Шетел тілдерін үйретуде рөлдік ойындарды қолдану

Ойынның мақсаты бағдарламада анықталған білім, білік, дағдылар жайында  түсінік беру, оларды қалыптастыру, және тиянақтау және пысықтау немесе тексеру сипатында болып келеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнымен анықталады.

Ойын ұғымына түсінік  берсек, бұл баланың мінез –құлқына өзі басқарумен қатар топпен жұмыс жүргізе білу әрекеті, ол баланың бір-біріне көмектесу, тез ойлау қабілетін, алға ұмтылу ісін дамытады. Сондықтан бағдарлама бойынша бекітілген оқыту үрдісінде ойын түрлерін сабақ үрдісінде үнемі пайдаланып отыру керек.

Ағылшын тілі пәнінде көбіне рольдік ойындар, грамматикалық  ойындар, танымдық ойындар қолданылады. Ойын-оқу, еңбек іс-әрекеттерімен  бірге адамның өмір сүруінің маңызды  бір түрі. Іс-әрекетті кесте түрінде  қарастырсақ,оқушының белсенділігімен  білім сапасын көрсетеді.

     

2.1 Рөлдік  ойындардың оқыту  мүмкіндіктері

 

     1.Рөлдік  ойын себепті  қоздырушы жоспардағы  үлкен мүмкіндіктерге ие.Қарым-қатынас  ешқандай себепсіз, яғни мотивсіз  мүмкін еместігі белгілі.Бірақ  оқу жағдайларында пікір айтуға  себеп тудыру оңай емес.Қиындық келесі сатылыққа негізделеді:мұғалім жағдайды қарым-қатынас атмосферасы қалыптасатындай етіп суреттеуі тиіс, яғни ол өз кезегінде оқушыларда өз  ойын көрсете білуге ішкі қажеттілік тудыруы қажет.

      2.Рөлдік ойын жеке тұлғаның  барлық болып жатқан нәрсеге  жанасуын күшейтеді. Білім алушы  өзінің «мені» арқылы болмаса  да , бірақ тиісті рөлдің «мені»  арқылы жағдайға кіреді және  мұнда әртістің өзі ойнайтын  кейіпкерге қатынасы көрінеді.Әдетте  әртістер оларға үлкен қызығушылық білдіреді. Жеке тұлғаны анық түйсіну (тіпті кейіпкер жағымсыз болса да) «әртістің» эмоциялық тонусын көтереді, ал бұл нәтижеге, шет ел тілін меңгеруге оңтайлы әсер етеді.

      3.Рөлдік ойын тіл материалын  меңгеру кезінде ассоциативті қорды кеңейтуге ықпал етеді. Есте сақтайтын нәрсе - оқу пьесасы  театр пьесасының типі бойынша құрылады, ал ол қалыптасқан жағдайдың сипатталуын, әрекет етуші тұлғалардың мінез-құлқын, олардың арасындағы қатынастардың сипатталуын болжайды.Сондықтан әрбір пікірдің артында нақты шындық үлгісінің кесіндісі тұрады.

      4.Рөлдік ойын белім беру ынтымақтастығы  мен әріптестігін қалыптастыруға  ықпал етеді. Өйткені этюдты  орындау оқушылар тобын қамтиды, (рөлдік ойын тек диалог негізінде  емес,сонымен бірге полилог ретінде құрылады) онда олар бір-бірінің көзқарасын ескере отырып, өзара бірігіп әрекет етуі, бір-біріне көмектесуі тиіс. Рөлдерді бөлу оқушылардың тілдік , сондай-ақ әртістік мүмкіндіктерін ескеру қажет,біреулеріне вербалды,екіншілеріне ым-ишара рөлдерді тапсырып, үшіншілеріне  мәтін негізінде айтып отыруға құқық беретін «суфлер»рөлдері тағайындалады.

