Инновация түсінігі

технологияға-инновацияны  жүзеге асырудың шынайы, материалдық  ұйымдастыру түрі ретінде және

өнімге осы  технологияның нәтижесі ретінде. Басқаша  айтқанда, инновациялық даму жаңа технология мен өнімдердің пайда болуы мен таралуын сипатталады.

 

Технологиялық серпілістік өзгерісі жеке өнім түрлері  ғана емес, тұтастай саланың құрып  кетуіне әкеліп соғады. Инновациялық технологияның инновациялық өнім өндірумен  өзара байланысы бойынша заңдылықтарының маңызы зор, себебі ең озық деген технология да экономикалық нәтижесі тек сапасы жоғары әрі тиімді өнім шығару арқылы ғана қол жеткізе алады. Инновациялық технологияның соңғы нәтижесі нақ осы шығарылған өнім арқылы анықталады. Бұл нәтиже жаңа технологияға көшуге байланысы болғаншығындарын ақтау үшін ол оң мәнге ие болуы қажет. Бірақ, кей жағдайда ол теріс мәнге тең болуы да мүмкін,онда жаңа қолданылған технология соңғы нәтиже ретіндеқосымша пайда әкелу орнына кәсіпкергезиян келтіруі мүмкін.

 

Нарықтық экономика  жағдайында технология мен өнімдердің біріккен біртұтас даму қажеттіліктің  өзгеруін сипаттайтын өнімнің өмір сүру циклінде ( ООЦ) көрініс табады.Ол ендіру аясын тұтынушылық салаға ендіруді, өндірістің өсуін, өнімнің  жетілуін, қажеттіліктің қанығуын оның төмендеуін қамтиды. Мұндай тәсіл жақын арадағы мақсаттар үшін жобаланған өнімді өндіру және сату қолайлы, бірақ тек әрекет тактикасын ғана анықтайды. Ал даму стратегиясын құру үшін инновациялық үдерістің барлық сатыларына таңдау арқылы жаңартуды басқару қажет.

 

Ұйымдық құрылым  және менеджмент

 

Инновация менеджментінде жаңа әдіс- амалдарды дамытудықоса алғанда, инновациялық дамыту мен ұйымдық  құрылымды үйлестіру маңызды  заңдылық болып табылады. Оның мәні: технологиялық дамудағы сапалық өзгерістер шынайы түрде кәсіпорынның ұйымдық құрылымында, өндірісті ұйымдастыру және басқарудың жаңа әдістерін қолдануды, қызметкерлердің төмендеу деңгейі және біліктілігін дамытуда өзгерістер туғызады. Инновациялық белсенділікті арттыру мәселесіншешуде кәсіпорынның ұйымдық құрылымын жетілдірудің рөлі ерекше болады.

 

Жаңа технологиялық  құрылыстың негізін құрайтын технологиялық  жиынтығы болатын ғылыми- технологиялық  серпілістік даму әлеуетіне ие, инновациялық түрдегі барабар шаруашылық құрылымдар арқылы іске асырылатынын білдіреді.

 

Қазір инновациялық үдерістерді басқару ісінде тиісті білімі бар жаңа заман менеджерлері – инновациялық менеджерлер айрықша  рөл атқаруы керек. Отандық ғылымның жинақталған инновация әлеуетін өнеркәсіптік ауқымда іске асыру қабілетсіздігі, ең алдымен, өнертабыстардың коммерциялық әлеуетін іске асыра алатын басқарушылардың жетіспеушілігінен болып отыр. Кәсіби менеджменттің жоқтығынан еліміз ғылыми кадрлар мен теңдесі жоқ, бірегей тәжірибесін жоғалтуда. Елде технологияны коммерциалдау және инновациялық кәсіпорындарды басқару жөніндегі инновациялық менеджер-мамандар даярлаудың кең ауқымды бағдарламасын жасап, оны іске асырудың кезі келді. Кәсіпорынның инновациялық дамуын басқару үшін, бұл мамандар инновациялық дамудың жалпы заңдылықтарын біліп қана қоймай, соған қоса технологияны тарту мен сатып пайда табуды, зияткерлік меншігін қорғау және пайдалану, ұлттық жобаларды басқару, бизнес-жоспарлау, жаңа өнім мен технологиядан пайда табу маңызын (әлеуетін) болжау және бағалау мәселелері жөнінде қажетті білімі болуы шарт.

 

Координаттар  тепе-теңдігі мен кешендігі

 

Сонымен, инновация  жаңа технология ендіру, жаңа қосымшаларды пайдалану (жаңа өнімдер мен қызметтер), жаңа нарықтар құру және жаңа ұйымдастырушылық түрлерін қолданудың (менеджменттегі жаңа әдіс-амал) нәтижесі болуы мүмкін. Демек, инновацияны оқиға ретінде, бизнес әлемінде жаңа бір нәрсенің пайда болуы немесе бір жаңалық екіншісін тудыратын үдеріс ретінде қарастырға болады. Технологияда орын алған өзгерістер жаңа өнім пайда болуына әкелді, ол өз кезегінде, егер дұрыс та ұтымды пайдаланса, бизнес-үдерісті ұйымдастыру ісінде өзгерту енгізуді талап етеді. Ең соңында, жаңа өнімде жаңа нарық қалыптасып, дамуына алып келеді. Осылайша, инновация – бл оңашаланған оқиға емес, ол өзара байланысқан әр түрлі оқиғалардан құралған траектория. Көп жағдайда бұл – өзара әрекеттесіп, бір біріне ықпал ететін амал. Инновациялық іс-әрекет ғылыми, технологияның, ұйымдық, қаржылық, коммерциялық және өзге де іс-шаралар кешенінен тұрады және осы жинақтылығымен ол инновацияға әкелді.

 

Биотехнология және оның негізгі бағыттары

 

Биотехнология дегеніміз — биологиялық организмдердің қатысуымен жүретін процестерді, адамның  мақсатына сай өзгерту арқылы өндірісте пайдалану. "Биотехнология" деген терминді алғаш рет 1919 жылы венгр ғалымы К.Эреки енгізді. Қазіргі биотехнологияның басты мақсаты — өсімдіктердің жаңа сорттарын, жануарлардың асыл тұкымын, микроорганизмдердің штаммаларын шығару. Оны адам өміріне қажетті заттар өндіру үшін биологиялық нысандар мен процестерге негізделген жаңа ғылымның және өндірістің сапасы деп қарауға болады. Ата-әжелеріміз ежелден микроорганизмдерді қымыз бен шұбат, айран ашытуға, құрт пен ірімшік жасауға, нан пісіруге, тері илеуге, т.б. қажетті заттарды дайындауға пайдаланған. Қазіргі биотехнологияның мынадай негізгі бағыттары бар: микробиологиялық өндіріс, жасушалық инженерия жөне гендік инженерия. Биотехнологияда биохимия, микробиология, молекулалық биология, генетика ғылымдарының жетістіктерінің нәтижесінде өте бағалы биологиялық белсенді заттар — гормондар, ферменттер, витаминдер, антибиотиктер, органикалық қышқылдар — сірке, лимон, сүт және кейбір дәрі-дәрмектер алынады. Қазір ең жоғары өнімді микроорганизмдер штаммаларының көмегімен 150-ден астам биологиялық заттардың түрлері синтезделді. Мысалы, адамда және кейбір жануарлар организмінде синтезделмейтін аминқышқылы лизинді тек микроорганизмдер арқылы алады. Егер жануарлар организмінде лизин жетіспейтін болса, оның денесінің өсуі тоқтайды. Сондықтан лизинді жануарлардың жемшебіне қосып береді. Биотехнологияның биологиялық әдістерін қоршаған ортаны ластанудан тазарту үшін қолданады. Ластанған суларды микроорганизмдердің көмегімен тазартады. Үлкен қалалардың, өндіріс орындардың шығарған зиянды қалдықтарын тазарту кейбір бактериялардың қатысуымен жүреді. Металл қалдықтарымен (уран, мыс, кобальт, т.б.) ластанған суларды тазарту үшін оларды өз жасушаларына жинайтын бактериялардың түрлерін пайдаланады. Сонымен биотехнология экологиялық мәселелерді шешуге қатысады. Үндістанда, Қытайда, Филиппинде үйлерді жылытуға және тамақ дайындауда биогаз — метан мен кеміркышқыл газдың қоспасын пайдаланады. Ол үшін арнаулы контейнерлерге малдың қиын, қант өндірісінің, ауыл шаруашылығы заттарының калдыңтарын жинап, оларға бактерияның арнайы себіндісін қосады. Осы қоспадан биогаз алады.

 

Гендік инженерия

Соңғы жылдары  молекулалық биология мен генетика ғылымдарының жетістіктеріне байланысты гендік инжерения ғылымы пайда болды. Гендік инженерия организмдердің жаксы  қасиеттерін сақтап қалумен қатар  оған сапалы қасиет бере алады. "Инженерия" термині құрастыру деген мағынаны білдіреді. Гендік инженерияның мақсаты — алдын ала белгіленген үлгіге сәйкес генотипі жағынан жақсарған организмдер алу. Алғаш рет гендік инженерияның тәсілдерін пайдаланып инсулин алды. Инсулин гормоны адамның ұйқы безінде жасалынады. Егер инсулиннің түзілуі бұзылатын болса, адам диабет ауруына шалдығады. Қазір дүние жүзінде 60 млн-нан астам адам диабетпен ауырады. Осы уақытқа дейін инсулин гормонын сиыр мен шошқаның ұйкы безінен алатын. Ал инсулинге тәуелді адамдардың саны жылдан-жылға арта түсуде. Осы себептерге орай адамның инсулин генін бактерияға гендік инженерия әдісімен көшіру керек болды. 1982 жылы адамның инсулин синтездейтін генін ішек таяқшасы бактериясының генотипіне енгізді. Сонда көлемі 1000 л бактерия себіндісінен 200 г-ға дейін инсулин өндіруге болады екен. Бұрынғы әдіс бойынша есу гормонының мұндай мөлшерін өндіру үшін сиырдың немесе шопщаның 1600 кг ұйқы безі қажет болар еді. Инсулиннен кейін гендік инженериялық әдіспен самотропин деп аталатын өсу гормонын бактерияларда синтездеу қолға алынды. Самотропин ірі қара малдардың сүтінің артуына қой мен шошканың еттілігінің жақсаруына әсер ететіні анықталды.

 

Жасушалық инженерия

 

Жасушалық инженерия  жоғары сатыдағы организмдердің, өсімдіктер мен жануарлардың жеке жасушаларын және ұлпаларын жасанды көректік орта жағдайында өсіру. Жасушалық инженерия әдісі арқылы бір жасушаның ядросын екінші жасушаға көшіру және ядросыз жасушаларды өсіріп алуға болады. Жасаңды көректік ортада, яғни "in vitro" (жасанды) жағдайында жануарлардың (ит пен мысықтың, тышқан мен адамның) гибридтік жасушасын алған. Жануарлар жасушасын коректік ортада ұзақ өсіруге болады. 1997—1999 жылдары жануарлар инженериясын зерттейтін ғалымдар үлкен табысқа жетті. Англияда Розлин атындағы институттың ғалымдары алты жастағы саулық қойдың желінінің жасушасын "in vitro" жағдайында өсіріп, анасы тектес ұрпақ алды. Жапон елінде осындай өдісті қолданып, ірі қара малдың тұқымын, Оңтүстік Африка мен АҚШ-та кұрбақа мен тышқанның дараларын шығарды. Қазір өсімдіктер биотехнологиясының ауыл шаруашылығында маңызды бағыттары коп-ақ. Біріншіден, есімдіктердің кез келген органдарынан жасушасын алып, коректік орта жағдайында өсіріп, тұтас өсімдік алуға болады. Екіншіден, осы әдіспен бір жылда 1 млн есімдік алуға болар еді. Үшіншіден, жасушалық биотехнологияға негізделген жасанды коректік ортада синтезделетін экономикалық маңызды косымша заттарды (алка-лоидтер, гликозидтер, хош иісті майлар, дәмді заттар, табиғи бояулар, т.б.) алуға болады. Төртіншіден, өсімдіктерді клондық көбейтуге және сауықтыруға болады. Мысал ретінде, Қазақстанда алғаш рет өсімдіктер биотехнологиясының негізін калаған профессор Ізбасар Рахымбаевтың басшылығымен, микрокөбейту әдісін пайдаланып, өсімдіктердің 2400-ден астам түрлерін шығарды. Осындай жұмыстардың нөтижесінде сирек кездесетін және жойылып бара жатқан өсімдіктердің генофондысын сақтауға және көбейтуге, сәндік өсімдіктердің бірегей сорттарын тез арада көбейтін алуға мүмкіндік туды. "In vitro" жағдайында сауықтыру әдісін қолдану арқылы шаруашылықта пайдаланатын картоптың барлық бағалы сорттарын шығаруға болады. Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің өсімдіктер физиологиясы және биохимия кафедрасында бидай мен арпа тозаңқаптарын өсіру жұмыстары табысты жүргізілді. Гаплоидтік регенерант өсімдіктер алынды. Қытай ғалымдары андрогендік гаплоидтер негізінде күріштің, бидайдың, жүгерінің, қара бидайдың, арпаның, т.б. дақылдардың сорттарын шығарды. Бір жасушадан алынған тұтас есімдік және оның ұрпақтары белгілі антибиотикке төзімді болады. Осында көрсетілген әдіс бойынша есімдіктердің температураға, тұзды топырақ және зиянды жөндіктерге төзімді касиеттерін арттыруға болады.

 

Нанотехнология

 

Нанотехнология - бұл көзге көрінбейтін аса ұсақ бөлшектерді ретке келтіре отырып, соның ерекшеліктерін алдын-ала белгілеп беру арқылы әлдебір құрылымды құрастыруға қажетті жекелеген атомдарды ыңғайластыра орналастыру. Нанотехнология (грек. nanos – ергежейлі және технология) – кеңістіктің нанометрлік аймағындағы жеке атомдарға, молекулаларға, молекулалық жүйелерге әсер ету арқылы жаңа физика-химиялық қасиеттері бар молекулалар, наноқұрылымдар, наноқұрылғылар мен материалдар алу мүмкіндіктерін зерттейтін қолданбалы ғылым. Нанометр дегеніміз бір метрдің миллиардтан бір бөлігі (1 нанометр=10-9 метр). Нанотехнология осындай ауқымды өлшемдермен айналысады.[2] Нанотехнология – кеңістіктің нанометрлік аймағындағы жеке атомдарға, молекулаларға, молекулалық жүйелерге әсер ету арқылы жаңа физика-химия қасиеттері бар молекулалар, наноқұрылымдар, наноқұрылғылар мен материалдар алу мүмкіндіктерін зерттейтін қолданбалы ғылым.

 

Мазмұны

1 Тарихы

2 Қолдану аясы

3 Нанотехнологияны  пайдаланудың болашағы

4 Нанотехнологияның  негізгі міндеттері

5 Нанотүтікшелер

6 Нанотехнологияны  елімізде дамытудың алдыңғы шарттары

 

Тарихы

 

Әуестену, еліктеу, қиялға берілу секілді адами қалыптардың  бірте-бірте ел сенгісіз жаңалықтарға бастайтыны әлмисақтан белгілі. [3] Аңыз-ертегілердегі  аспанға ұшатын ағаш ат пен кілем, желаяқ етіктер, аста-төк дастархан, қияндағыны көз алдыңа алып келетін қол айна секілділер шындыққа айналып, дәл қазір "көне дүниелер" санала бастады. Нанотехнология да өмірге осындай қиял мен әуестік нәтижесінде келген еді. 1986 жылы студент Эрик Дрекслер өзінің "Жасампаз машина" аталатын футуристік эссесінде тұңгыш рет молекулярлы технология атауын қолданады. Ол фантаст-жазушы Станислав Лемнің идеяларына өз қиял-болжамдарын қосақтай отырып, "Саналы тіршілік ортасының" жалпы бет-бейнесін жасап шығады. Осы болжамға сәйкес, XXI ғасырда нанороботтар әрбір заттың, әрбір адам ағзасының ішіне енгізіледі де, адамзат қоршаған әлеммен бірге тұтастай саналы компьютерге айналады. Мұндай идея Эссе Дрекслерден бұрынырақ пайда болған көрінеді. 1981 жылы ІВМ корпорациясының швейцариялық филиалындағы екі инженер, Герд Бинниг пен Гейнрих Рорер мәнерлеп туннельдеуші микроскоп ойлап тауыпты. Микроскоптың құрылымы аса қарапайым: шамалы қысымға қосылған аса жіңішке ине бір нанометр шамасындағы қашықтықта материалдың үстімен жылжып отырады. Осы кезде инелердің өткір ұшы материалдың беткі қабатына электрондарды тесіп өткізеді де, соның нәтижесінде шамалы тоқ пайда болады, оның көлемі ине мен беткі қабаттың арасындағы қашықтыққа байланысты болады. Осылайша материалдың беткі қабатынан жекелеген атомдарды "ажыратуға" мүмкіндік туады. Бұл ғылымның пайда болуын 1959 жылы Нобель сыйлығының лауреаты, АҚШ физигі Р.Фейнманның жеке атомдарды манипулятор көмегімен қозғалту мүмкіндіктері туралы жасаған баяндамасымен байланыстырады. Нанотехнология терминін қолданысқа алғаш рет 1974 жылы жапон физигі Норио Танигути енгізген. Макроскопиялық заңдылықтарға сүйенетін басқа инженер ғылымдардан нанотехнологияның негізгі ерекшелігі, нанонысандар үшін кванттық және молекулааралық өзара әсерлесуінің күшті болуына байланысты. Нанотехнология саласындағы зерттеулер қазірдің өзінде практикалық маңызы зор нәтижелер беруде.

 

Қолдану аясы

 

Генетика,медицина, клондау, микроағзалардағы бактерияларға  әсер ету және машина жасау, электроника, т.б. өндірістерге арналған жаңа материалдар  алу, техника мен өндірістің барлық түрлерін жаңа сапа деңгейіне көтеру мәселелерін нанотехнологияны дамыту арқылы ғана шешуге болады. Қазақстанда наноқұрылымдарды зерттеу ҚР білім және ғылым министрлігінің іргелі ғылыми-зерттеулер бағдарламасы бойынша 2003 жылдан жүргізіле бастады. Нанотехнологиялық зерттеулерде белгілі жетістіктерге жеткен ғылым ұжымдарды топтастырып, олардың жұмыстарын үйлестіру мақсатында Алматы қаласы маңындағы Алатау кентіндегі Ақпараттық технологиялар бағы аймағына кіретін физика-техника институты жанынан ұлттық нанотехнология лабораториясы ұйымдастырылған. Мұндағы ғылыми-зерттеулер нақты жобалардан тұратын бағдарламалар бойынша жүргізіледі.

 

Нанотехнологияны  пайдаланудың болашағы

 

Нано трубалар.

 

Бұған ғылыми фантастикаға ден қойған бірқатар жаңашылдардың  да сенімсіздік танытары күмәнсіз. Мәселен, Scientifus Amerika журналының болжамына сүйенсек, таяу арада көлемі почта маркасына тең медициналық құрылғы жасалады екен. Соны жарақат алған жерге қойса жеткілікті, ол қанның құрамын, қандай дәрі қажет екенін анықтап, сол дәрі-дәрмекті қанның құрамына өзі жібереді. 2025 жылы дайын атомнан кез-келген затты құрастыруға қабілетті алғашқы нанороботтар жасалмақшы. Ауыл шаруашылығында да айтарлықтай өзгерістер болады: нанороботтар өсімдіктер мен жануарларды алмастырып, азық-түлік өндіретін дәрежеге қол жеткізеді. Осыған сәйкес экологиялық жағдай да жақсара түседі. Өнеркәсіптің жаңа түрлері болашақта қалдық заттар шығармай, оның есесіне нанороботтар ескі қалдықтарды жояды. Тәжірибе барысында анықталғандай, тоннельдеуші микроскоптың бұрынғыларға қарағанда біршама артықшылықтары бар екен. Соның көмегімен жекелеген атомдарды "көруді" былай қойғанда, соларға әсер ету арқылы кез-келген кернеуді өзгертуге де мүмкіндік туады: қарапайым тілмен айтсақ, тоннельдеуші микроскоптың көмегімен атомды "іліп" алуға және қажетті жеріне қондыруға болады. Физиктердің атомдарды өз қалауынша орналастыруға теориялық мүмкіндіктері пайда болады, яғни соларды кірпіш секілді қалай отырып, кез-келген затты жасап шығуға болады екен.

 

Нанотехнологияның негізгі міндеттері

 

Қазір ғалымдар тұсауы жаңа кесілген 'нанотехнологияның үш негізгі міндеттерін айқындап алды:

Біріншіден, осының көмегіне сүйене отырып, атомдарды  өз қалауымызша тікелей орналастыру  жүзеге асырылады, яғни ерекше қасиеттерге  ие болған материалдар жасалады.

Екіншіден, көлемдері жекелеген молекулаларға немесе атомдарға тең белсенді элементтері бар электрондық схемалардың өндірісін ұйымдастыру көзделіп отыр.