте-2 Ұлттық экономикалық қауіпсіздік түсінігі парадигмаларының эволюциясы

Парадигмалар сипаттамалары	Камералисттік концепция	Кейнсиандық концепция	Институтционалдық концепция
Пайда болу уақыты, концепция негізін  қалаушы.	1840 жж., Фридрих Лист.	1930 жж., Джон М. Кейнс.	1980 жж., Эрнандо де Сото.
Ұлттық экономикалық қауіпсіздіктің басты қауіп-қатерінің түсінігі.	Бәсекелестік немесе шетел мемлекеттерінің  басқа іс-әрекеттері.	Нарық «құлдырауы» - экономикалық өсу  тұрақсыздығы, жұмыссыздық, инфляция.	Мемлекет «құлдырауы» - әкімшілік  тосқауыл-дары, рента іздеушілік.
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік  үшін күрес мақсаты.	Экономикалық тәуелсіздік.	Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық.	«Құқықтарды басқару», меншік құқықтарын қорғау.
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік  үшін күресу әдістері.	Протекционисттік сауда саясаты.	Өндірісті, жұмысбастылықты және ақша айналымын  мемлекеттік басқару.	Тіркеу процедуралары мен төлемдерін төмендету, бюрокра-тизм және жемқорлық-пен  күрес.
Ескерту  - дерек көзі: Э. де Сото. Иной  путь. 1995г. 320с.

 

Кейнсшілдер ұлттық экономика  үшін негізгі қауіптер шетел тауарларының бәсекелесі емес, жұмыссыздық және экономикалық тоқырау болып саналды. Осы қауіптермен күресу үшін үкіметке шаруашылық қызметін белсенді реттеуді тек субсидия мен мемлекеттік  тапсырыстарды үлестіріп беру арқылы ғана емес, сонымен қатар бәсекелестікті тікелей әкімшілдік бақылау орнату арқылы жүзеге асыруды ұсынды. ХХғғ. екінші жартысында кейнсшілдердің әсері азайып, неоклассикалық экономикалық теорияның приоритетті әсері пайда болды. Егер кейнсшілдер мемлекеттік реттеуді дұрыс деп үміттенсе, ХХғғ. екінші жартысындағы неоклассиктер оның шектеулілігін алға тартты.

Дегенмен, неоклассиктер  ұлттық экономикалық мүддеге қауіптермен  күресу әдісін ұсынды. Олар осынысымен кейнсшілдерден ерекшеленді. Бірақ, олар сол мүдделерді түсінуге кейнсшілдермен ұсынылған тәсілді қабылдады. ХХғғ. екінші жартысында неоклассиктер декларация деңгейінде жалғыз экономикалық субъект  индивид деп сендіруді жалғастырды.

Э. де Сотоның институтционалдық  нұсқасына сәйкес ұлттық экономикалық қауіпсіздіктің негізгі қауіп-қатерлері  әкімшілік тосқауылдар табылады – «жаман» заңдар немесе «жақсы»  заңдардың нашар орындалуы. Сәйкесінше, мазмұны экономикалық демократияның  нормаларына сай келетін және осы заңдардың орындалуын бақылайтын жаңа заңдардың қабылдануы осы қауіп-қатерлерді тоқтату шаралары болуы тиіс.

Ұлттық экономикалық қауіпсіздіктің үш негізгі парадигмалары – камералисттік, кейнсиандық және институтционалдық  – бір-бірін өзара толықтырады. Әрбір елдің ұлттық экономикасына  нақты немесе потенциалды қауіп-қатерлер шетелдік бәсекелестерден де (Ф. Лист осыған көңіл бөлген), «нарық құлдырауымен»  де (Дж. М. Кейнс осы туралы жазған), және «мемлекет құлдырауымен» де (Э. де Сотоның ойы бойынша)  болуы  мүмкін. Ұлттық саясаттың мақсаты  – барлық қауіп-қатерларге қарсы  әсер ету үшін шектелген ресурстарды  үнемді пайдалана отырып, неғұрлым қауіпті қатерлерді объективті түрде  сипаттау.