     5.Рөлдік  ойын білім беруші мәнге ие.Білім  алушылар қарапайым нысанда болса  да театр технологиясымен танысады. Кез келген жаналық қолдау  табады, өйткені білім беру жағдайларында мұндай мүмкіндіктер шектеулі, ал ойлап тапқыштық үшін үлкен кеңістіктер ашылады.Басқа күйге енудің өзі психологиялық диапазонның кеңеуіне, басқа адамдарды түсінуге ықпал етеді [ 8,53]

        Рөлдік ойындардың ерекшеліктері:  рөлдік ойынды қарым-қатынастың нақты үлгісі ретінде бағалауға болады, өйткені ол шын мәнінде өте маңызды белгілерімен ұқсауға тырысады және онда өмірдегі  сияқты әріптестердің сөйлесуі және басқа мінез-құлықтары кездеседі [9,357].

        Рөлдік ойын оқу ынтымақтастығы мен әріптестігін қалыптастыруға ықпал етеді.  Себебі оның орындалуы жолдастарының пікірін дәл ескере отырып, бірлесіп әрекет етуі, бір-біріне көмектесуі тиіс,сонымен қатар оқушылар тобын қамтуды болжайды [10,11-13].

        Мұғалімдер де, тәрбиешілер де және ата-аналар да, бәріміз есте сақтайтын жағдай - ересек адамның жұмыс істеуі міндетті сияқты,балаға да ойын қажет.

       Ойын әрқашан шешім қабылдауды  – қалай істеу керек, не  айту керек, қалай ұту керек  екендігін болжайды. Ойнаушылардың  ойлау әрекетін тездетеді.Ал егер бала шет ел тілінде ойлайтын болса ше? Әрине,мұнда бай оқыту мүмкіндіктері жасырын тұр. Бірақ балалар  бұл туралы ойланбайды. Олар үшін ойын бірінші кезекте – тартымды сабақ. Ойында бәрі тең. Ол тіпті әлсіз оқушылардың қолынан да келеді.Теңдік, қызығушылық атмосферасы және қуаныш сезімі, тапсырманы орындай алатындығын түйсіну сөз бірліктерін еркін қолдануға кедергі болатын ұйялшақтықты жеңуге мүмкіндік береді және оқыту нәтижелеріне оңтайлы әсер етеді. Тіл материалы байқатпай меңгеріледі, ал осымен бірге қанағаттану сезімі пайда болады. Осылайша, біз ойынды жағдайлы–вариантты жаттығу ретінде қарастырамыз, мұнда оған тән – сезімталдық, мақсатты бағыттылық, сөйлеп әсер ету белгілері арқылы нақты сөйлеу қарым-қатынасына мүмкіндігінше жақындатылған жағдайларда сөйлеу үлгісін көп рет қайталау үшін мүмкіндік құрылады [12,42-44]

                                                                            

        Рөлдік ойынды пайдалану –  мұғалім тарапынан үлкен дайындықты  талап етеді. Орындалатын рөлдік ойынды таңдап, ондағы кейіпкерлерге қажет болатын көрнекіліктерді дайындау да мұғалімнің міндетіне кіреді. Мысалы, төтінші бөлімнің бесінші тарауында жоспар бойынша Phrasal Verbs  тақырыбы өтілуі тиіс болатын. Тақырып түсіндіріліп, түрлі мысалдар келтіріліп, жаңа тақырыпқа қатысты жаттығулар орындалғаннан кейін біз оқушыларды топ-топқа бөліп, олардан бесінші тапсырмада берілген рөлдік ойынды орындауларын сұрадық. Яғни, ондағы тапсырма : In most schools teachers ask parents to come to parents-teacher conferences. The teacher and parents discuss the child’s progress as well as any other problems.  Role play the following situations.

Teacher

Complain about: - the pupil’s discipline- the recent argument about putting on make up-being late for the lessons

Parent

Say that the teacher complained about : - discilpline-putting on making up-bieng late

Parent

Listen to the teaher’s complaints. Respond to the complaints

Pupil

Listen to your parent about the teacher’s complaints  . Respond to the complaints. 

