Инновация түсінігі

Үшіншіден, ғалымдар көлемі молекулаға тең механизмдер  мен роботтар, яғни наномашина жасауды  көздеуде.

 

Бұл әрине, енді ғана қолға алына бастаған, тәжірибе жүзінде сынақтан өткен алғашқы қадамдар ғана. Бірақ ғылымы мен білімі дамыған бірқатар елдерде соның алғашқы үлгілері қолданысқа енгізіле бастады. Мәселен, Массачусетс технологиялық институтында қазір көлемі бақыр ақшадай өрмекші-роботтың алғашқы үлгісі жасалынды, ол бір минутта 10000-ға дейін әртүрлі қозғалыстарға келтіріледі. Бірақ көлемі үлкен болғандықтан, оны нағыз наноробот деуге ертерек секілді. Ресей ғалымдары да америкалық әріптестерінен қалысар емес. Олар нанотехнологияны медицина саласына жұмыс істету жолында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде.

 

Таяудағы жылдары  адамның індері бойымен өз бетінше  қозғалып жүретін және биологиялық  заттардың орналасқан әрі шоғырланған  жерін анықтауға мүмкіндік беретін  молекулалық құрылымдар жасауымыз мүмкін, - дейді Ресей ғылым академиясының академигі, профессор Юрий Евдокимов. Егер осыған қол жетсе, онда биохимиялық зертханалар мен медицина-клиникалық диагностикада аса ауқымды мүмкіндіктер ашылып, адам ағзасындағы дертті дәл анықтауға және толық емдеуге мүмкіндік туады.

 

Осындай молекулярлы  машина өткен жылы Мичиган университетінде  сынақтан өткізіліпті. Нанороботтар үш бөліктен тұрған екен: тасымалдағыш-молекулалар, қатерлі ісік жасушаларын барлап білетін-молекулалар (ДНҚ фрагменттері бар) және люминофер-молекулалар. Осындай құрылымды ағзаға енгізген кезде олар ісік жайлаған жерге орналасып, люминесценцияның көмегімен соны нақты көрсеткен. Дәл осындай амалмен ауру жайлаған жерге дәрі жіберуге болатыны да күмәнсіз.

 

Қалай дегенмен де ғалымдар адам өмірі үшін күресті одан әрі жалғастыруда. Олардың сөзіне сенсек, таяудағы жылдары қолдан жасалған ДНҚ-молекуланың негізінде адам ағзасын микробтардан тазартуға немесе енді тамыр жая бастаған қатерлі ісік жасушасын жоюға жол ашылатыны сөзсіз.

 

Нанотүтікшелер

 

Соның бір айғағы фуллерендер аккумуляторлық батареяларды шығаруға қолданылуда. Оның өз «ағайындарынан»  айырмашылығы — сыйымдылығы бес  есе көп, салмағы өте аз, жоғары экологиялық сапасы мен санитарлық қауіпсіздігінде. Батареяның бұл түрін жеке компьютерлер мен дыбыс аппараттарының қоректену көзіне пайдаланады. Бірақ, оны жүзеге асыру оңай шаруа емес. Өйткені, америкалық «Carbon Nanotechnologies» тәулігіне 0,5-1 кг ғана нанотүтікше жасап шығара алады. Бұл ретте Жапония да белгілі бір мөлшерде табысқа жетті. Мұнда жылына 400 кг фуллерен шығаратын тәжірибе зауыты салынуда. Сонымен бірге, осы елде жылына 120 тонна нанотүтікше шығаратын зауыт та іске қосылуда.

 

