Бюджет шығыстары

 Резерв құрамында  көзделген ақша толық көлемінде  пайдаланылған жағдайда Үкімет  немесе жергілікті атқарушы орған  қажет болған кезде Парламентке  немесе тиісті мәслихатқа тиісті  республикалық бюджет туралы заңға немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы Үкімет немесе жергілікті атқарушы орған резервтерінің мөлшерін үлғайту туралы ұсыныстар енгізеді.

 Үкіметтің  немесе жергілікті атқарушы орғанның  резервінен бөлінген ақша қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған немесе ішінара пайдаланылған жағдайда, бюджеттік бағдарламаның әкімшісі бөлінген ақшаның пайдаланылмаған бөлігін ағымдағы қаржы жылының соңына дейін тиісті бюджетке қайтаруды қамтамасыз етеді.

 Үкіметтің және жергілікті атқарушы орғандардың резервтерін пайдалану тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.[1] 
 

[өңдеу]

Пайдаланылған әдебиет

↑ Құлпыбаев  С., Ынтыкбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық / - Алматы. Экономика, 2010- 522 бет ISBN 978-601-225-169-2 
 
 

Мемлекет шығыстарының мәні, құрамы және сыныптамасы

Уикипедиядан  алынған мәлімет, ашық энциклопедия  

Мемлекеттің шығыстары - бұл мемлекеттің жұмыс істеуімен  байланысты ақшалай шығындары. Экономикалық категория ретінде олар коғамдық өндірісті дамытып, жетілдіру, коғамның сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында ішкі жалпы өнімнің бір бөлігін бөлумен және тұтынумен байланысты экономикалық қатынастарды білдіреді. Мемлекеттің шығыстары мемлекеттің қаржылық саясатының маңызды құралы, оның орталықтандырылған және орталықтандырылмаған кірістерін пайдалануға байланысты болатын қаржылық қатынастардың бір бөлігі. Мемлекет шығыстарының өзгешелігі сол, ол қызметтің тек мемлекеттік сферасының қажеттіліктерін камтамасыз етеді. Сондықтан мемлекет шығыстарының мазмұны мен сипаты мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, баскару, қорғаныс және т.б. функцияларымен тікелей байланысты. «Шығыстар» ұғымының қос мағынасы бар:

Ақшалай қаражаттарды олардың максатты арнадымы бойынша  пайдалану, ягни ақшалай қаражаттары айырбас үдерісіндетікелей рәсуалау. Бұл жағдайда шығыстардың құрамынатүпкілікті табыстардың есебінен жүзеге асырылатын өндірістік және өндірістік емес сфера кәсіпорындары мен ұйымдарының, халықтың шығыстары кіріктіріледі, ал жалпы қоғамдық өнім үш қорға: орын толтыру қорына, қорлану қорына, тұтыну қорына ыдырайды.

Айырбас удерісінде қаражаттарды нактылы жұмсаудан  бөлгіштік сипаттағы шығыстарды ажырата білген жөн, бұл шығыстар қаржы арқылы қалыптасады: жалпы  мемлекеттік қорларды пайдаланған  және кәсіпорын-дардың қорларын максатты арналым бойынша бөлген кезде; ақшалай шығыстар барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің түпкілікті табыстарын қалыптастырудың негізі болып табылады. 

Бұл екі аспект «шығыстар» ұғымының оның «шығындар» ұғымына түрленген кездегі қарамақайшылық пен күрделілікті қамтып көрсетеді: егер «шығыстар» түпкілікті рэсуаны, тұтынуды («табыстарға» қарама-карсы) қажет ететін болса, «шығындар» «есепке жатқызылатын» алдымен, келешектегі табысты немесе пайданы күтудегі шығындарды білдіреді. Шаруашылық жүргізудің әр түрлі жүйесінде (рыноктық және әкімшіл- әміршіл) және тіпті экономика дамуының түрлі кезеңдерінде мемлекеттің рөлі, оның функциялары мен қызмет саласы өзгеріп отыратындықтан, бұған сәйкес мемлекеттің жасайтын шығыстарының құрамы мен көлемі тиісінше өзгеріп отырады. Мемлекет шығыстарының құрамына мемлекеттік бюджеггің, мемлекеттік бюжеттен тыс қорлардың, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың, өндірістік және өндірістік емес сфералар мекемелерінің шығыстары кіреді.