           Осы рөлдік ойынды орындау  үшін жоғарыда аталған рөлдер  оқушыларға үлестірілді.  Рөлдерді  үлестіру барысында біз басты  назарды оқушылардың қызығушылықтарына,  психологиялық ерешеліктеріне, олардың  мінез-құлықтарына, сонымен қатар  олардың сыныптағы позицияларына да аудардық. Осы аталғандардың барлығын ескере отырып, біз сыныпта үнемі инициативаны жаулап алатын оқушыға қарапайым оқушының рөлін ұсынсақ, ал ұялшақтау, сабақта пассивті болып жүретін  және пәнге аса қызығушылығы жоқ оқушыға мұғалімнің, ата-ананың рөлін ұсындық. Кез келген бала ертерек балалық шақтан арылып, ересек адам болуды армандайтыны белгілі, сол себептен ұяңдау, пассив оқушыларға басты рөлдерді, яғни мұғалім,ата-ана рөлін орындауды сұрадық.  Мұндағы басты мақсат - осы рөлдер арқылы оқушыларға артылған үлкен жауапкершілікті сезіндіру, сол арқылы осы рөлдерді барынша жақсы орындауға итермелеу, қалай да болса оларды шет тілінде сөйлету. Сыныптағы қалған оқушыларға екінші рөлдік ойын бірілді. Ондағы тапсырма:

What are the features of a good school?

In groups have a meeting to discuss your ideal school. Choose someone to chair the meeting and a reporter to take notes.

Deside on the agenda which might include:

-the size of classes

-the school timetable

-the amount of homework

-the choice of subjects

-school security

-the decoration of classrooms

-the school canteen

         Бұл рөлдік ойынды оқушыларға  түсіндіріп, әрқайсысына рөлдер  үлестірілген соң, оларға дайындалуға  бес минут уақыт берілді. Дайындыққа  берілген уақыт аяқталған соң, оқушылар өздері даярлаған рөлдік ойынды орындап шықты. Осы рөлдік ойынға дайындалу барысында оқушылар жаңа сөздермен  танысып, өздерінің сөздің  қорын кеңейтті десек те болады, себебі олардың диалог құру барысында сөздікпен жұмыс жасап жатқанын да байқадық.Оқушылар тапсырманы барынша жақсы деңгейде орындауға тырысты және нәтиже жақсы деуге болады. Рөлдік ойын орындалып жатқан кезде біз әдетте сабақ үстінде өздерін тұйық ұстайтын, үнемі пассивті отыратын оқушылардың өзі өздеріне ұсынылған рөлдерді беріліп орындап жатқанын, яғни ешқандай да қысылусыз,қамығусыз, ең бастысы өздерін белсенді ұстауға тырысып жатты.Себебі ұсынылған рөл олар үшін бетперде тәрізді,осы рөл арқылы олар өздерінің осал тұстарын жасырып, өздерін басқа қырынан танытуға тырысып жатты. Сонымен қатар, олардың сабақта танытқан мұндай белсенділігінің басты себебі - оларға ұсынылған рөлдер. Бір оқушы мұғалімнің рөлін сомдап жатса, екінші оқушы ата-ананың рөлін сомдады. Бұл рөлдер оларға артылып отырған үлкен жауаркершілікті сезіндіруге көмектесті. Кез келген оқушы мұғалімнің немесе өз ата-анасының орнында бір рет болса да болуды армандап көрмеген емес. Осындай мүмкіндікті пайдаланып олар неге сөйлемеске? Әрине, кез келген оқушы мұндай тапсырмаға қуана-қуана келіседі және жақсы орындап шығуға бар күшін салады.  Екінші рөлдік ойынды орындау барысында да біз оқушылардың бойынан өз рөлдеріне деген жоғары қызығушылықты, рөлдерді орындауда белсенділікті байқадық. Бұл рөлдік ойын оқушылардың арман-қиялына негізделген болатын. Аталған тапсырмада оқушылардан жақсы мектеп қандай болуы керек деген сұрақ ұсынылып, олардан өз ойларын айтуды сұрадық. Осыған орай, бір оқушы мектеп мұғалімі болса, екіншісі мектеп директоры және басқасы мектеп оқушылары болып рөлдерін орындап жатты. Ешқандай оқушы  үндемей қалған жоқ, әрқайсысы бір сөйлемнен болса да айтуға тырысты. Әрбір оқушы өз қиялындағы мектепті сипаттады, бірі мектептің тәртібі жайлы айтса, екіншісі сыныптардың жаңашалануын қалайтынын ,мектеп асханасында тамақ тегін болғанын, тіпті кейбіреулері үйге тапсырма берілмігенін қалайтынын айтты. Осылайша оқушылар өз ойларын айтып, арман-қиялдарымен бөлісіп жатты. Рөлдік ойындарды қолданғанда аңғарғанымыз, оқушылар рөлдік ойынды тек ойын ғана деп қабылдап, оның оқытушылық қызметіне назар аудара бермейді. Біз ойын ойнату арқылы  оларды үйретіп жатқанымызды байқамайды. Демек, бұл тілді үйренгісі келмейтін оқушылар үшін маңызды.

