ҚР – ның сауда саясатындағы даму перспективасы және ерекшеліктері

1) жұмысшы күшінің артық шамасы бар, бірақ капитал мөлшері аз болған елдер еңбекті көп қажет ететін тауар өндірісіне маманданады;

2) капитал мөлшері артық, бірақ жұмысшы күшінің шамасы аз болған елдер капиталды көп қажет ететін тауар өндірісіне маманданады.

Енді басқа елдермен салыстырғанда жұмысшы күшінің шамасы артық болса, онда ол мемлекет жұмысшы күшімен мол қамтамасыз егілген деп есептеледі.

Егер басқа тауарлармен салыстырғанда жұмысшы күшінің шығындарының үлесі тауар құнының құрылымында көп болса, онда ол еңбекті көп қажет ететін тауар деп есептеледі.

Xекшер - Олин теориясы бойынша мынадай қорытынды жасалған: егер тауар өндірісінде онша тапшы емес өндірістік фактор қолданылса, онда әр мемлекет сол тауарларды экспортқа шығаруға тырысады.

1954 жылы американдық экономист Леонтьев Хекшер -Олин теориясын іс жүзінде дәлелдеп көрсетті. Ол АҚШ-тың экспорты мен импортын зерттейді. Зерттеу құралы ретінде еңбек және капитал шығындарын қарастырады. Сол кезде дүние жүзі бойынша төмендегідей тұжырымдар қалыптасып АҚШ капиталдың мөлшерін көп қажет ететін тауарларды экспортқа шығарып, ал көбінесе еңбекті көп қажет ететін тауарларды импорттап алады.

Бұл жағдайда зерттеу нәтижесі керісінше болып шықты. Осыған байланысты Леонтъев еңбегі экономикада "Леонтьевтің парадоксы" деп аталды. Капиталдың салыстырмалы артықшылығы АҚШ-тың сыртқы саудасына әсер етпейтідігі анықталған.

Зерттеу нәтижесі келесі жағдайды көрсетті: көп жағдайда АҚШ еңбекті көп қажет ететін тауарларды шетке шығарып, капиталды аз қажет ететін тауарларды шеттен тасымалдайды. Осыған сәйкес Леонтъев өз көзқарасын ұсынады. АҚШ - та пайдаланылатын фaктоpлapдың ішіндегі өте тиімдісі — еңбек факторлары болып табылады.

Оған себеп болған нәрсе – АҚШ жұмысшыларының біліктілігінің өте жоғары деңгейде болуы. Бұл жана модель түсінігі - "жұмысшы күшінің біліктілігі" теориясы деп аталады.

Хекшер-Олиннің ережелері мен қорытындыларын практикалық тұрғыдан тексеруге арналған көптеген зерттеулердің ішіндегі ең негізгісі - американ экономисті, 20-жылдардағы Жоспарлау комитетінің қызметкері, Нобуль сыйлығының лауреаты Василий Леонтьевтің жұмысы болып табылады. 1954 жылы оның сол кездегі капитал молшылығымен ерекшеленетін ел АҚШ-тың экспорты мен импортындағы еңбек пен капиталдың толық жұмсалуын негізге ала отырып, Хекшер-Олин теориясын тексеруге қадам жасаған мақаласы жарық көрді. Басқа ірі елдер ішінен бұл елге екінші дүниежүзілік соғыстың орасан зардабынан жеткілікті капиталмен шығудың сәті түсті. Бұл кезде Еуропада капитал жетіспеушілігі мен жұмыс күшінің салыстырмалы аpтықшылығы байқалды. Сондықтан АҚШ капитал сыйымдылығы бар тауарларды сыртқа шығарып, еңбек шығыны көп тауарларды Шет елден әкеледі деп күтілген еді. Бірақ нәтиже керісінше немесе бұған қарама – қайшы болды да, теория «Леонтьев парадоксы» деп аталды. Елдегі капиталдың салыстырмалы молшылығы (артықшылығы) Американың сыртқы саудасына әсер етпейтіні белгілі болды. АҚШ шет елден әкелгенге қарағанда, еңбек сыйымдылығы молырақ және капитал сыйымдылығы азырақ өнімдері шет жаққа шығара бастады.