1991 жылы профессор  Сумио Иидзима ұзын көміртекті  цилиндр-нанотүтікшені баиқаған. Нанотүтікше диаметрі бірнеше нанометр, ал ұзындығы оншақты микрон болаты милиондаған көміртегі атомынан тұратын молекула. Адамның шашының қалыңдығынан 100 мың есе аз нанотүтікшелер сирек кездесетін ете берік материал болып шықты. Олар болаттан 50-100 есе берік, әрі тығыздығы алты есе аз. Нанотүтікшелерден косманавтар, өрт сөндірушілерге арналған ыңғайлы киімдер тігу үшін, ете берік және жеңіл композиттік материал, микроскопқа зонд жасауға болады. Олар өзінің салмағынан бірнеше тонна артық жүкке шыдайды. Ғалымдар соңғы кезде нанотүтікшенің ішіне басқа дененің атомдарын енгізіп, олардың қасиеттерін (тіпті изоляторды өткізгішке) өзгертуге болатындығын тәжірибе жүзінде дәлелдеді. Микроприборларда оларды сым ретінде қолданса, таңқалатыны, бойымен тоқ жүргенде жылу бөлінбейді. Нанотүтікшелер газды (әсіресе сутегі) сақтауға қауіпсіз материал. Автомобилдерге жанғыш элемент ретінде сутегіні пайдаланса, ол бензинге қарағанда экологиялық таза элемент, алайда сутегі мелшері үлкен баллонды қажет етеді. Ал машиналарға ауыр баллондарды салу олардың жылдамдығын азайтатын еді. Мүмкін болашақта автомобилдерге сутегімен толған қолданатын шығар.

[5] Нанотехнология  жетістігінің мысалы ретінде  IBM фирмасының лабораториясында  алғаш Бихи мен Рорер жасаған  сканерлейтін тунелді микроскопты (СТМ) айтуға болады. Бұл микроскоптың көмегімен алғаш алтын, сосын кремний бетінің атом деңгейіндегі суретін алған. Сканерлейтін тунелді микроскоптің жұмыс органы тоқ еткізетін металдық ине тәрізді - зонд. Зонд зерттелетін үлгі бетіне ете жақын ара қашықтықта(Н"0,5 нм) қойылады, нәтижесінде зонд пен үлгі арасында беттің күйіне байланысты езгеріп отыратын тунелдік тоқ пайда болады. Осылайша, тунелдік тоқтың өзгеру шамасын өлшей отырып немесе керісінше оны тұрақты етіп (зондтың төмен жоғары қозғалта отырып) беттің сканерлеп, компьютерде оның суретін алуға болады. Бұл әдіс тек атомдық құрылымдарды зертеумен шектелмей, денелердің физикалық қаситеттерін зерттеуге мүмкіндік береді. Тіпті қазіргі сканерлейтін тунелді микроскопты жеке атомдарды алып, оларды жаңа орынға тасуға, атомдық жинақ жасауға мүмкіндік береді.

 

Нанотехнологияны  елімізде дамытудың алдыңғы шарттары

 

2007-2008 жылдары  отандық жоғары оқу орындарында  инженерлік бағыттағы 15 ғылыми  зертхана құрылып, жұмыс істей  бастады. Бұл салаға республикалық бюджеттен азды-көпті қаражат та бөлінген. Алдағы 10-15 жылда нанотехнологиялық материалдарды қолдану тәсілімен шығарылатын бұйымдардың көлемі триллион доллар болады деп күтілуде. Бүкіл әлем аса бір құштарлықпен айналысып отырған нанотехнологияны дамытуды қолға алмағанды айтпағанда, оның не екенін, пайдасы қандай болатындығын біз әлі күнге дейін жетік білмейміз. Ресей мемлекеті нанотехнологияны дамытуға бір миллиард АҚШ долларын бөліп, зертханалар ашуда. Біз олардан қалыспауымыз қажет.

 

Сол жылдан бастап еліміздің 10 алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындарында қазіргі талапқа сай жабдықтармен жабдықталған инженерлік зертханалар ашылған болатын. Солардың қатарында Әл-Фараби атындағы қазақ мемлекеттік университеті мен М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетіндегі «Наноинженерлік зерттеу әдістері» зертханасы. Әл-Фараби атындағы қазақ мемлекеттік университетінде аты дүние жүзіне мәшһүр профессор Г.А. Мун, Тараз мемлекеттік университетінде профессор И.И. Бекбасаров басшылық жасайды. 2011 жылы Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінде "Нанотехнологиялар" оқу-ғылыми зертханасы ашылды. Тараз мемлекеттік университетінде бүгінгі күні электронды микроскоптар мен рентгендік микроталдаулар жасалып, құрылыстық, композициялық материалдарды, азық-түлік өнімдерін физикалық-химиялық зерттеу әдістері жалғасын табуда.

