Химиядан өзінді жұмыстарды ұйымдастыру

Жаңа материалды түсіндіруде оқушының назары сабақта болуы қажет. Сондықтан сабақты өткізудің әдістері мен тәсілдері мақсатқа сай алдын ала таңдалынып алынады. Ол топпен не дараланған түрдегі ауызша не жазбаша, өзіндік жұмыс жасау, т.с.с болуы мүмкін. Оқытудың әдісін таңдау ең маңызды мәселе. Негізінен баяндаумен түсіндіру әдістері көп қолданылады. Баяндау мен түсіндіру ауызша жеткізу тәсілдері болғандықтан, бұл әдістер оқытушыдан үлкен педагогтық шеберлікті талап етеді.

Сабақта оқушылармен  өздік жұмыстар жасау көбіне үлестірме  жаттығулар мен тапсырманы орындағанда, сызба жұмыстарын атқарғанда, техникалық және анықтамалық әдебиеттерді қарастырғанда, кесте мен сұлба, графикалық материалмен жұмыс істегенде өткізіледі. Өзіндік жұмыс жасау жоғарыда аталған оқу жұмыстарының мақсаты мен мазмұнына байланысты болып келеді. Өздік жұмыстары тек белгілі бір аз ғана уақытқа есептеледі, сондықтан мұғалімдер алдымен оның мақсаты мен мазмұнын түсіндіріп, қажетті нұсқаулар беріп өтеді.

Оқушылардың сарамандық біліктілігін және дағдыларын бекіту. Жаңа білімді қабылдау кезінде ондағы ережелер мен заңдылықтар туралы тек түсініктер мен пайымдаулар ғана пайда болады. Бұл түсініктер мен пайымдауларды білімге айналдыру үшін оны дағдыға айналатындай бекіту қажет. Сондықтан машықтандыру жұмыстары жүргізіледі, оларға ауызша және жазбаша сарамандық жұмыстары, зертханалық жұмыстар, кешенді жаттығулар, т.б. жатады. Машықтандыру жұмыстары көбіне үй жұмыстарын орындауда жүзеге асады. Үй тапсырмасын бергенде мұғалім әрбір оқушының деңгейін бақылай отырып, оны анықтап және түзету, бекіту мақсатында береді.

Үй тапсырмасы сабақ  соңында не одан тыс уақытта тексеріледі. Кейбір жағдайларда материалды түсінбеген ие оны игермеген оқушылар үй тапсырмасын орындамайды. Бұл жағдайда мұғалім сабақ үстінде не одан тыс уақытта оларға қажетті нұсқаулар мен түсініктемелер, кеңестер беруі керек.                                               Егер оқушылардың көпшілігі үй тапсырмасын орындамаған болса, онда сабақ үстінде бүкіл топпен үй тапсырмасы талқыланады.

Өздік жұмыс тапсырмалары. Оқыту мен тәрбиелеудің ең маңызды элементтерінің бірі сабақтан тыс уақытта берілетін өздік жұмыс тапсырмалары. Оның мақсаты:

• сабақта алынған білімді тереңдету және бекіту;
• әдебиеттермен жұмыс жасауды үйрету;
• іріктеу және салыстыру, ой қорыту, тұжырым жасау сияқты танымдық қабілеттерін дамыту болып табылады.

Өздік жұмыс оқушыларды тәртіпке, ұқыптылыққа, істерді уақтылы атқаруға тәрбиелейді. Өздік жұмысты орындау оқушыдан жеке жұмыс жасап, оған көп көңіл аударуды, уақыт жұмсауды талап етеді. Ол тапсырманың мазмұнын үғынады, оның сапасына қойылатын талапқа сай орындайды, белгілі бір әдебиеттерді ақтарады.