         Әрбір сыныпта тек жақсы оқушылар  ғана бола бермейтіні белгілі,  сонымен қатар үлгірімі төмендеу  оқушылар болады. Біздің ойымызша, оқушылардың белгілі бір пәннен үлгірімі төмен болуы – ол пәнге деген қызығушылықтың жоқтығынан. Сынып оқушыларын бөлгенде әрдайым үлгірімі жақсы оқушымен үлгерімі төмендеу оқушыны жұп етуге тырысатынбыз. Ойын барысында күшті оқушылар әлсіздерге көмектеседі. Мұғалім оқушылардың қарым-қатынасын басқарады, көмекті қажет ететін оқушыларды  басқа оқушыға жақындатып, жұмысқа қажетті түзетулерді ендіреді.

        Қай кезде де оқушы өзіне  берілген тапсырманы орындап,  жақсы баға алғысы келетіні  белгілі. Біз оқушыларды бағалағанда оларды жеке-жеке емес, топтық жұмысы үшін бағалап отырдық. Сол кезде әрбір топ мүшесі жақсы баға алу үшін өз жұбына көмектесуге, оны да сөйлесуге тырысатын. Осы әдісті қолдана отырып, эксперимент өткізген төрт  аптада жақсы нәтижеге қол жеткіздік. Үлгірімі  төмен балалардың пәнге қызығушылығы оянып, бойларында өздеріне деген сенімділік пайда болды. Оқушылар бойынан “ мен барлығымен бірдей екенмін, мен де басқалары сияқты сөйлей алады екенмін ғой ” деген ойдың пайда болғанын  байқадық.    

         Сабақ үдерісінде рөлдік ойындарды қолдану арқылы көп нәрсеге қол жеткіздік:

-қысқа уақыт ішінде оқушылардың  тыңдау, оқу, айту, жазу, лексика-грамматикалық  дағдылары қалыптасты;

-өзін оқу қызметінің субъектісі  ретінде сезінді; 

-оқу үдерісін ұйымдастырудағы жағымды психологиялық ахуалдың арқасында еркіндікті сезінді.

         Рөлдік  ойындарды сабақта пайдаланғаннан  кейін оқушылар үшін сабақтың  келесі тілдік біліктерін дамыту  кезеңінде жұмыс жасау аса  қиындық келтірген жоқ. Себебі  оқушылардың тілдік ортадағы сөйлесу, тілдесу әрекеті үшін қажетті тілдік және коммуникативтік дағдыларын қалыптастыру  рөлдік ойынды қолдану барысында тиімді жүзеге асырылды.

Оқу барысында қолданылған рөлдік ойындар келесідей үш маңызды  фактормен анықталды:

• тиімділік

• жемістілік

• нәтижелік

         Рөлдік  ойынды пайдаланудың тиімділігінің  көрсеткіші:

-оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарының  өзгеруінде;

-рөлдік ойынның оқушыларға тек  білім алуға ғана емес, сонымен  қатар тәрбиелік жағынан әсер  етуі;

-мұғалім мен оқушының арасындағы қарым-қатынастың нығая түсуі,балалардың үйреніп жатқан тілге деген көзқарастарының одан әрі жақсаруы, сабақта жағымды ахуалдың орын алуы.

