Әлеуметтік – экономикалық география пәні бойынша

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ  МИНИСТРЛІГІ

СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ  ИНСТИТУТЫ 

Экология  және география кафедрасы 
 
 

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС 
 

Әлеуметтік  – экономикалық география  пәні бойынша

( пән  атауы ) 

Тақырыбы: Ақмола облысының демографиялық анализі

Шифр, мамандық: 050116 - "География" 
 

Студент:   Турузбекова Ақмарал                                           Топ: Е - 221

    (аты-жөні)                                                                                 (шифр) 

_______________________________                               .05.2011 жыл

                          (қолы)                                                                (күні) 

Жетекші____________           Жилкишинова Динара Сайрамбековна

                     (қолы)                                          (аты-жөні) 
 

______________________________

                         (баға) 
 
 
 

Семей қаласы

2010 ж.

ЖОСПАР: 

 
 
 
 
 
 

    КІРІСПЕ

    Тақырыптың  өзектілігі.

    Курстық жұмыста жазған тақырыбымызды мектепте білім беру кезінде қолдануымыздың мақсаты, себебін және әрине қолдану  түрін жазу

    Курс  жұмысының мақсаты: Қазақстан Республыкасының демографиясының  дамуы және оған әсер етуші негізгі факторларына анализдеу, мазмұнын ашу. 

    Курс  жұмысының міндеттері:

• Демография туралы және оған әсер етуші факторларға толық сипаттама беру;
• Қазіргі Қазақстанның даму жағдайының  тарихи ерекшеліктерін қарастыру;
• Мектеп бағдарламасы бойынша оқушыларға география пәнінен демография тақырыбын толығымен ашып,түсіндіру
• Курстық жұмыс тақырыбына қорытынды анализ жасау.

 

    Курс  жұмысын зерттеудің әдістері: география пәні бойынша әдебиеттерді теориялық тұрғыда талдау, оқу құралдарын талдау, әңгіме, әңгімелесу, құжаттарды талдау.  

    Курс  жұмысын зерттеуде  пайдаланылған әдебиеттер: зерттеу, еңбектер, оқулықтар, мерзімді басылымдар. Оларға сілтеме жасап өтсем, география оқулықтарымен, сөздіктерді пайдалану, Қазақстанның демографиялық картасымен, кескін картасымен жұмыс жасау және мектеп оқулығы бойынша Қазақстанның халық саны мен табиғи өсімі тақырыбына толдау жасап, оқушыларға көрнекіліктер даярлап, карта, сызба – нұсқалар, тест өткізу. Олардың тізімі әдебиеттер бөлімінде көрсетілген.    
 
 
 
 

    Бөлім 1. Демография ғылымы туралы жалпы түсінік және негізгі ұғымдары

    1.1 Демография  ғылымының  зерттеу обьектісі  және негізгі түсініктері

    Халықты көптеген қоғамдық және жаратылыс тану ғылымдары зерттейді. Осылардың  ішінде демография ерекше орын алады. Демография ғылымы нені зерттейді? Демография (грек. Demos-халық, grapho- жазу) – халықтану ұғымы туралы ұғым. Демография ғылыми тұтастай Жер шарында, жекелеген мемлекеттер мен елдерде, адамдар қауымдастықтарында адамдардың ұрпақ алмасу және өсу заңдылықтарын, тұрғындардың жылжуын, көбеюін, тууы мен өлуін, елді мекендерде орналасуын, отбасын құруын, бала өсіріп тәрбиелеу жағдайларына, жасына, жынысына қарай бөлінуін, және басқада түрлі әлеуметтік топтарда жүріп жататын өзге үдерістерді зерттейді. Қоғамдық ғылымдар тобына енетін, қазір тез дамып келе жатқан демография – салыстырмалы жас ғылым.