Өздік жұмысының мазмұны  төмен дегідей:

• бағдарламалық материалдар оқулық және қосымша (анықтамалық, техникалық, көркем) әдебиеттерге сүйеніп жасалынады;
• оқушылардың алатын білімін кеңейтеді, тереңдетеді;
• өткен материалды қайталауға арналады;
• күнделікті өмірден және практикадан мысалдар алынады;
• түрлі графикалық жұмыстар (кесте, сызба, диаграмма, сұлба сызу және түзу) орындалады;
• шығармалар, баяндамалар мен рефераттар жазылады;
• жалпы қорытынды мен тұжырым шығару үшін деректер мен мысалдар жинақталады;
• практикалық жұмыстар жүргізіледі;
• жаңа материалды өз бетінше игеру жүреді.

Өздік жұмыстардың мына түрлеріне тоқталып өтейік:

1. Мәтінмен жұмыс жасау. Мәтінмем жұмыс мұғалімнің дайындап берген 4-5 сұрағына жазбаша жауап беру кезінде жасалады. Бұл сұрақтар сарамандық жұмысқа көбірек бағытталады.

2. Тапсырмалар мен жаттығуларды орындау. Бұлар теориялық материалдар мен сарамандық жұмыстарды байланыстырады.

3. Шамалар мен құбылыстар арасындағы өзара байланысын ашады. Кейбір техникалық пәндер үшін қажетті сызба сызу, өлшемдерін өлшеу және сол бойынша есептеулер жүргізіледі.

Мысалы, техникалық пәндер қозғалыстардың (двигательдердің) қуатып анықтау, оған кететін жанар майды, ауа мөлшерін, белгілі уақытта жұмсалатын энергия, жылу мөлшерін eceптеу, т.с.с. тапсырмалар орындалады. Өздік жұмыстарына жеке дәптер арналып, ондағы тапсырмалар тексеріліп тұрады.

4.Сызбамен, сұлбалармен жұмыс. Оның мақсаты оқушыларды өздігінен графиктер түзуге және оқулықтағы сызбаның көшірмесін салуға үйрету. Оқу материалын игерудің нәтижесіне қарай бұл жұмыстардың деңгейі оқушыларға сарапталып беріледі. Сызба мен сұлбаларды күрделендіруге де болады.                                                                                                                                                                                              

5.Кестелермен жұмыс. Оқулықтан  не қосымша әдебиеттерден қажетті  мәліметтерді таба білу, оны жинақтау  және кестеге түсіру керек. Мысалы, түрлі материалдардың қасиеттері бойынша олардың тығыздықтары туралы кесте жасау қажет. Сол тығыздық арқылы оның ұзару шектігін, беріктігін, т.б. табуға болады.

Кейбір жағдайда жеке тақырыптар мен бөлімдер талқыға салынады. Ол үшін оқушыларға әдебиеттер тізімі мен әдістемелік нұсқаулар беріледі. Бұндай баяндамалар қысқа уақытқа беріледі, оның ұзақтығы 10-12 мин болады. Баяндамашы өзі кестелер, сұлбалар, ауызша түсіндірме, қысқаша мәліметтер жасайды. Соңында талқыланып, қорытындысы жасалады. Өздік жұмыстарының бәріне мұғалім бақылау жасап, үнемі тексеріп отырады. Бұл өз кезегінде оқушылардың білімін бекіте түсуге көмектеседі.

Жоспарлау. Жоспарлаудың міндетті құжаттарына:

1)  оқу сабақтарының  кестесі;

2) бағдарламалар, күнтізбелік  сабақ жоспары жатады.

Оқу сабақтарының кестесі  оқу жұмысының режимін белгілейді. Ол оқытушылардың болатын сабақтарға алдын ала даяр болып келуін қамтамасыз етеді. Оқу мезгіліне байланысты әрбір апталық сағаттардың мөлшері оқу жоспарында анықталады. Мектептің ерекшеліктеріне, таңдап алынған бағдарламаларына сәйкес сол мектептің оқу жоспары құрастырылады. Оқу кестесі мұғалімдер санына қарай, олардың педагогикалық еңбегін тиімді түрде ұйымдастыру үшін керек. Әсіресе жиі кездесетін жағдай бос уақыттың, "терезелердің" болмағаны дұрыс. Педагогикалық жүктемені дұрыс үйлестіру апта бойына мұғалімдердің еңбек қабілетін сақтауға, сабақтарды тиімді өтуге жағдай жасайды. Оқу кестесі екі жарты жылдыққа бөлініп жасалынады. Оқу орнындағы жүктемесі көп мұғалімдердің сабақтары қойылып, ең соңында аз сағаттармен жұмыс жасайтын мұғалімдердің сабақ күндері жоспарланады.