«Экономикалық қауіпсіздік» түсінігінің дәстүрлі теориялық-тұжырымдамалық әзірлемесі жетекші ғылыми шетелдік мектептер аясында жүзеге асырылған. Осы тақырып бойынша отандық  зерттеулердің жеткіліксіздігі  және іс жүзінде жоқтығы мына жайтпен  түсіндіріледі, яғни ұлттық қауіпсіздіктің тарихи мәселесі ұлттық, соның ішінде экономикалық мүдделердің қалыптасуы мен әзірленуі жүзеге асырылатын тәуелсіздікке қол жеткізу мен  мемлекеттің қалыптасуы кезеңдерінде туындайды.

«Экономикалық қауіпсіздік» мазмұны, оны құраушы элементтер, сондай-ақ қамтамасыз ету механизмдері әр түрлі интерпретацияланады, ол әр алуан теориялық-әдістемелік тәсілдемелер аясында мәселені зерттеумен байланысқан. Көптеген зерттеушілердің пікірінше, ұлттық экономикалық қауіпсіздік –  бұл экономиканың және билік институттарының  жай-күйі, ол ішкі және сыртқы процестердің дамуының өте қолайсыз нұсқалары  кезінде де ұлттық мүдделердің кепілдікті қорғанысын, елдің үйлесімділігін, әлеуметтік бағытта дамуын қаматамасыз  етеді.

Ғылыми әдебиеттерде экономикалық қауіпсіздік келесі ретте қарастырылады:

1. Ұлттық қауіпсіздіктің  біртұтас, бөлінбейтін қатаңдығы.

2. Ұлттық қауіпсіздік  аясында дербес, автономды жүйе. Осы орайда бұл мәселе екі  аспектіде қарастырылады:

– экономикалық қауіпсіздік  экономиканың әр түрлі факторлар  мен қауіптерден қорғалуы ретінде. Қауіпсіздік экономика саласындағы  мемлекеттік-ұлттық мүдделердің барлық қажетті құралдармен және мүдделермен  сенімді қорғалуын, яғни ішкі және сыртқы қауіптерден, экономикалық және материалдық  залалдардан қорғалуын түсіндіреді;

– жай-күй ретіндегі экономикалық қауіпсіздік жағдайында оның белгіленген  шекті мәндері сақталады. «Экономикалық  қауіпсіздік дегеніміз –қоғамның, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-саяси тұрақтылығын және заң талаптарын орындайтын қоғамның әрбір мүшесінің экономикалық және құқықтық жағдайын қамтамасыз етуге  экономиканың дайындығы мен мүмкіндік  жағдайы».

Экономикалық қауіпсіздіктің әр алуан зерттеушілік тәсілдемелерін талдау негізінде, біздің пікірімізше, экономикалық жүйенің  тұрақты дамуы  сыртқы және ішкі қауіптерден қорғалуды  әрі шоғырлануды қамтамасыз етеді, ал мұндай жағдай қоғамдық-мемлекеттік  дамуға арналған әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың тиісті деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Сонымен, жүйелік білім  ретіндегі экономикалық қауіпсіздік  төмендегі негізгі компоненттерден  тұрады: технологиялық, азық-түлік, қаржы-несиелік, өнеркәсіптік, сыртқы экономикалық, инвестициялық, энергетикалық, көлік-коммуникациялық, әлеуметтік (әлеуметтік-экономикалық).

Экономикалық қауіпсіздіктің мәні индикатор-көрсеткіштер жүйесінде  жүзеге асырылады. Экономикалық қауіпсіздіктің индикатор-көрсеткіштерінің жиынтығы – бұл экономикалық қауіпсіздіктің мәнін айқындайтын маңызды процестер  тұрғысынан экономиканың жай-күйін  бағалау. Индикатор-көрсеткіштер жүйесі төніп тұрған қауіп жөнінде алдын-ала  ескертіп, оны болдырмау шараларын  қабылдауға м.мкіндік береді. 

Осылайша, әлемдік экономикалық ілімде экономикалық қауіпсіздік дәстүрлі түрде экономикалық жүйенің маңызды  сапалық сипаттамасы ретінде  қарастырлады және ол оның қабілетін  анықтайды:

• халықтың қалыпты өмір сүру жағдайын қолдау;
• халық шаруашылығының дамуын тұрақты түрде ресурстармен қамтамасыз ету;
• ақырындап ұлттық-мемлекеттік мүдделерді жүзеге асыру.