    Тұрғындардың  өсіп - өнуі мәселелеріне қызығушылық  сонау ерте заманнан басталса да, оларды жүргізудің негізгі заңдылықтары тек XVII ғасырдың соңында қалыптаса бастады. Ал «демография » терминінің ғылыми айналысқа 1855 жылдан бастап қана енді. Айғақты мәліметтер көптеп жиналған сайын оларды жинақтау, қорыту істері де қарқынды жүре бастады. Біртіндеп  тұрғындардың сан жағынан өсу  заңдылықтары айқындалып, зерттеу жұмыстары  тереңдей берді. Өткен ғасырдың екінші жартысында демографиялық зерттеулер кең ауқымда жүргізіле бастады. Қазір демографияны қоғамдық ғылымдар ішіндегі жетекші салалардың бірі деп  атауға болады.

    Халық кең мағынасында (немесе ел-жұрт) адамдардың жиынтығын білдіреді. Ол белгілі  бір территорияда (немесе жер көлемінде) өмір сүреді, іс-әрекет, қызмет жасайды. Демография халықтың құрамын, санын  және оның өсуін, өнуін, көбеюін, азаюын зерттейді. Бұл процесте адамның  жынысы, жасы, атқаратын қызметі, жұмысы, т.б. жақтары негізге алынады, (мысалы, некелесу, туу, миграция, өндіріске  әсерін, т.б.) зерттейді. Әр қоғам халқының өзінің өсу, өнудегі ерекше даму заңдылықтары болады. Ал, мұның өзі қоғамның нақтылы  әлеуметтік – экономикалық жағдайына  байланысты. Халықтың санын, құрылымын  және оның қозғалысын, дамуын, өзгеруін демография ғылымы, дәлірегі, оның ішінде демографиялық статистика зерттейді. Кейінгінің негізін ғылыми экономикалық теориялар, тұжырымдар құрайды.

    Ғылыми  саяси экономия теориясына сәйкес әрбір  тарихи өндірістік тәсілдің өзіне тән  халықтың өсіп-өну заңы болады. Халықтың жұмыссыздығы, оның материалдық жағдайының төмен болуы сол қоғамның экономикалық даму заңдарына тікелей байланысты. Осыған орай халықтың өсуі қоғамның материалдық  жағдайының жүйесіне кіреді, бірақ, ол қоғамның негізгі қозғаушы күші бола алмайды. Сонымен,демография халықтың алуан түрлі ерекшелік сипаттамаларын зерттейді. Халықтың сан жағынан  қанша, қаншаадам белгілі бір  мамандықта, қанша адамның белгілі  бір деңгей-дәрежеде білімі бар; екінші жағынан, демография адамдардың кейбір сапалық сипаттамаларын, мысалы, белгілі  бір орындалып жатқан қызмет тұрғысынан халықтың қоғамдағы әлеуметтік жағдайын зерттейді. Демографиялық зерттеудің өлшемі-нақтылы адам. Оның өмір-тіршілігінде физиологиялық ерекшелікткрі, әсіресе, оның тұрғын орны, отбасы жағдайы, қызмет түрі, мамандығы, жұмыс орны, қоғамдық жағдайы, білімі, тілдерді білу, т.б. біртіндеп  өзгеруі мүмкін. Жеке адамдардың сипаттамасын өзгертеді. Мысалы, неке үйленушілердің қатарын көбейтіп, бойдақтардың саны кемітеді. Жеке адамдардың мекен-тұрағын  ауыстыруы – яғни миграция-халықтың құрамына,санына әсер ететін үлкен  фактор. Халықтың саны, оның құрамы туу, өлу сияқты биологиялық заңдылықтарға  сәйкес әрдайым өзгеріп отырады. Халықтың санын, құрылысын ғылыми ұйымдастырылған  статистика жолымен есептеу әдісі  қолданылады. Демографияда статистикалық  әдістердің ерекше зор маңызы бар, кейбір ғалымдар демография мен демографиялық  статистиканы ұқсас ұғымдар деп  есептеп, бір-бірімен шатастырады. Бірақ, демография лық ұғымның мазмұны  анағұрлым кең; оның өзіне міндеттері бар, ол халықтың дамуы, өсуі саласындағы  байланысты, заңдылықтықты ашуы керек, бұл үшін қоғамдағы елеулі қатынастарды ескере отырып, статистикалық деректерді негізге алуға тиіс. Демография халықты  зерттейтін барлық ғылымдарды қажетті  материалдармен қамтамасыз етеді.

    Демографиялық дүмпу – халық санының шұғыл  да қарқынды табиғи өсуі .

    Демографиялық дүмпу кезеңінде өлімнің азаюы  тууыдың азаюынан асып түсіп жатады да, ал халың санының қоғамдағы  әлеуметтік – экономикалық жағдайларға  тәуелсіз түрде – ақ жедел өсуіне алып келеді. Дүние жүзіндегі халық  санының өте тез өсуі 20 ғасырдың 2 жартысынан басталады. Мыс, жер шары халқының жыл сайынғы абсолют  өсуі 20 ғасырдың басында 40-50 млн-ға ғасырдың соңында 90 млн адамға жетті. Дүние  жүзінің түрлі аймақтарында халық  санының өсуі әр түрлі. Қазіргі кезде  Демографиялық дүмпуді басынан  өткеріп отырған елдерде бүкіл  планета халқының ¾ бөлігі тұрады. Оның ішінде Азияның хылқы жыл  сайын шамамен 55 млн адамға, Африканың  халқы 20 млн адамға, Латын Америкасында 10 млн – нан астам адамға өсіп отырады. Демографиялық дүмпудің әсері  Қазақстанда да қарқынды сипат алды. Әсіресе 20 ғасырдың 2-жартысында халық  саны тез өсті. Нәтижесінде, халық  саны 9,3 млн –нан астам (1959) 16,5 млн-ға (1989) дейін ұлғайды. Қазақ халқының саны 13 миллондық деңгейден 1945 – 74 ж  жедел өсу яғни нағыз Демографиялық  дүмпу қарқыны салғындай түсті. 2002 жылдан Қазақстанда жаңа Демографиялық  дүмпу құбылыс басталатына болжануда.                

    Демографиялық дағдарыс - әлеуметтік, экономикалық, табиғи ықпалдардың әсерінен белгілі бір  аймақтағы (елдегі, облыстағы, аудандағы) халықтың ұдайы өсуінің тежелуі  Демографиялық дағдарысқа соғыс, әлеуметтік, экономикалық жағдайлар, мемлекеттің  демографиялық саясаты т.б. тікелей  әсер етеді. Қазақ халқы 20 ғасырда (1916 - 22) бірінші Демографиялық дағдарысқа ұшырады. Қазан төңкерісі мен  Азамат соғысы жылдарында шаруашылықтың  күйзеліске, халықтың ашаршылыққа душар  болуынан елдегі халықтың 19% - і (яғни 950 мың қазақ) оапт болды. Сонымен қатар, шет елдерге (Қытай, Монғолия, Ауғанстан, Иран, Түркия) 400 мың халық біржола  қоныс аударды. Екінші Демографиялық  дағдарыс 1931-32 ж басталды. 1932 жылғы  ашаршылықтың кесірінен 2 млн 300 мың  адам өлді. Осы кезде 900 мың қазақ  жан сақтау үшін шет аймаққа көшті. Ал 2 – дүниежүзілік соғыста 600 мыңдай қазақ шығын болды. Сөйтіп үш рет  соққан Демографиялық дағдарыстың  салдарынан Қазақстаннан біржолата  көшіп кеткендерді қоса есептегенде, қазақ халқы 4,5 млн адамға кеміген. Демографтардың топшылауы бойынша, егер мұндай Демографиялық дағдарыс болмаса, қазақ халқының саны бұл  күнде 25 млн-ға жеткен болар еді. 

2. Халық саны және ұдайы өсуі. Халықты санау  әдісі. Халықтың ұдайы  өсуінің заңдылықтары

    Халықтың  саны және ұдайы өсуі.

    Адам  – планетамыздың басты баға жетпес байлығы. Адамзат факторының қоғам  өмірінің барлық саласындағы алатын орны аса маңызды. Сол себепті  оны зерттеп білудің де маңызы зор.

    Жер шары халқының көбеюі мен таралуының алғышарттары, зерттелуі. Тұрғындар  географиясы зерттейтін басты нысандар қатарына – халықтың саны, оның құрамы, таралып орналасуы, ырғақты түрдегі  ұдайы өсу режимі жатады. Бұл мәселені демография және этнография ғылымсдары да зерттейді. Осы ғылымдар негізіндегі  географияның зерттейтін шептес саласы «демография» және «этнография »  пайда болды. Ал тұрғындар географиясы  халықты кеңістікте орналасу тұрғысынан, оның ерекшеліктерін және дамуын қарастырады. Маман – географтар үшін халықтың құрамын, оның ұдайы өсуін, олардың  арасындағы айырмашылықтарын білу арқылы, еңбек ресурсының сан мөлшері  мен құрамы жайлы мәліметтерді білу өте маңызды. Сол сияқты бұл ресурстарды  зерттеу барысында әрбір халықтың этникалық тобының материалдық  және мәдени – рухани жақтары, әдет ғұрпы мен еңбек дағдылары  ескеріліп сипатталады.

    Қазіргі кезеңде адамдар тұруға жарамды  жерлерге толықтай қоныстандырылғын. Бірақ та барлық тарихи уақытта планетамыздың  мекенделуі дәл осылайша болмаған. Осы заманғы адамдар «ойлау қабілеті»  бар адам ретінде шамамен бұдан 50 мың жыл бұрын ертедегі адам тәрізді маймылдардан пайда болған. Көптеген ғалымдардың пікірінше, адамдар  белгілі бір үлкекн аумақты алатын географиялық ауданнан шыққан. Соңғы  табылған археологиялық жаңалықтарға байланысты алғашқы адам шыққан аймаққа: Солтүстік Шығыс пен Орталық  Африка және Оңтүстік – Батыс Азия мен Оңтүстік - Шығыс Еуропаны жатқызып жүр. Әрі қарай адамдар көбейе келе біртіндеп басқа да жерлерге тарала бастады. Шамамен осыдан 30 мың  жыл бұрын Еуропаның солтүстік  бөлігіне, Оңтүстік – Шығыс және Солтүстік – Шығыс Азияға таралған. Болжам бойынша, одан Беринг бұғазы арқылы Жаңа Дүниеге, ал Оңтүстік – Шығыс  Азияның жіңішке бұғаздары арқылы Австралия мен Жаңа Гвинеяға өткен. Бірақ алғашқы адамдардың санын  білу мүмкін емес. Тіптен біздің жыл  санауымызға дейінгі кезеңдегі  халықтың санын мөлшерлеп айтуға да ешбір деректер жоқ. Ғалымдар болжаммен  біздің жыл санауымызға дейінгі VII ғасырларда жер шарында шамамен 10 млн. адам болған дейді. Біздің заманымызға  дейінгі төрт мыңыншы жылы егіншіліктің пайда болуы халықтың тез өсуіне әкелді. Біртіндеп егіншілікпен шұғылдану  халықтың құрлықтағы қоныстану аймақтарының, яғни «ойкумендердің» негізгі факторы  болды. Алғашқы егіншілік ошақтары пайда болған жерлері – Ніл  аңғары, Оңтүстік – Батыс және Оңтүстік Шығыс Азия, сол кезден бастап олар халықтың шоғырланып орналасу орталықтарына  айналды.