Білім беруді дамыту үшін оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдіру керек. Оқытудың негізін құрайтын сабақ болған соң, әрбір мұғалім өз сабағының сапасын  жақсартуға аса зор көңіл бөлуі тиіс. Әр сабақтың сапасы оның жоспарлануына, алдын ала даярлануына, қажетті көрнекі құралдармен жабдықталуына байланысты. Сондықтан әрбір материалды үлестіру, сабақтың түрін жәнс оны өткізу тақырыптың мақсатына сәйкес келгені ләзім.

Ұйымдастыру-техникалық, даярлық әрбір тақырып бойынша дидактикалық оқу құралдарын (көрнекілік құрал, кино және диафильм, үлестірме карточкалар, аспаптар, тәжірибелік және зертханалық құралдар, сарамандық жұмыстар, тапсырмалар мазмұнын) жүйелеуді, оқу кабинеттерін жабдықтауды, шеберхана құрал-саймандарын түгендейді.

Сонымен қатар мұғалімдердің  жекелей дайындығы қажет. Ол жаңа әдістемелік және техникалық әдебиеттермен  танысады, басқа оқыту-әдістемелік  тәжірибелерді талдайды, білім беру оқу орындарының жаңа стандарттарын қарастырады, әдістемелік кеңестер жұмысына ат салысады, озық тәжірибе жинақтайды және оны тарату жұмыстарын үзбей, үнемі жүргізеді.

Оқыту сабақтарының сапасы сабақ жоспары арқылы анықталады. Әрбір оқу жылында оқу топтарының өзгерістеріне байланысты түрлі  сабақ жоспары құрылады. Сабақ жоспары — педагогтың жеке жұмыс құжаты. Дұрыс құрылған сабақ жоспары арқасында ғана оның тиімділігі артады [3].

Оқушылардың пәнге қызығушылығын, белсенділігін арттыруда жүргізілетін жұмыстардың әдістері:

1. Ауызша   әдісті   теориялық   және   фактіге негізделген білімді қалыптастыруда, үй тапсырмасын және жаңа сабақты пысықтауда химиялық ережелерді қайталауда, үй тапсырмасын және жаңа сабақты пысықтауда химиялық ережелерді қайталауда пайдаланамын.

2. Көрнекі әдісті бақылау қабілетін дамыту, оқылатын мәселеге ықыласын көтеру үшін, оқу материалының мазмұнын көрнекі құралдар арқылы

беремін, себебі кейбір оқушыларда көру қабілеті өте жақсы болады да, көрген формуланы жақсы есте сақтайды.                                                                                                                                            

3.  Практикалық әдісті практикалық іскерлік пен  әдетті дамыту үшін және тақырып мазмұнына сәйкес практикалық жұмыстарды жүргізу үшін түсіндірілген материалды оқушылардың қаншалықты меңгергенін бақылау үшін пайдаланамын.

4. Іздену әдісін   өзінше ойлануды және  зерттеу қабілетін дамыту үшін оқушыларды тақырыпты проблемалық оқытуға әзірлеуде пайдаланамын.

5. Индуктивтік әдісті     қорытынды   жасау қабілетін дамыту күрделендіре оқыту үшін, ойлау қабілетін қалыптастыру үшін   қолданамын

6.Өзіндік жұмыс әдісін  —  оқу әрекетінде жұмыс істеуде  қабілетті дамыту және оқу  еңбегінде дағдыны қалыптастыруда  жеңіл   тақырыптарды   өз   бетінше дайындауға дидактикалық  материалдармен тиімді жұмыс жасай білуге баулу үшін қолданамын.

