- Жеке адамның шығармашылық қабілеттерін және эстетикалық тәрбиесін дамыту;
- Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр-салтын оқып-үйрену үшін жағдайлар жасау.
Халыққа білім беру ісін дамытуда педагогикалық фактордың да әсері бар. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесін ерте бастан қолға алып, оларды тиісті дайындықпен мектепте оқуға дайындау қажет. Ол үшін балалар бақшасында және үйелменде тәрбие жұмысының процесіне нақты педагогикалық басшылық жасап, оның барынша сапасын және нәтижесін арттыру тәрбиешілерден, ата-аналардан, мектепке дейінгі мекемелер меңгерушілерінен үлкен педагогикалық шеберлікті талап етеді. Халыққа білім беру жүйесінің міндеттерін жүзеге асыру білім берудің мемлекеттік саясат принциптеріне тәуелді. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы бойынша [1] мына мемлекеттік принциптер басшылыққа алынады:
- Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының білім алу құқықтарының теңдігі;
- Әрбір азаматтың интеллектуалдық дамуы, психикалық-физиологиялық және ерекшеліетері ескеріле отырып, халықтың барлық деңгейіндегі тұрғындарының білімге қол жеткізуі;
1 Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы
- білім берудің зайырлы сипаты;
- Жеке адамның білімділігін ынталандыру және дарындылығын жамыту;
- білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру процесінің үздіксіздігі; оқу мен тәрбиенің бірлігі;
- білім беру ұйымдарының меншік нысандары бойынша, оқу мен тәрбиенің нысандары, білім беру бағыттары бойынша алуан түрлі болуы;
- білім беруді басқарудың демократиялық сипаты және білім беру ұйымдарының академиялық бостандықтары мен өкілеттілігін кеңейту;
- білім берудің ізгілікті және дамытушы сипаты;
- білімнің, ғылымның және өндірістің интерграциялануы;
- оқушыларды кәсіптік бағдарлау;
- білім беру жүйесін ақпараттандыру:
Білім беру ұйымдарында саяси партиялар мен діни ұйымдардың ұйымдық құрылымдарын құруға және олардың қызметіне жол берілмейді.
2.2.Білім беру жүйесінің құрылымы мен принциптері
Білім беру ісін басқару мемлекеттік – қоғамдық сипатта болады. Республикада Білім және ғылым министрлігі оның төменгі атқарушы органары Қазақстан Үкіметінің білім беру саласындағы мемлекеттік саясатын жүзеге асырады.
Білім беру жүйесінің құрылымы. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы негізінде білім беру жүйесінің құрылымы екіге бөлінеді: жалпы білім беру және кәсіптік білім беру.
Мектепке дейінгі тәрбие отбасында және мектепке дейінгі ұйымда жүзеге асырылады. 5 (6) жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндетті және ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепке жалпы білім беру бағдарламаларының шеңберінде жүзеге асырылады. Ол мемлекеттік білім беру ұйымдарында тегін жасалады.
Мектепте тегін білім алу Қазақстан Республикасының әр азаматының міндеті және жеке құқығы. Мектепте орта білім алып болған соң j&eis? 9-is сынып базасында орта кәсіптік білім алуға немесе 11-ші сынып базасында жоғарғы оқу орнына түсіп білім алуға құқылы. Білім беру жүйесі былай реттелген: орта білім, кәсіптік орта білім, жоғары білім, бакалавриат, магестратура, докторантура т.б.
2.3. Орта білім беру жүйесі
Орта білім беру Қазақстан Республикасының азаматтарына мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуға кепілдік беріледі. Орта білім алу міндетті. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың 2010 жылға дейінгі бағдарламасы негізінде жалпы орта білім үш сатылы: бастауыш (1-5 сыныптар), негізгі (6-10 сыныптар) және жоғары (11-12 сыныптар) жалпы орта білім беретін оқу орнында кезең-кезеңмен алынады.
Жалпы білім беретін орта мектептің мақсаты адамгершілігі, әр жақты дамыған өзінің және қоғамдық мүдделерді ұщтастыра білетін, халық мәдениетін жетілдіру ісінде өз ұлты мен жалпы адамзат қазынасын тиімді пайдаланатын адамды тәрбиелейді. ҚР азаматтарына мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуға кепілдік беріліп, орта білім алу міндеттеледі. Жалпы орта білім – үздіксіз білім беру жүйесіндегі негізгі деңгей. Жалпы орта білім 3 сатылы: бастауыш (1-5 сыныптар) негізгі (6-10 сыныптар) және жоғарғы (10-12 сыныптар). Жалпы білімнің нұсқалығына, білім берудің ауқымды инфрақұрылымын қалыптастыруға, жалпы орта білім ьеретін ұйымдардың әр алуан түрлері мен үлгілерін дамытуға жалпы білім беретін мектеп, гимназия, лицей және басқаларды құру арқылы қол жеткіземіз.
Гимназия – негізгі және қосымша жалпы білім беру бағдарламаларын іске асыратын, оқушыларды олардың бейімділігі мен қабілетіне сәйкес тереңдетіп, салаға бөліп, саралап оқытуды көздейтін, жалпы орта білім беретін оқу орны.
Лицей – негізгі және қосымша жалпы білім беру бағдарламаларын іске асыратын, жоғары сатыдағы оқушыларды кәсіби бағдарлап оқытуды жүзеге асыратын жалпы білім беретін оқу орны.
Лицейлердің ең басты ерекшеліктері – ақыл-ой қабілеттері жоғары жастарды топтап оқытып, оларды жоғары оқу орындарына даярлайтын бірыңғай элитарлық мектеп болуында. Лицейге жастарды қабылдау ең алдымен олардың табиғи мүмкіндіктерін, интеллектуалдық ерекшеліктерін айқындау негізінде жүргізіледі, кейін де бала дамуын қадағалай отырып, бірнеше іріктеу сатыларынан өткізеді. Ал оны аяқтаған жастар жоғары оқу орнында білім алу құқығына ие болады. Бұл оқу орындарының басты принципі баланы дәл болашақ мамандығына сәйкес қабілетіне қарай іріктеу және сол мамандықты жоғары деңгейде меңгеруіне көмектесетіндей бірнеше жыл бойы арнайы дайындықтан өткізу болып табылады.
«Мирас» халықаралық мектебінің білім беру қызметінде Қазақстан Республикасының орта білім беру саласындағы ұлттық стандарт пен халықаралық бакалавриат бағдарламасының талаптары орынды үйлесім тапқан. Көптеген пәндер ағылшын тілінде оқытылады.
«Дәулет» мектебінде ұлттық сана-сезімді қалыптастыруға байланысты бірнеше бастамалар бар, олар – «Лингвоелтану» оқулығы бойынша қазақ және ағылшын халықтарының тарихын, мәдениетін, білім беру құндылықтарын, рухани мұраларын зерттеу және олардың ерекшеліктерін мәдениеттанымдық тұрғыдан салыстыру. Оқушылардың ағылшын тілі грамматикасын меңгеруі мен тіл дамытуы компьютерлік бағдарлама бойынша беріліп, тексеріледі.
2.4. Кәсіптік білім беру жүйесі
Кәсіптік мектепте оқу мерзімі – 2-3 жыл, кәсіптік лицейде – 3 жыл, ерекше күрделі кәсіптер бойынша, сондай-ақ бірегей жабдықтарға қызмет көрсетуге байланысты жұмыстар үшін- 4 жылға дейін болады.
Кәсіптік бастауыш білім, кәсіптік мектептер мен кәсіптік лицейлерде негізгі жалпы білім беру базасында алынып, жалпы орта білім алумен ұштастырылады.
Және ол еңбек қызметінің түрлі бағыттары бойынша білікті еңбек қызметкерлерін (жұмысшы, қызметкерлерді) даярлауға бағытталған.
Кәсіптік орта білім колледждерде, училищелерде негізгі, жалпы білім беру базасында конкурстық негізде алынып, жалпы орта орта білім алумен ұштастырылады және ол кәсіптік орта білім алып шығатын мамандар даярлауға бағытталған. Колледжде, училищеде оқу мерзімі – 3-4 жыл. Ұқсас мамандықтар бойынша жалпы орта және кәсіптік бастауыш білімі бар азаматтардың қысқартылған, жеделдетілген бағдарламалар бойынша кәсіптік орта білім алуына болады.
Кәсіптік орта білім колледждерде, негізгі жалпы орта білім алумен ұштастырылады және ол кәсіптік орта білім алып шығатын мамандар даярлауға бағытталған.
Жалпы және кәсіби орта мектептерді бітірген жастар университеттерде, институттарда, академияларда және соларға теңестірілген оқу орындарында білім алады.
Республика азаматтарға аспирантураларда, докторантураларда оқып, ғылым кандидаттары мен докторлары дәрежелерін, доцент пен прфессор атақтарын алуға мүмкіндік береді, ғылыми кадрларға деген қажеттігін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Жұмысшылар мен мамандардың, басшы қызметкерлердің біліктілігін арттыру және оларды қайта даярлау арнаулы білім беру мекемелерінде, кәсіпорындарында, ғылым мен оқу орталықтарында ұйымдастырылады. Қосымша білім беру үшін дене шынықтыру – сауықтандыру, техникалық, мәдениеттану, тіл және басқа бағыттағы мекемелер өкімет басқару органдары бекітеді
2.5. Білім берудегі гендерлік стереотип
Еліміз егемендікке қол жеткізіп, тәуелсіздіктің көк байрағы көгімізде көрінгелі соңғы он жылдық мерзімінде еліміздің экономикалық жағдайында көптеген өзгерістер еніп, мемлекетіміздің білім беру саласы алға ілгерілеп, көптеген келелі мәселелер көтерілді. Соның бірі - әлем елдерінің көпшілігі қол қойған Біріккен Ұлттар Ұйымының мыңжылдық декларациясындағы (2000 жыл) ерлер мен әйелдердің теңдігін көтермелеу, әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейту, яғни гендерлік мәселелер.