 

Оқу орнына мемлекет тарапынан бөлінген қаражатқа жапондық JSM7500F микроскопы алынды. Бір айта кетерлігі, мұндай микроскоп Қазақстанда екеу ғана, оның екіншісі Республикалық  ядролық физика ғылыми зерттеу институтында. Бір жағынан мақтаныш болғанымен, бұл ретте аталған микроскоп бүгінгі таңда алдыңғы қатарлы деп те айтуға болмайды. Өйткені, жапондарда бұл жабдық ескірген болып есептеледі. Қазіргі уақытта дүние жүзінде 1600 ғылыми-техникалық компаниялар мен фирмалар, зертханалар мен орталықтар нанотехнологиялық зерттеулермен айналысуда. Оның 28 пайызы АҚШ-та, 24 пайызы Жапонияда, 10 пайызы Ұлыбританияда, 9 пайызы Алманияда, және 5 пайызы Австрияда екен. Франция, Италия, Қытай елдері 3 пайыздан, басқа мемлекеттер, соның ішінде Ресей барлығы 14 пайызды құрайды. Ал, Қазақстан сол он төрт пайыздың ішінде де жоқ. Осыдан-ақ елімізде бұл саланың дамуының мән-жағдайын білуге болады.

 

 

 

 

Аралдағы индустриялық–инновациялық  жобалар

 

Өткен ғасырдың аяғында ұлтаны кепкен теңіздің экологиялық зардабын айқын сезіне бастаған аралдықтар табиғи апатпен жалғаса келген экономикалық қиындықты әлі ұмыта қойған жоқ. Осыған дейін Мәскеу отарындағы 15 республиканың бірі болып келген Қазақстан әлем үшін жұмбақ мемлекет еді. Сондықтан да бір кездері Әму мен Сыр кенересін қатар толтырған теңіздің тақсіретін бізбен бірге бөлісер ешкім болмады.

 

 

Елге алғашқы  инвесторлар легі келгенде де экологиялық  зардабымен белгілі Арал өңіріне  қаржы құюға белсене шыққандар  байқалған жоқ. Міне, осы кезде мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың бастамасымен «САРАТС» жобасы қолға алынды. Нәтижесінде Кіші Арал кемеріне келіп, көкейдегі талай күдікті сейілтті. Күннен-күнге жағалауға жақындай түскен теңіз толқындарымен бірге елдің үміті оянды. Ең бастысы, жоба аудан экономикасының дамуына негіз болды.

 

Қазір бірінші  кезеңі сәтті аяқталған жо-баны әрі  қарай жалғастыру үшін технико-экономикалық негіздеме жасалуда. Осы жұмыстарға қажетті 1,5 млн. АҚШ долларының жартысы  халықаралық даму банкі тарапынан  жұмсалса, қалған бөлігі республика бюджетінен алынады. Қазір «Аркадис Евроконсалт», «Казгипроводхоз» мамандарының зерттеуі САРАТС-2 аясында кіші Аралды ғана емес, үлкен теңізді де құтқару мүмкіндігіне орайластырыла жүргізілуде.

 

Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту, өндіріс орындарын ашу, индустриялық- инновациялық жобаларды іске асыру —Елбасымыздың Жолдауынан туындайтын тапсырмалардың бірі. Атақты «САРАТС» жобасының өңірге тигізген пайдасы ұшан-теңіз. Осынау айтулы жобаға рес-публикалық, аймақтық индустрияландыру картасының қосылуы аудан экономикасын алға сүйреуде. Өңірдегі табиғи ресурстар, жер қойнауы байлықтары игеріле бастады. Ауданда түрлі бағыттағы дамуды қам-титын индустриялық-инновациялық жоба-лардың тізбесі жасалды. «Бизнес жол картасы — 2020» бағдарламасы аясындағы индустрияландыру картасына ауданның дамуын қамтамасыз етуге ұсынылған 16 жоба талқылаудан өткен болатын. Олардың ішінен 8 жоба мақұлданды.

 

Солардың бірі «Фирма Дана» ЖШС кварц құмын  өндірумен айналысады. Серіктестік  келешекте қуаттылығы жылына 450000 тонналық тау-кен байыту комбинатын салуды жоспарлауда. Ол кезде ауданға ірі мөлшерде инвестиция тартылып, көптеген жергілікті тұрғындар жұмыспен қамтылады.