Өзіндік оқу жұмысы деп  қойылған дидактикалық мақсаттың; білімді  іздену, оның мәнін түсіну; іскерлік пен дағдыны дамытуды қалыптастыру; білімді талдап қорыту және жүйелеу  т.б. орындалуына бағытталатын әдейі бөлінген уақытта оқушылардың белсенді жұмыс жасау әрекетін айтады.

   Сонымен қатар,  өзіндік жұмысты орындау барысында  оқушылардың ықыласын, әр нәрсеге  сенебермей  дәлелдеуге  талпыну,  ынтасы және т.б. дамиды.

Оқушының өз бетінше  жұмыс істеу әдістеріне, өзара және өзін-өзі  тексеру тәсілдеріне  үйрету керек. Ең бастысы, өзіндік жұмысты жоспарлаудың жаңа формаларын оқушылар қолдана білу қажет. Оқушы сабақта үздіксіз жұмыс істей отырып, оны ары қарай үйде жалғастырады.

Өз бетінше жұмыс  істеуде берілген тапсырманың орындалу жылдамдығы оқушының білім деңгейіне және жеке физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты.

Тапсырманың қиындығы мен  көлемі әр түрлі деңгейде болуы қажет. Бірінші деңгей «3» бағасына берілетін  тапсырма, екінші деңгей «4» бағасына, үшінші деңгей «5» бағасына берілетін тапсырмалар. Химия сабағы жүйелі түрде 8-сыныптан 11-сыныпқа дейін оқытылады. Оқытудың басты мақсатында логикалық ойлау мен кеңістікті көз алдына елестету көп кездеседі. Химяны  оқи отырып жаңа бейне қалыптастыруға олар бірнеше операциялар жасай білуі керек.

Барлық оқушылардың  есепті өз бетінше шығаруының қажеттілігі  мен мүмкіндігі туралы айтқанда, шешу әдісін іздеу деп түсінеміз.

      Өкінішке орай практикада мұндай әдістер көп қолданылып жүрген жоқ. Есептің шешуі мұғалімге белгілі. Ал қиыны оқушының есепті шешуін өз бетінше табуға үйрету. Есеп шығаруда оқушының алдындағы бірінші қиындық- ол есептің шартын түсіну.

     Келесі қиындық - шешу әдісін талдап алу. Бұл оқушы үшін ең қажетті және қиын кезең. Ең соңғы кезең- есептің шешуін сөзбен өрнектеу.

      Сабақта өз бетінше жұмысты ұйымдастыру үшін мұғалімге көп дайындық керек.

1.Өзіндік жұмыстың мақсаты, уақытын  анықтау керек. Осы жұмысты орындауда оқушылардың көңілін неге аудару керектігін түсіндіру.

2.Кітаппен жұмыс істеу түрі. Анықтамалық материалдарды іздеу және жаңа тақырыппен танысу.

3. Өзіндік жұмысты табысты орындау  үшін қандай тақырыпты қайталау керек.

4. Жаттығумен жұмыс істеу түрлері.

5.Шапшаң тексеру әдісімен жіберілген қателіктерді анықтау әдістерін қолдана білу.

Егер жаңа тақырып  оқушылар үшін бірінші рет естіліп  отырса, яғни тірек болатындай бұрынғы  өткен материалдармен ешқандай байланыс болмаса, онда мұғалім жаңа тақырыпты  бастап түсіндіріп, оны бекітеді және қорытындылайды.

      Сабақта оқушылармен өзіндік жұмыс жүргізгенде топтық, ұжымдық жұмыс формулаларын ұйымдастырып отырған жөн [4].                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   

Профессор Р.Г Лембергтің пікірінше, оқушылардың өзіндік  жұмыстарын ұйымдастыру мына шарттарға  байланысты:

• оқушылардың істейтін жұмысының мақсатын, айқын түсінуі;
• жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
• жұмысты оқушылардың өз еркімен орындалуын көздеу керек.

Өзіндік  жұмысты   ұйымдастырудың   негізгі шарттары мыналар: