Қазіргі студенттердің құндылық бағыттануы

Жалпы мәдени құндылықтың құрамы төмендегідей:

1. құндылықтың көп қырлылығы: барлық көріністерінің біртұтастығын сақтай отырып түрлі салаларда байқалуы;
2. әлеуметтігі: жоғары дәрежедегі жалпы мәдени құндылығының тұлғалық сипаты;
3. реттеушілігі: тұлғаның өзін - өзі реттеуі мен өзін - өзі тануына жалпы мәдени құндылықтың ықпалы;
4. дарашылдық: шығармашылық даралыққа қалыптастыруды жүзеге асыру;
5. үздіксіздік: субъектінің өзін дамытуға үнемі қажетсінуін және үздіксіз білім алуға тұлғалық ұмтылысы. Біз жалпы мәдени құндылықты үнемі қозғалыстағы әрі ашық жүйе деп қарастырып отырғандықтан, үздіксіздік бұл жүйенің ең маңызды құрамы.

Студенттердің жалпы мәдени құндылығы дегеніміз  – болашақ кәсіп иелерінің  халықтың рухани құндылықтарын түсінуі  арқылы оларды қолдана алуымен анықталатын, кәсіби мәнді, тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуын құрайтын адамгершілік тұрғыдағы мәдени басқарушы іс-әрекеті.

Студенттердің жалпы мәдени құндылығын этнопедагогика материалдары негізінде қалыптастыру арнайы жүйелілікті талап етеді. Бұл бағытта алдымен теориялық  талдау нәтижесіне сүйенген мақсат, міндеттер негізіндегі модель мен оны жүзеге асыру бойынша педагогикалық шарттарды анықтау жағдайында жұмыстар жүргізіледі. [15]

Жалпы мәдени құндылықтың  қалыптасқандығының көрсеткіштері  мен көріністерін белгілеуде біз  келесі өлшемдерді пайдаланылады:

• жалпы мәдени құндылық көріністерінің тұрақтылығы;
• жалпы мәдени құндылық құрылымының біртұтастығы;
• этнопедагогика элементтеріне байланыстылығы.

Мотивациялық  компонент студенттердің жалпы  мәдени құндылыққа деген қызығушылығы, оған деген қажетсінуі; жалпы мәдени құндылыққа этнопедагогика элементтерінің дұрыс ықпалы бар екенін сезінуі; ұлттық салт-дәстүрлерді, халықтық педагогика элементтерін эмоциональды түрде қабылдай алуы және жалпы мәдени құндылы,ын ұлттық дүниетаным тұрғысында көрсете білуге ұмтылысы сияқты көрсеткіштерден тұратыны анықталды.

Мазмұндық компонент  студенттердің жалпы мәдени құндылық туралы білімі; тұлғалық құндылығын жалпы  мәдени құндылық тұрғысында көрсетудегі  ұлттық идея, салт-дәстүр сияқты этнопедагогика элементтерінен сауаттылығы; бұл сапалы жағын этнопедагогика материалдарының ұстанымдары бойынша көре білуі сияқты көрсеткіштерден тұрады.

Ал, іс-әрекеттік  компонент студенттердің өзін-өзі  жетілдіруі мен дамытуы; ұлттық дәстүрлерді  мәдени құндылығында ұстану біліктілігі; этнопедагогика материалдарына негізделген жалпы мәдени құндылығын көрсете алуы.

Студенттердің жалпы мәдени құндылығын этнопедагогика материалдары негізінде қалыптастыру бойынша кәсіби даярлығын жүзеге асырудың педагогикалық шарттары педагогикалық жүйені құраушылардың мазмұндық сипатына сәйкес.

Бірқатар ғылыми ізденіс нәтижелерін талдап, зерттеуді  қорытындылай келе біз этнопедагогика материалдары негізінде студенттердің  жалпы мәдени құндылығын қалыптастырудың  мынадай жолдары бар: этнопедагогика материалдары негізінде студенттердің жалпы мәдени құндылығын қалыптастыруды жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үдерісіне енгізу мүмкіндігін бағалау; осы бағытта студенттерді кәсіби бағыттылықты құраушы мазмұнды аспектідегі оқу-тәрбие материалдарын іріктеу; студенттердің жалпы мәдени құндылығын этнопедагогика материалдары негізінде қалыптастыру бойынша әдістемелер ұсыну; және оларды жүзеге асыру құралдар жүйесін тиімді пайдалану.

Студенттердің жоғары оқу орнына қабылданған алғашқы  күндерінен  бастап-ақ  оқуға ынталылығын арттыру, өз бетінше жұмыс істей білудің озық формалары мен әдістерін тиімді меңгеру барысында жалпы мәдени құндылығының  кейбір өлшемдерін меңгеру аса маңызды болып табылады. Себебі, студент қауымының ішінде тұлғалық көрсеткіші, мәдениеттілігі мен іскерлігі, әдептілігі жағынан «нашар» көрінгісі келетін студент жоқ.

Студенттердің жалпы мәдени құндылық дағдыларының даму динамикасы мына көріністерде ескеріліп  отырды:

Байсалды байыппен тілдесу; қамқорлық таныту; тапсырмаларды, өтініштерді ықыласпен орындау; мінез құлық, жүріс-тұрыс ережесін сақтау; басқа балаларға достық ниетпен әсер ету; ұстамдылық көрсету; өзіне көпшілік назарын қарата алу; дауыс ырғағын ұстау.

Студенттердің өзара және ұстаздар арасындағы жалпы мәдени құндылығы, яғни әңгімеге тарта алу, қызықтыру, байсалдылықты сақтай отырып, өзінің тілегін, өтінішін білдіруі, ересектердің қойған талаптарын орындаудан бас тартқан кезіндегі реакциясы, сыпайы сөздерді қолдану ситуациялары оның өзінің көзқарасына иландыра алу икемділігі; сол сияқты өзінің іс-қимылын ұйымдастыра алуы, өзін-өзі, өзара бағалай алуы. Әңгімені бастамас бұрын ойды жинақтап, сөйлеу барысына мақсат қою дағдысы, сөйлесіп отырған тұлғаның сөзін бөлмей, жауапты тура беру; және сөйлесушіге ықыласын білдіре алуы, жәрдем бере алуы, өтінішті ескеруі, қамқор бола алуы.

Ал дос, жолдастары, курстастары арасындағы жалпы мәдени құндылығы, ол құрбыларымен сыпайылылық  сақтап, сәлемдесу, қоштасу әдетінің қалыптасуы; есімімен шақыра алуы, сыпайылылық, байсалдылық сақталуы.

Достарына, курстастарына ықыласы: құрбысының көңіл-күйін аңғаруы, жәрдем беруге ұмтылуы, іс-әрекет барысында кедергі жасамау, пікірін ескеруі; құрбыларымен қақтығыстарының кездесуі мен себептері, оның шешілуі. қақтығыстағы мінез-құлқы; сабыр сақтауы сөз арқылы қалжыңдауы; құрбыларымен, курстас, достарымен қарым – қатынаста кішіпейілділік танытуы, бір қалыпта болуы, енжарлық көрсетуі, тұйық және ашық қарсылықтың болуы.

Жеке тұлғаның тілдік қабілетінің көрсеткіші вербалсыз  түрдегі икемділік болып табылады,  яғни; күлу, ым-ишара,  жүріс-тұрыс, жеткізілу мәнері, дауысының ырғағы және т.б. Студенттердің жалпы мәдени құндылығын жоғарлату үшін қажеттті мағлұматтарды ескере отырып қасындағы әңгімелесушілермен эмоционалды қатынас құруға мүмкіндік жасалды. Әдістемелік құрал ретінде әртүрлі көріністегі суреттер, драматизациялық көріністер, әңгімелесулер мен драмалық көріністер қолданылған болатын. Студенттерге жалпы мәдени  құндылық, мәдениетін ұлттық деңгейде қалыптастыру үшін, біріншіден, өз жеке басының ерекшеліктері және ішкі қажеттіліктерін ескере отырып,  қимыл қозғалыстарын, сөйлеу мәнерін, эмоционалды жағдайларын ескеруді қажет ететіндігін ескерте келе, оны қолданудың мүмкіндіктерін  негізге алды.

Студенттердің жалпы мәдени құндылығын толығымен  қалыптастыруға іскерлік ойындардың үлкен маңызы зор. Іскерлік ойын мәдени құндылық мазмұныны игеруге және өзінің қажеттілігін қанағаттандырып, кәсіби дағдысы мен икемділігін қалыптастыруға мүмкіншілік береді.

Тұлғаның жеке дара дамуына тікелей әсер ететін ең жақын ортасы болады және ол ортада үнемі жалпы мәдени құндылығы байқалып отырады. Ол микроорта-әлеуметтік ортаның бөлшегі, отбасы, оқу орны, достар, құрдастар, жақын адамдар т.б. Сондықтан студенттің жалпы мәдени құндылығын қалыптастыруда уақытының көп бөлігін өткізетін оқу орны, достары, күнделікті кездесетін оқытушыларының тәрбиелік ықпалы зор. Мұндай түрлі ықпалдардың бірлікте және бір жүйеде өтуі көздеген мақсатқа жетуге мүмкіндік береді.

Студенттердің жалпы мәдени құндылығын қалыптастыруда сананы қалыптастыру әдістері, іс-әрекетті ұйымдастыру және жалпы мәдени құндылықты қалыптастыру әдістері; ынталандыру әдістері қолданылды.

Студенттің  жалпы мәдени құндылығын қалыптастырудағы оқытушы тарапынан болатын педагогикалық  қолдаудың мәні мынада: ұнамды психологиялық  жағдай жасау; тұлғаның өз бойындағы мүмкіндіктерін өзінше іске асыруына шарт-жағдайлар түзу; ұлтының дәстүрлеріне т.б. мақтан тұтуын қаматамасыз ету; көмек көрсету, үлгі-өнеге болу; оқытушының кәсіби деңгейі мен мәдениеттілігінің жоғары болуы.

Студенттердің жалпы мәдени құндылығының қалыптасуы тәрбиенің барлық түрінің өзара байланысуы арқылы жүзеге асады: ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық, дене т.б. Сонымен бірге студенттерде этнопедагогика материалдары негізінде жалпы мәдени құндылық қалыптасуы ұлттық тәрбиенің қозғаушы күші – ұлттық санаға сіңіп, қалыптасқан салт-дәстүрлер, ұлттық рух, ұлттық намыс, ұлттық абырой, ар, ұят, кісілік т.б. байланысты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Студенттердің  кәсіби құндылықтарының дамуын  эксперименттік зерттеу 

Біздің зерттеулеріміздің негізгі  бағыты студенттердің таңдаған мамандықтары бойынша кәсіби құндылықтарының дамуын анықтау болды.  Бүгінгі таңдағы өскелең ұрпақтың мамандық таңдауын анықтаушы бірнеше факторларды атап өтуге болады. Олар: әлеуметтік фактор, психологиялық фактор. Әлеуметтік фактор мамандыққа деген қоғамның сұранысынан туындайтын жағдай. Мұнда тұлға жұмыссыз қалудан қашқақтау негізінде таңдау алға шығады. Себебі, қоғам сұранысы тұлғаның кәсіби хабардарлығына ықпал етеді. Ал, психологиялық фактор тұлға көзқарастарының, қызығушылықтарының негізінде мамандық таңдау. Бұл жағдайда тұлға өз қабілетін ұғынуы өмірлік мәнді кәсіби құндылықтар қалыптасудың басты шарттарының бірі болып табылады.

Тұлғаның кәсіби құндылықтары жалпы  даму сатыларының негізгі аспектілерін құрайды. Сондай-ақ, тұлға болып қалыптасуда кәсіби құндылықтар мамандық туралы жағымды қатынастардың туындауының қайнар көзі болып табылады. Құндылық бағдарлар жан-жақты, үйлесімді тұлға ретінде дамуына үлкен ықпал етеді.  Сондықтан, әртүрлі даму сатысында тұлғаның кәсіби құндылықтарының дамуын зерттеу болашақ мамандардың белгілі салада өзінің әлеуетін жүзеге асыру үшін маңызды мәселелердің бірі болып табылады.

Студенттердің кәсіби құндылықтары болашақ  мамандардың  үйлесімді тұлғалық дамуын анықтауға мүмкіндік берді. Зерттеу нысанында біз Семей мемлекеттік педагогикалық  институтының мен «Қайнар» Семей университетінің «Педагогика және психология» мамандығының  студенттерін  таңдадық. Себебі, қазіргі таңдағы педагог-психолог мамандығына деген сұраныс артып отыр.

Тұлғаның ішкі әлемін, олардың психологиялық ерекшеліктерін, өмірлік бағыттарының анықталуына көмек көрсететін мамандардың өзінің мамандығына деген қатынасын білу маңызды жағдайлардың бірі болып табылатыны анық.

Тұлғаның дамуындағы болатын өзгерістердің  психологиялық механизмдерін табуға кәсіби құндылықтарды әртүрлі іс-әрекетте зерттеу оң ықпалын тигізеді. Көптеген зерттеулерде кәсіби құндылықтардың ерекшеліктері тек іс-әрекетпен байланысты қарастырылған. Бұл зерттеулер көрсеткендей кәсіби құндылықтар тұлғаны шеберлікті меңгеруге итермелейді, сонымен қатар, оны реттеудің басты шарты болып табылады және тұлғаның толыққанды дамуына негіз болады.

Тұлғаның кәсіби құндылықтарының  дамуындағы даралық ерешелік мәселесінің  психология ғылымы үшін маңызы зор. Шетел  және кеңес психологиясындағы зерттеулер бұл мәселені әртүрлі тұрғыда түсіндіреді.

Эксперименттің негізгі бағыты студенттердің кәсіби құндылықтарының  дамуын негіздеу болып табылады. Зерттеуде  біз жоғарыда атап өткен мамандықтың  бірінші және үшінші курс студенттерінің кәсіби құндылықтарының дамуына  баса назар аудардық. Себебі, бірінші  курста студенттер негізгі базалық пәндерді меңгеріп, кәсіби көзқарастар, пікірлер туындай бастаған кезең болса, үшінші курста тұрақты кәсіби қабілеттер, әлеуеттер көрініс бере бастайды.

Ғылыми зерттеу әдістері – бұл  ғылыми теориялар мен практикалық  нұсқаулар құру үшін пайдаланылатын сенімді мәліметтер алуға мүмкіндік беретін тәсілдер мен амалдар болып табылады.

Кез-келген ғылыми болжам ғылыми зерттеу  әдістері арқылы дәлелденеді. Қандай ғылымда  болмасын, ғылыми болжам зерттеу әдістері арқылы нақтыланбаса, онда зерттеу шындыққа жанаспайды. Психологиялық зерттеулер принципі фактілік материалдарды жинақтау үшін пайдаланылатын әдістер арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да қандай да бір әдістерді таңдау әрдайым нақты зерттеудің пәнімен және міндеттерімен айқындалады.

Зерттеу проблемасын анықтауда  студенттердің кәсіби құндылықтарының  дамуын зерттеу үшін жеке болжамдар, міндеттер, әдістемелер белгіленді. Студенттердің кәсіби құндылықтарының  дамуын өлшейтін жарамды әдістемелер  дайындалды. Әдістемелер студенттердің  психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, адаптацияланды.

Біздің жұмысымыз нақты зерттеу  бағдарламасы арқылы жүзеге асырылды. Психологиялық зерттеулер фундаментальді және қолданбалы болып бөлінеді. Фундаментальді зерттеулердің мақсаты жаңа тұжырымдама  құру болса, ал, қолданбалы осы тұжырымдардың бөлшектерін зерттейді және нақты ғылыми- практикалық нұсқауларға негіздемелер келтіреді. Кез-келген фундаментальді немесе қолданбалы зерттеулер мәселе қоюды және өзектілікті, объектіні, пәнін, мақсатын, міндеттерін және зерттеу болжамын ұсынады. Бұл зерттеудің ғылыми аппаратын құрайды. Осы орайда, зерттеу бағдарламасын құру маңызды жағдайлардың бірі ретінде алға шығады. Зерттеу бағдарламасын төмендегі кестеде ұсынып отырмыз.

 

Зерттеу бағдарламасы                                                                           Кесте 1  

Зерттеу кезеңдері	Мақсаты	Міндеттері	Мазмұны
1-кезең	Студенттердің кәсіби құндылықтарының  дамуын зерттейтін психологиялық теорияларға  талдау	-әдебиеттерге теориялық талдау  жасау; -шетелдік, кеңестік және отандық зерттеулерді жүйелеу; -библиография жасау; -зерттеу нәтижелері  негізінде тұжырымдар жасау.	-теорияларға салыстырмалы талдау; -библиография әдісі
2-кезең	Кәсіби құндылықтардың дамуын зерттеу	- әдістемелік кешен жасау; -зерттеу топтарын  таңдау; - зерттеу жүргізу; - психоағартушылық жұмыс  бағдарламасын жасау; -экспериментті жүргізу; - зерттеу нәтижелерін  өңдеу; - тұжырымдар мен қорытынды  жасау.	-зерттеу жұмысын жүргізу; - тренинг сабақтар  өткізу; -сандық өлшемдер арқылы  талдау жасау; -әдістер сенімділігі  айқындалды