Мемлекеттік бюджеттің шығыстары оқулықтың 14.4 парагрфында баяндалған.

 Мемлекеттік  сектордың кәсіпорындары шығыстарының  құрамына мыналар кіреді:

өндірістік, шаруашылық-пайдалану  қызметімен байланысты шығындар;

ұлғаймалы ұдайы  өндіріске (негізгі және айналым  капиталдарына) жұмсалатын шығындар;

бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетін  төлемдер; көтермелеу және ынталандыру  қорларына аударылатын аударымдар. 

Шығындардың бірінші  тобы капиталдардың толық айналымымен  байланысты және өндіріс шығындарының орнын толтыру (өтеу) болып табылады және шартты түрде шығыстарға жатады («шығындар» терминінің мағынасын қараңыз). Сондықтан кәсіпорындар бойынша мемлекеттің шығыстары шығыстардың emu- mi және үшінші топтарын кіріктіреді. Баска категориялардың арасында мемлекет шығыстарының жайы мемлекеттік меншіктің маңызымен және мемлекеттің қазіргі жағдайындағы рөлімен анықталады. Мемлекет өндіріс құралдарының иесі болып табылады, өндірістік үдерістердің ұйымдастырушысы болады, жалпы қоғамдық өнімді жасауға және бөлуге қатысады және өзінің функциялары мен міндеттеріне сәйкес мемлекет шығыстарының жүйесі арқылы қоғамдық қажеттіліктердің едәуір бөлігін канағаттандырады. Реформалау кезеңінде Қазақстан экономикасында мемлекеттік сектордың үлесі шұғыл төмендегімен, бірақ меншіктің, ақшалай ресурстардың едәуір үлесі мемлекеттің қарамағында қалады. Дамыған рыноктық экономикасы бар елдерде мұның өзі дамыған рыноктық қатынастарға сай келеді. Сондықтан «мемлекеттің шығыстары» категориясы тұрақты экономикалық қатынастарды бейнелеп көрсетеді және келешекте өзінің манызын сактайды.

Мемлекет шығыстарының басым бөлігі қоғамдық тауарларды, игіліктерді және қызметтерді өндіруге немесе олармен халықты қамтамасыз етуге бағытталады, бұл мемлекет шығыстарының рөлін айқындайды. Әлеуметтік мәдени мақсаттарға, қорғанысқа, құқықтың тәртіпті қорғауға, басқаруға, мемлекеттің инфрақұрылымдық кәсіпорындары мен ұйымдарының өніміне және қызметтеріне жұмсалатын шығыстар мемлекет, сонымен бірге экономиканың рыноктық секторы тарапынан рыноктық тауарлармен және қызметтер көрсетумен қамтамасыз етуге қосымша ретінде халықтың жалпы қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс. Бағыттары мен маңсатты арнсілымы бойынша шығыстардың барлъщ түрлерінің жиынтығы мемлекет шығыстарының жүйесін құрайды. Мемлекет шығыстарының басым бөлігі мемлекеттік бюджетке орталықтандырылған немесе мемлекеттік кәсіпорындардың қарамағында болатын қоғамның тазата бысы есебінен жүргізіледі. Олар сондай-ак өнімнің өзіндік құнына кіріктірілетін амортизация сомаларымен өтелуі мүмкін, бұл ақша мемлекеттік шаруашылықтың өндірістік капиталдарын көбейту үшін қарастырылған күрделі жұмсалымдарға бағыт-талады. Мемлекет шығыстарының бір бөлігі салықтық төлемдер, қарыздардан түсетін түсімдер түріндегі халықтың қаражаттары есебінен жабылады. Мемлекет шығыстарын қаржыландыру үшін негізгі өндірістік капиталдарды көбейту және техникалық жетілдіру мақсаттарында және кейін кәсіпорындардың табыстарынан өтелетін банктердің ұзақ мерзімді кредиттері тартылады.