Рыбчинскийдің теоремасында сипатталатын факторлар ұсынысының бір қалыпты емес өсуінің мына тұрғыдағы маңызы ерекше: басқа да өзгермелі факторлардың тұрақтылығы кезіңдегі ұсыныс факторлары бірінің өсуі осы факторды қарқыңды пайдалану барысындағы тауар өндірісінің өсуіне және басқадай тауарлар өндірісінің қысқаруына әкеледі.

Бұл жағдай, мысалы, егер капитал өсімі байқалатын болса, Португалияда мауыты өндірісі кезінде қалыптасуы мүмкін.

Рыбчинский теоремасы іс жүзінде бірнеше рет дәлелдеңді. Осылайша Голандияның - «голландиялық сырқаты» индустрилизациясыздандырудың хрестоматиялық сипатына айналып үлгерді. Бұл проблема Голландияның белсенді түрде кен орнын ашып, пайдалануына байланысты пайда болды. Сөйтіп, табиғи газды өндірудің өсуіне орай Голландияның өнеркәсіптік экспорты қысқара түскендей әсер қалдырды, ал жылу отынының барлық түріне (табиғи газды қоса алғанда) әлемдік нарықтағы бағаның өсуі бұл тенденцияны күшейте түсті. Бұл жағдай Рыбчиискийдін мына теоремасынан тарайды: жаңа сектор ресурстардың басқа саладардан неғұрлым жоғары еңбекақы мен осы сектордағы соңұрлым жоғары табыстың есебінен кері қайтуына әсерін тигізеді. Соның нәтижесінде өңдеуші өнеркәсіптің өнімі қысқарды. Осылайша, дүниежүзілік сауданың ұнамды жақтарымен қатар, ұнамсыз салдары да болуы мүмкін. Бұл, әрине сыртқы саудасаясатында еркін сауда және протекционизм тәрізді екі бірдей екенін көрсетеді.

ІІ. ҚР – ның сыртқы экономикалық заңдары мен нысандары

2.1. ҚР – ның сыртқы экономикалық қызметін белгілейтін

факторлар

Қазіргі жағдайда кейбір министрліктер, ведомстволар, ұйымдар осы жоғары аталған конвенцияларға қосылудың қажеттілігін сезіне отырып, заң шығару құқығы бар тұлғаларды Қазақстан Республикасы атынан соларға қосылу туралы ұсынысын Қазақстан Республикасы Парламентіне кіруге ынталандыруда. Осы конвенцияларға қосылу сыртқы экономикалық қатынастың тиісті құқықтық негізін қамтамасыз ету жолында маңызды қадам болуы тиіс.

Мазмұны, құрылымы, қатысушылар құрамы бойынша ерекшеленетін, әлемдік шаруашылық қатынастарды реттейтін және оларды Қазақстан Республикасында жүзеге асыруға тиімді болатын көптеген халықаралық-құқықтық шарттар бар. Әсіресе төлем, есеп-айырысу операцияларын реттейтін нормалар (мысалы, инкассо бойынша ережелер 1974 ж.), Жай және аудармалы вексельдер туралы заң конвенциясы (Женева, 1930 ж.), сонымен қатар, ұлттық сауда флотының пайда болуын ескерсек, Теңіз саудасында халықаралық-құқықтың келісімшарттарға қосылу қажет қақтығысу туралы конвенция 1910 ж., кемелерді тұтқындау туралы конвенция 1952 ж.

Қазақстан Республикасы алдында халықаралық шаруашылық байланыстарды құқықтық реттеу жүйесіне ақшалай кіру мәселесі тұр. Халықаралық-құқықтың бар шарттарды көп жақты зерттеп, соларға енуге республиканың дайындық дәрежесін анықтау қажет. Ұлттық заңнаманы осы халықаралық-құқықтық нормаларға сәйкес келтіру қажет. Көп жақты халықаралық-құқықтық келісімдерді дұрыс таңдай білудің маңызы өте зор.

Сыртқы саудада тауарларды сатып алу-сату келісімдері екі конвенция арқылы реттеледі: Тауарлардың халықаралық сатып алу-сату туралы бірыңғай заңдар жөніндегі Гаага конвенциясы (1964 ж.) және Вена конвенциясы (1980 ж.). Сондай-ақ жолаушыларды және жүктерді теңіз арқылы тасымалдауды екі жақты реттеуге ие болады, ал теңізде иелік етушілердің жауапкершілігін құқықтық реттеу - халықаралық-құқықтық келісімдермен анықталады.

Вексельді екі жақты халықаралық-құқықтық реттеу ерекше сипатқа ие. Бүгінгі таңда «Терроризм мен сепаратизм және экстремизммен күрес жөніндегі Шанхай конвенциясын ратификациялау» туралы заң жобасы қабылданды. Ал конвенция өзі 2001 жылдың маусым айының 15 жұлдызында Шанхай ынтымақтастық ұйымына қатысушы мемлекеттер басшылығымен қабылданған болатын. Қазақстан, Қытай Халық Республикасы, Қырғызстан, Ресей, Тәджікстан және Өзбекстан елдері кіретін бұл халықаралық ұйымдардың негізгі мақсаттарының бірі аймақта бейбітшілікті, қауіпсіздікті, тұрақтылықты ұстап тұру жөніндегі бірлескен күш жігерді қолдану болып табылады. Құжаттың ратификациясы біздің елімізге халықаралық терроризм мен сепаратизм және экстремизммен күресте шетелдік әріптестермен тығыз, әрі тиімді түрде өзара іс-қимыл жасауға мүмкіндік береді, сондай-ақ қабылданған міндеттемелері бойынша тараптардың жауапкершілігін заңнамалы деңгейде нығайтуға септігін тигізеді.

Саяси диалогті одан әрі ілгерілету, аймақтық ықпалдастықтың (интеграция) механизмдері мен нысандарын жетілдіру, бірыңғай қауіпсіздік кеңістікті қалыптастыруда өзара түсінушілікті тереңдету, аймақта бейбітшілік пен тұрақтылықты ұстап тұру жөніндегі бірлескен іс-қимылды жасау, саяси, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени ізгілік қатынастарды жетілдіру мақсатында Орталық Азиялық экономикалық қауымдастық (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәджікстан) «Орталық-Азиялық бірлестікке» айналды.

Сыртқы сауданың негізгі көрсеткіштер. Біздің республика саяси және экономикалық тәуелсіздікке ие болып, халықаралық экономикалық қарым-қатынастардың толық құқықты субъектісі болды: серіктес-елдердің аясын кеңейтті, көптеген дамыған және даму устіндегі мемлекеттермен экономикалық байланыстарды орнатты, бұрынғы әріптестермен қатынастарын қайтадан құрды, әлем рыногына ықпалдасу жолында ілгері басты. Қазақстанның сауда әріптестері қатарында еуропалық елдермен қатар, азия өңірінің, Америка, Африка және Австралия елдері де бар.

1997 жылдан бастап елдің сыртқы саудасының географиясы шалғай шетел елдерімен байланыстарды кеңейту бағытына қарай өзгергені байқалады. Достастық елдері арасында және ТМД-дан тыс елдер арасындағы экспорт көлемінің пайыздық арақатынасы да айтарлықтай өзгерді. Шалғай шетел елдерімен саудадағы экспорт белсенділігінің қарбалас кезеңі 2000 жылға тура келді. Бір уақытта 2000 жылы ТМД елдері арасындағы негізгі сауда әріптестері болып табылатын барлық елдерге экспорт көлемі айтарлықтай ұлғайтылды.

1995 жылмен салыстырғанда 2005 жылы сыртқы сауда айналымының көлемі 5 есеге өсіп, 45201,5 АҚШ долларын құрады (2004 жылы өсім - 37,5%). Экспорт операцияларының өсу қарқыны 1999 жылы 10%-ға, 2000 жылы 50%-ға көтерілгеннен кейін 2005 жылы 38.6% құрады. 2005 жылы сыртқы сауда айналымының өсуіне экспорт және импорт операциялары көлемінің көтерілуі ықпал етті (1-диаграмма).