 

Сонымен қатар  ас тұзын шығаратын зауытты жаңғырту жобасы да өте ауқымды. Жоба бойынша  «Экстра» маркалы тұз шығару зауыты модернизацияланды. Соңғы жылдары туризм саласын дамытуға көңіл бөлінуде. Табиғаты көркем Қамбаш көлі маңайынан қашан да халық толастамайды. Соған байланысты табиғаты көркем мекенді туристік базаға айналдыру қолға алынуда. Бұған дейін ауылшаруашылық мақсатында берілген жер телімдері кері қайтарылып, ірі туристік базаның жобалау жұмыстары жүргізілді. Алдағы уақытта оның инфрақұрылымына жергілікті бюджет қаржысы жұмсалады деп күтілуде.

 

Сондай-ақ, «Батыс Еуропа — Батыс Қытай» мегажобасы іске қосылғанда салалық министрлікке Қамбаштан сервистік орталық ашу жөнінде ұсыныс жолданады. Жоба жүзеге асса, еліміздегі демалыс аймақтарының қатарына тағы бір тамаша тынығу орны қосылуы күмәнсіз. Маусым айында Қамбаш көлі жағажайында семинар-кеңес өткізілді. Шарада Қазақстан туристік ассоциациясының ақпараттық орталығының дәріскерлері экологиялық туризмді дамыту, қонақ үйлер ашу, олардың сапа стандарттарын қадағалау, туризм қызметкерлері құрамын басқару тақырыбында әңгіме өткізілді.

 

Арал туралы әңгіме қозғалса, балық шаруашылығына соқпай кету мүмкін емес. Теңіздің оралуымен ата-баба кәсібі қайта жанданды. «САРАТС» жобасының ІІ кезеңіне енген нысандар терең зерделеніп, жан-жақты зерттелуде. Жұмыс тобы жобаның ғылыми техникалық, экологиялық тиімділігіне талдау жасауда. Су балансын реттеу, балық шаруашылығын дамытудың, суды үнемдеу техникасын енгізу жолдары қарастырылуда. Есептеулер мен сараптамалық талдаулардың қайта жасау қажеттілігі көтеріліп отыр. САРАТС ІІ кіші Аралды ғана емес, үлкен теңізді де құтқаруға, көлдер жүйесін қалпына келтіруге қызмет етеді. Демек, бөгет суының деңгейі 50 метрге көтерілгенде Кіші Аралдың кез келген жеріне балық қыстап, уылдырық шаша алады. Теңіз алаңы тұтас тұшиды. Табиғи өсім есебінен балық аулау көрсеткіші 2 есеге артады.

 

Аудан аумағынан  «Кеңқияқ-Құмкөл» мұнай құбыры салынуда. «Бозой-Самсоновка» газ құбыры жүргізіледі  деп межеленуде. Әрине, аталған жобалардың орындалуына біршама уақыт керек. Десе де, алдағы уақытта бұлардың бойында  подстанциялар, электр желілері, автокөлік жолы, басқа да инфрақұрылымдар жүргізіледі. Өндірістің, бизнестің дамуы қарқындайды. Осының баршасы экология-лық аймақта орналасқан. Арал ауданының қайта түлеп, өсіп-өркендеуіне өз әсерін тигізеді. «Кенқияқ — Құмкөл» мұнай магистралдық желісі бойында «апатты қалпына келтіру» тірек пункті жұмыс істеуде. Мұнда вахталық режиммен 46 адам тұрақты еңбек етеді. Келесі жылы пункт жанынан мұнай айдайтын станция салынбақшы. Ол кезде 200-ге тарта адам жұмыспен қамтылады. Осынау өркенді істер өңірдің болашағын баянды етеріне Арал халқы нық сенімді. Ауданға «Батыс Еуропа — Батыс Қытай» халықаралық күре жолы мен «Кенқияқ — Құмкөл» мұнай құбырына байланысты да қомақты инвестиция құйылды. Еуропа мен Қытайды жалғайтын жоба аясында қатарынан 3 жыл жүретін құрылыс — аудан инфрақұрылымын дамытудың үлкен мүмкіндігі. Ал «Кенқияқ — Құмкөл» магистралдық желісі бойынша Арал қаласы мен Сексеуіл стансасының аралығында ауқымды тірек пункті салынып, жергілікті азаматтар жұмысқа қабылданды. 2011 жылы пункт жанынан мұнай айдайтын станса салу жоспарланып отыр.