Гендер – бұл ерлер мен әйелдердің мінез-құлқын, сондай-ақ олардың арасындағы әлуметтік өзара қарым-қатынасты айқындайтын, олардың әлеуметтік және мәдени нормалары мен рөлдерінің жиынтығы. «Gender» сөзі ағылшын тілінен аударғанда жыныс (еркек, әйел) дегенді білдіреді. «Гендер» термині әлеуметтік процестерді түсінуге арналған талдау құралы [2].
Білім беру мазмұнындағы гендерлік білім беру мәселесіне қалам тартқан ғалым-зерттеушілер Н.Д. Нуртазина гендерлік мәселені ғылыми – теориялық тұрғыда негіздесе, А. Тазабекова гендерлік білім беру мәселесін қарастырды.
Қазақстандық зерттеушілер Е. Шарутина гендерлік стереотипке өзіндік тұрғыдан анықтама беруге тырысқан [3]. Ш. Берннің пайымдауынша, гендерлік стереотиптер – ерлер мен әйелдердің тең құқылы сұқбаттастығы мен әлеуметтік ынтымақтастығына ең басты кедергілер [4].
Гендерлік стереотиптер көп жағдайда әлеуметтік нормалар тәрізді қабылданады. Жүйеленген және ақпараттық қысым бізді гендерлі нормаларға бағынуға мәжбүр етеді. Себебі біз ерлер бір іспен, ал әйелдер басқа іспен айналысатын гендерлік айырмашылық табиғи болып саналатын мәдениетте өмір сүреміз. Сондықтан гендерлік рөлдерді қабылдап, оларға бағынамыз. Тіпті үш жасында бала өзін ерлер немесе әйел жынысына жатқызады. Бұл шақта бүлдіршіндер ерлер мен әйелдер іс-әрекетінің айырмашылығын байқай бастайды. Жеті жасқа келгенде бала гендердің тұрақтылығын және оны өзгерту мүмкіндігінің жоқтығын түсінеді.
Еліміздің экономикалық жағдайы қарқынды ілгері дамыған сайын халықты жаппай гендерлік білім мәселелерімен сауаттандыруда арнайы орта, арнайы, жоғары білім беру ордаларына арналып оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар дайындау ұйымдастырылуда.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде білім беру жүйесі адамзаттың жан-жақты білім алып, интелегент дәрежесіне жетуге, дүниеде болып жатқан түрлі құбылыстарды танып білуге бағытталған.. Осыған орай біз әлеуметтік норманы қалпында сақтау үшін:
- орта білім беру ордаларында гендерлік біліммен қаруландыруда жасөспірім ұл мен қыз қоғамдағы әлеуметтік- құқықтық рөлін жасынан біліп өсуге, оларды ұл, қыз деп бөле жармай саяси- мәдени өмірге тең дәрежеде белсене араласа білуге дағдыландыру;
- кәсіби арнаулы және жоғары білім беру ордаларында дәстүрлі орын алған стереотиптерді (мәселен, қабілеті, жеке ерекшелігі жете тұра ұл балалардың педагогикалық мамандыққа бармауы, қыз балалардың техникалық мамандықтарды таңдамауы т.б.) өзгертуге жеке бас қабілетіне қарай, мамандануын алдын ала ұйымдастыру қажет.
Сонымен, білім мен тәрбие беру – бұл республика азаматтарының құзыретін және адамгершілік, ақыл-ой, мәдени дамуының жоғары деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған үздіксіз педагогикалық процесс. Қазақстан Республикасында жастарға білім беру процесі халқымыздың ұлттық дәстүр салтына, мәдениетіне, экономикасына және саяси өміріне негізделіп іске асырылады.
Республикада «Білім туралы» Заңды жүзеге асырудың маңызды жолының бірі – болашық мұғалімдерді мектепте халықтық педагогика негізінде жүргізілетін тәлім-тәрбие ісіне даярлау. Бұл бағыттағы басты мақсат – оқушылады адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеу болып табылады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 . Білім туралы. - Об образовании: Қазақстан Республикасының Заңы. - Алматы: Литера, 2000. - 96 б.
2. Г.Қ. Нұрғалиева, С.Мусин. Салыстырмалы педагогика. -Алматы: Ғылым, 1999.
3. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Сана, 1995.
4. Ж.Қоянбаев, Р.Қоянбаев. - Астана, 1998.
5. Е.Сағындықұлы. Педагогика. - Алматы, 1999.
6. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Алматы 2010.6-б
7. Қазақстан Республикасында 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы//Астана. 2004. 3-4б.
8. Советский энциклопедический словарь// М., Издательство «Советская энциклопедия», 1984. 613-б
9. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Астана . 2004. 28-б
10. Б.А. Тұрғынбаева. Мұғалімнің шығармашылық әлеуметін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту.: теория және тәжірибе // Aлматы. 2005, 174-бет