Сыртқы сауда айналым серпіні

2005 жылы Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының 167 әлем елдерінде сауда серіктестері болды (1995 жылы - 146 елде). 2005 жылы Қазақстанның ТМД елдерімен сыртқы сауда айналымы 12200,7 млн. АҚШ долларын құрады және 2004 жылмен салыстырғанда 19,4%-ға көтерілді, оның ішінде экспорт - 4066,8 млн. АҚШ долларына (1%-ға төмендеді), импорт - 8133,9 млн. АҚШ долларына (33%-ға өсті).

Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымында Ресей Федерациясымен жасалатын сауда жетекші роль атқарады, ол бұрынғы тарихи қалыптасқан процестердің арқасында Қазақстанның негізгі сауда әріптесі және Қазақстан өнімінің негізгі тұтынушысы болып табылады.

Әлемдегі басқа мемлекеттермен сыртқы сауда айналымы 33000,8 млн. АҚШ долларын құрады және 2004 жылмен салыстырғанда 45,6%-га көтерілді, соның ішінде экспорт - 23782.2 млн. АҚШ доллары, 48,6%-ға көтерілді, импорт - 9218,6 млн. АҚШ доллары, 38,3%-ға көтерілді.

Экспорт. Экспорттың тауарлық құрылымында шикізат тауарлары басым (2-диаграмма). Бұрынғыдай, негізгі тауарлық топтарды, минералды өнімдер мен қымбат емес металдар құрайды, бірак сонымен қатар осы тауарлардың үлес салмағы өзгерді. Өткен жылдармен салыстырғанда, 2005 жылы Қазақстаннан шығарылған өнімнің жалпы көлеміндегі минералды өнімдер үлесінің (1995 жылғы 29%-дан 2005 жылғы 74%-ға дейін) көтерілгендігі және металлургия өнеркәсібі өнімінің (1995 жылғы 41%-дан 2005 жылғы 16%-ға дейін) төмендегені байқалады.

Минералды өнімдер экспортының 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 50%-ға өсуіне, негізінен, шикі мұнай мен газ конденсатын жеткізу құнының көтерілгендігі әсер етті. Көлемдерді 2004 жылғы деңгейде сақтаған жағдайда, мұнай экспортының орташа құны бір жарым есеге өсті.

Жеке азық-түлік тауарларының (ет және ішек-қарын өнімдері, ұн) жеткізу көлемінің өсіміне қарамастан 2004 жылмен салыстырғанда экспорттық операциялардың нәтижелері бойынша бидай, бидай мен қара бидай (меслина), арпа, күріш жеткізілімі айтарлықтай төмендеді.

Алдағы жылмен салыстырғанда 2005 жылы металлургия өнеркәсібінің өнімін сыртқа шығару 13%-ға көтерілді, бұл темір қорытпаларының, терсек және қара металл қалдықтарының, мыс, мырыш, титан жеткізілімдерінің өсуі есебінен болды, сонымен бір уақытта тегіс темір, қоспаланбаған және қоспаланған тот баспайтын болат жеткізілімі 14%-ға қысқарды.

Қазақстан Республикасы экспортының тауарлық құрылымы

1995

2005

2005 жылы қазақстандық өнімді негізгі сатып алушыларының қатарында Швейцария (19,8%), Италия (15%), Ресей Федерациясы (10,5%), Франция (9,6%), Қытай (8,7%), Нидерланд және Иран (3.2%-дан), Израиль және АҚШ (2,4%-дан), Виргиния аралдары (2%), Канада (1,9%), Румыния және Испания (1,7%-дан), Германия (1,5%), Польша (1,3%), Ұлы Британия (1,2%) болды,

2005 жылы экспорттың жалпы көлеміндегі ТМД елдерінің үлесі 15%-ды құрады (2004 жылы - 20%).

ТМД елдеріне Қазақстан Республикасы экспортының серпіні

млн.АҚШ доллары