 

Өткен жылдың басынан  бері Арал қаласында «Атамекен Холдинг» қаржы өнеркәсіп тобының қолдауымен балық зауыты өз жұмысын бастады. Бүкіл жабдығы Еуростандартқа сәйкестендірілген  өндіріс орны осы жылдың 6 айында 48 тонна балық өнімдерін өндірді. Қазірде балықты сырттан сатып алып отырған зауыт болашақта аудан көлемінде тауарлы балық өндірумен айналысады.

 

Жобалық құны 113 млн. АҚШ доллары болатын вагон  зауыты — аудан экономикасын өндіріске  бейімдеудің бастамасы. Жалпы, аймақта  машина жасау бағытындағы алғашқы жоба толық іске қосылғанда, 1300 адамды жұмыспен қамтуға мүмкіндік туады.

 

Былтыр аудан  бойынша негізгі капиталға тартылған  қаржы көлемі 10,3 млрд. теңге болса, осы жылдың алғашқы 6 айында игерілген  инвестиция 2 млрд. 604 млн. теңгеге жетті.

 

Сондай-ақ, экономиканың нығая түсуіне шағын және орта кәсіпкерлік саласы да айтарлықтай  үлесін қосып келеді. Соның бір  көрінісі ауданда өткен жылдың алты айымен салыстырғанда, тіркелген субъектілер  саны 1992-ге жетіп, ол 9,4 пайызға артқан. Аталған мерзім ішінде онда 3652 адам жұмыспен қамтылды. Осы кәсіпкерлік саласында жұмыс істеушілер алты айда аудан тайқазанына 84,5 мың тең-ге салық түсіріп, 495 млн. теңгенің өнімін өндірді. Бұл өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда анағұрлым артық.

 

Ауданда жұмыс  жасап жатқан 22 шағын несиелік құрылымдар кешегі маусым айына дейін 715 адамға 227,4 млн. теңге көлемінде қаржы  берді. Айта кету керек, Арал дегенде  оның ақ алтыны тұзы мен балығы және емдік қасиеті жоғары шұбаты алдымен  сөз болады. Осы орайда «Арал тұз» акционерлік қоғамының алар орны ерекше. Бұл өндіріс орнында тұз қазу екі жылда бір рет атқарылады. Мұнда жұмысты жүргізу биылғы жылдың үлесінде. Атап айтқанда, өткен мамыр айынан бастап онда тұз қазу жұмысы басталды. Осы мақсатта Қытай елінен алынған екі жаңа тұз қалталау автоматы орнатылып, іске қосыл-ған. Маусымдық тұз қазу жұмыстарын жүргізуге құны 16,2 млн. теңгенің жаңа бульдозері сатып алынды. Қоғамда осы уақытқа дейін 62575 тонна тұз қазылып отыр. Ал «Камбала-балық» ЖШС-нен шыққан өнімдер ТМД елдері мен рес-публика аумағына тарауда. Серіктестікте бүгінде 21 адам жұмыс істейді. Келешекте ол балық сапасының түрін жақсартып, сыртқы саудаға 300 тоннаға дейін өнім шығаруды көздеп отыр. Сол арқылы серіктестік жұмыс орнын 40 адамға дейін көбейтпек. Сондай-ақ, «Құланды» ЖШС қарамағындағы асыл тұқымды түйе малдарынан сүт өндіріп, оны израильдік технологиямен өңдеп, бір ыдыс-қа шұбат құйып шығаруда. Бұл шұбаттың сақталу мерзімі алты ай. Қоректік және емдік қасиеті жоғары бұл шұбаттар қазір келісімшарт арқылы Ақтөбе мен Батыс Қазақстан облыстарына жөнелтіліп отыр.

 

Ауданда кәсіпкерлік  саласында бел-сенділік көрсетіп келе жатқандардың бірі, ол — «Арал құрылысы»  ЖШС. Серіктестік темір-бетон бұйымдарын, брусчатка, іргетастар, алаңдарға төселетін  өрнекті жайма бетон секілді құрылысқа қажетті түрлі материалдарды шығарады. Осы құрылыс материалдарын шығару жұмысында қазір 35 адам тұрақты жұмыс жасауда. Сондай-ақ, Сексеуіл локомотив жөндеу депосы өткен сегіз айда 259,5 теп-ловозға 456345 мың теңгенің техникалық қызметін көрсетті. Бүгінгі күнге дейін сегіз техникалық қызмет көрсету цехын ашып, жаңадан арбаларды жуу бөлімшесін іске қосқан депоның жұмысы әлі де кеңейтіле түспек.