 Мемлекеттің  шығыстарын ұйымдастыруға оларды  болжау, сондай-ақ оларды қаржыландыру мен қаражаттарды пайдаланудың катаң тәртібін белгілеу арқылы қол жетеді. Сондықтан мемлекеттің шығыстарын ұйымдастыру қағидаттарының бірі жоспаршылық болып табылады. Ұлттық шаруашылықты баланстандырылмалы дамыту және халықтың әлеуметтік жұмыс деңгейін арттыру максатында мемлекет өндірістік және өндірістік емес сфералары, салалар, экономикалық аудандар арасында жалпы қоғамдық өнім мен үлттық табысты бөлуге және қайта бөлуге қатысады. Мемлекеттің шығыстарын жоспарлаудың басты әдісі болып табылады. Мемлекеттің шығыстарын қаржыландырудың мақсатты сипаты мемлекеттің қаражаттарын катаң белгілі бір шараларға пайдалануды талап етеді. Мұның негізінде ұлттық шаруашылықтың және еңірдің жекелеген салаларын дамытуда үйлесімдіктерге жету, қаржыларды ең алдымен ғылыми-техникалық прогресті айқындайтын неғұрлым перспективалық және прогрессивтік салаларға бөлу және аса маңызды екі әлеуметтік проблемаларды шешу қамтамасыз етіледі.

 Мемлекеттің  шығыстарын каржыландырудың қайтарусыз  сипаты берілген ресурстарды  (кредиттік механизмнен айырмашылығы) тікелей өтеуді талап етпейді. Бұл кагидат бойынша каржылық ресурстарды беру соңғы уақытта мемлекеттік бюджеттен қаржыландырудың кредиттік әдістерімен катар қолданылады (мысалы, Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдаудың мемлекеттік қоры); бұл пайдаланылатын каржылық ресурстардың тиімділігін арттырады. Даму жоспарларының (болжамдарының) орындалуына қарай ңаржыландыру қаржылық ресурстарды тек өндірістік көрсеткіштер орындалғанда және шараларды экономикалық-әлеуметтік дамудың болжамдарына сәйкес жүзеге асырған кезде бөлуді қажет етеді. Ресурстарды пайдалануда үнем режімін сақтау мемлекеттің шығыстарын ұйымдастырудың маңызды кағидаты, ол ішкі резе-рвтерді жұмылдыруға, өндірістік және өндірістік емес сфералардың барлық бөлімдерінде мемлекет қаражаттарына бақылауды күшейтуге, оларды ұтымды әрі құнтты пайдалануға бағытталған.

 Мемлекеттің  шығыстарын ұйымдастырудың қажетті  қағидаты оларды жабудың бюджеттік,  кредиттік және метиікті көздердің  оңтайлы үйлесуі болып табылады. Бұл қағидат мемлекет шығыстарын ортақ қаржыландыру үдерісін білдіреді. Мемлекет шығыстарының жеке түрлері экономикалық маңызы мен мазмұны жағынан бірыңғай (біртекті) емес. Шығындарды қаржыландырудың көздеріндегі, нысандарындағы және әдістеріндегі айырмашылықтар осыған байланысты болады.

 Мемлекеттің  шығыстарын шектеудің (айырудың) аса маңызды критерийі материалдъщ  өндіріс пен үлттық табысты  жасау үдерісінде олардың қатысы  болып табылады. Осыған сәйкес  мемлекеттің шығыстары экономикалық  мазмұны бойынша үш негізгі  топка бөлінеді:

материалдық өндіріспен тікелей байланысты шығыстар;

қызметтің өндірістік емес сферасындағы шығыстар;

мемлекеттік резервтерді  жасауға жұмсалатын шығыстар; 

Шығыстардың бірінші  тобы мемлекеттің шаруашылық қызметімен шарттасылған және үлттық табысты жасаумен байланысты. Мемлекет шығыстарының екінші тобы қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ұлттық табысты тұтынумен байланысты өндірістік емес сфераға жұмсалатын қаражаттар ең алдымен оқу-ағарту мен денсаулық сақтау мекемелерін ұстауға, ғылым мен мәдениетті дамытуға, тұрғын үй мен мәдени-тұрмыстық құрылысқа, қызметкерлерді әлеуметтік сақтандыруға, сонымен бірге қоғамның барлық мүшелерін әлеуметтік камсыздандыруға бағытталады. Мемлекет сондай- ақ қаражаттарды қорғанысқа, мемлекеттік аппаратты ұстауға және мемлекеттік органдардың қызметімен байланысты баска шараларға жұмсайды. Материалдық емес сфера мұқтаждарына жұмсалатын шығыстар түтыну ңорына түсетін ұлттық табыстың бөлігі болып табылады. Алайда өндірістік емес сферадағы: шығындардың өсуі ақырында қоғамдық өндірістің өсу және оның тиімділігін артғыру карқынында білініп. көрінеді. Бұған білікті кадрларды даярлау, ғылым жетістіктерін өндіріске енгізу, материалдық өндіріс сферасының жұмыскерлеріне медициналық қызметті көрсетуді қамқорсыз ету есебінен кол жетеді. Мемлекеттін. шығыстарын қорлану қоры мен тұтыну қоры арасында оңтайлы бөлу мемлекеттің экономикалық саясатының аса маңызды міндеті болып табылады. Қорлану қоры мен тұтыну қорының ара салмағы өзгерді - соңғы жылдары тұтыну қорының өсу карқыны қорлану қорының өсу карқынынан асып түсті. Тұтыну мен қорлануға пайдаланылтын ұлттық ғабыстағы түтыну қорының үлес салмағы Қазақстанда 86 пайызға жуығын құрайды.

 Үшінші топтың  мемлекет шығыстары мемлекеттік  резервтерді жасау мен молықтыруға  салатын шығындар төтенше жағдайлар  кезінде, мысалы, дулей апаттар  кезінде, өндірістік, сондай-ак өндірістік  емес сфералардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға, ысыраптарды өтеуге және кәсіпорындарды, мекемелерді, ұйымдарды және халықты тауарлармен, азық-түлікпен жабдықтауды камтамасыз өтуге арналған. Мұндай резервтерді орталықтандырылмаған тәртіппен (жеке әрбір кәсіпорын мен ұйымда) жасау ұтымды болмас еді. Оларды жасаудың орталықтандырылған тәртібі олардың қажетті мөлшерін салысты рылмалы төмендетуге және бұл резервтерді неғұрлым тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

 Предметтік (мақсатты) белгісі бойынша мемлекеттің  шығыстары экономикаға, әлеуметтік мәдени шараларға, ғылымға, қорғаныс пен басқаруға жұмсалатын шығыстарға бөлінеді.

 Аумақтық  белгісі бойынша мемлекеттің  шығыстары экономикалық өңірлер  бойынша бөлінеді. Мұндай сыныптау  өндіргіш күштерді орналастыруға  және ұлттық шаруашы-лықтағы үйлесімдіктерді жетілдіруге белсенді ықпал жасауға мүмкіндік береді. Салалық белгісі бойынша материалдық өндіріс сферасында мемлекеттің шығыстары өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шарушалығына, көлік пен байланысқа, саудаға, жабдықтау мен дайындауға жұмсалатын шығындарға бөлінеді; өндірістік емес сферада білім беру, ғылым, денсаулық сактау мен дене шынықтыру, әлеуметтік сактандыру мен әлеуметтік қамсыздандыру, қорғаныс, баскару шығындары болып бөлінеді.

 Мемлекеттің  шығыстары қаражаттарды еа жоғары  тиімділікпен пайдаланған жағдайда мемлекеттік қажеттіліктерді неғұрлым толық қамтамасыз етуі тиіс. Осыған байланысты шаруашылық жүргізудің ерекшеліктерімен анықталатын мемлекеттің шығыстарын қаржыландырубың екі әдісі бар:

Шаруашылық есептегі кәсіпорындар мен ұйымдарды қаржыландыру меншікті ресурстар, банк кредиттері есебінен және жетіспеген бөлігі бюджеттік қаражаттар есебінен жасалынады.

Бюджеттік қаржыландыру. Бюджеттік тәртіппен ерекше құжаттардың - каржылаңдырудың дара жоспарларының  негізінде әлеуметтік-мәдени шаралар, мемлекеттік билік пен басқару органдарын үстау, қорғаныс шығындары қаржылаңдырылады. Бюджеттік тәртіппен каржыланатын мекемелер мен ұйымдар бюджеттік деп аталады. 

Ерекше жағдайларда  эдіс ретінде айналысқа қолма-кол  ақша шығару және кредиттік эмиссия есебінен (қолма-қол ақшасыз) эмиссиялық царжыландыру қолданылады. Бағдарламалар мен шараларға, халықты әлеуметтік қорғауды камтамасыз етуге және баска мақсаттарға берілетін нысаналы мемлекеттік қаржылық көмектің нысаны - бюджеттік қаржыландырудың мынадай нысандары қолданылады: демеу қаржы, субвенциялар, субсидиялар