Ал рөлдік ойындарды қолданудың жемістілігі оқушылардың өтіп жатқан сабақтарға деген қанағаттық сезімінің  күшеюінен байқалды.

         Рөлдік  ойындарды қолданудың нәтижелілігінің  көрсеткіші:

-оқушылардың ағылшын тілін білу  деңгейінің көтерілуімен;

-оқушылардың сөйлеу дағдысының  дамуымен;

-олардың оқу-танымдық мотивациясының  жоғарылауымен байқалды.

 

2.2 Ағылшын тілі сабағында ойын элементтерін және іс – әрекеттер арқылы оқыту.

                Ойын арқылы оқушының білімі мен бейімін, жеке тұлғалық қасиет-қабілеттерін арттыру мүмкіндіктері зерттелген. Ойындардың қажеттілігін іріктеп ала білу-ұстаз шеберлігіне байланысты. Оқушының тілін дамытуда сөздік ойындарын қолдану тиімдірек. Сондай ойындардың бірі – «Керекті сөзді тауып айт». Ойынның мақсаты - қажетті сөздерді дұрыс тауып айтуға жаттықтыру, оқушы зейінін қалыптастыру. Мұғалім сол сабаққа қатысты жалпылама сөзді атайды, оқушылар қажетті сөздерді атайды немесе жазады. Сондай-ақ оқушы зейінін қалыптастыруда «Who’s the faster?» ойынын өткізуге болады. Бұл ойынды барлық сабақтарда қолдануға болады. Сабақ барысында оқушылардың қызығушылығы, зейіні, тілін дамыту үшін дидактикалық ойындар мен тапсырмалардан басқа  грамматикалық ойындардың орны ерекше. Яғни құзіреттілік тапсырмалар арқылы оқушының тілімен, оқуға деген және пәнге деген ынтасы артады. Сабақта тиімді қолданылған ойын оқушылардың грамматиканы толық меңгеріп, сауатты жазу дағдысына мол мүмкіндік береді. Оқушыларды өз беттерімен жұмыс істеуге дағдыландырады, ізденімпаздыққа баулиды. Грамматикалық ойындардың ерекшеліктері де бар. Бұл ойын әр түрлі жағдаяттар арқылы жүзеге асады. Ойын сабақтың әр бөлігінде, әр мақсатта жекеленіп, дараланып қолданылады. Жаңа тақырыпты түсіндіруде, өткенді қайталауда, пысықтау сабақтарында пайдаланылады. Оқушыларды  шетел  тілінде  сөйлеуге  қарым-қатынас  жасауға  шет тілін  әрбір  мұғалім  өз  сабақтарында  жаттығудың  бір  түрі  ретінде  ойындарды қолданылып,сабақты  қызықты  өтуге, оқушылардың тілге  деген  қызығушылығын  арттыруға  білім  деңгейін  тексеру  құралы  ретінде  пайдалануға  болады. Мұғалім оқушыларға шетел тілін үйрету үшін, біріншіден шетел тілі бізге неге керек? Не үшін оқимыз? Қандай пайдасы бар? – деген сұрақтарға жауап беру керек. Осы сұрақтарға жауап берген соң әрбір мұғалім оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру жолдарын қарастыру керек. Сабақтың қызғылықты да әсерлі өтілуі жаңа сабақтың тартымды түсіндірілуіне де байланысты. Көрнекілік пен техникалық құралдарды ұтымды пайдалану жоғарыдағы міндетті ойдағыдай шешуге ықпал етеді. Оқушылардың материалды жеңіл меңгеруіне мүмкіндік туғызады, олардың ынтасын, қызығушылығын арттырады. Оқушылар шетел тілін үйренумен қатар шетелдің тарихымен, әдет-ғұрпымен, әдебиетімен танысады. Оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру жолдарының бірі сыныптан тыс жұмыстар және қосымша материалдар беру. Қосымша материалдарды пайдаланып отыру оқушылардың сөздік қорын кеңйтіп, тіл байлығын жетілдіреді, шетел тілінде сөйлеу дағдыларын қалыптастырады.