Қылмыс құрамының субъективтік жағын талдау

       Қазіргі қылыстық заң кінәлінің  қағидасын, оның негізгі нышандарын 19 барта келтіреді және осы  баптың екінші бөліміне сәйкес, объективті айыптауға, яғни кінәсіз  зиян келтіргені үшін қылмыстық  жауаптылыққа жол берілмейтіндігін  ескертеді. Сондықтан қандай ауыр зардаптар туындаса да, бірақ адамның ол зардаптар үшін кінәсі болмаса, онда қылмысты немесе кінәлі деп танылмайды.

       Кінәсіз зардап келтірудің түрлері  Қылмыстық кодекстің 23 бабында  келтіріледі. Зардап келтірудің  мұндай түрінде адамның жасаған іс-әрекеті туындаған зардаппен себепті байланыста болуы мүмкін, бірақ ол зардаптарға қасақаналық немесе абайсыздық түріндегі кінәсі болмайды. Демек, жазықсыз зиян келтіруде қылмыс құрамының субъективтік жақтан басқа барлық элементтері болуы мүмкін.

       Кінәсіз зардап келтірудің келесі жағдайы, ол мұндай зардапты абайсыздықта келтіргені үшінде жауаптылықтың заңда қарастырылмауына немесе зардаптың туындау мүмкін екендігін көре білуге мүмкіншілігі және міндеттілігі болмауына, сондай-ақ адамның психо-физиологиялық немесе жүйке- психикалық жағдайларда зардапты тоқтата алмауына байланысты субективтік жақтың белгілері немесе кінә жоқ деп танылуы болып табылады.

       Қылмыстық субъективтік жағы объективтік жақ белгілерінің ішкі мазмұны анықтайтындықтан, яғни іс-әрекетке және зардапқа, өзгеде белгілерге қатысты қылмыскетдің сезімін және шешімін білдіретінгіктен, бұл жағдайлар кінә ұғымында ескерілуі тиіс. Сондықтан кінә дегеніміз, қасақаналық немесе абайсыздықпен бейнелейтін адамның өз іс-әрекетіне және оның нәтижесіне деген психикалық болып табылады. Бұл анықтамадағы іс-әрекетке деген психикалық қатынас белгісі, адамның жасаған әрекеті немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіптілігін сезінуімен, одан белгілі бір зардаптар туындауы мүмкіндігін көре білуімен, сондай-ақ қылмыскердің нәтижеге деген психикалық қатынасы қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің жасалуын немесе елеулі зардаптардың туындауын тілеу, сондай-ақ саналы түрде жол беру немесе зардаптың пайда болуына мән-мағынасыз, яғни бәрібір деп қарау немесе болдыртпаймын деп жеңіл ойлылықпен есеп жасау, зардаптың болу мүмкіндігін көре білуге мүмкіндігі, міндеттілігі болғанда, бірақ көре білмеуімен анықталады. Демек, іс-әрекеттің орындалуына немесе зардаптың туындауына деген кінәлінің психикалық қатынастары кінә түрлерінде еріктілік және интеллектуальдық моменттері арқылы шешіледі.

       Анығырақ айтқанда психикалық  қатынас қылмыскердің кінә түрлерінің  интеллектуальдық және еркін  білдіру моментеріне қатысты  анықталады.

       Қылмыс құрамының қоғамға қауіптілік дәрежелері кінә түрлеріне байланысты деп барлық жағдайда айтуға болмайды. Әрине қылмыс объектісіне, объективтік жақ белгілеріне байланысты ауырлататын белгілер қылмыскердің психикалық қатынастарынан шығатындықтан, бұл бір жағынан осылай болып көрінуіде мүмкін.¹¹

     Бірақ кінә түріне немесе кінә дәрежесіне байланысты қылмыстардың ауырлық дәрежелері анықталмайды. Кінәнің ең жоғарғы, қауіпті жәрежесі тікелей қасақаналық болып табылады, өйткені мұндай кінә түрінде қылмыскер  іс-әрекетінің қауіпті екендігін, зардаптің туындайтын біліп қана қоймайды, ол сонымен бірге осындай задаптың болуын тілейді. Тікелей қасақаналық пен салыстырғанда жанама қасақаналықты дәрежесі бойынша сәл төмендеп бағалауға болады, себебі мұндай қасақаналықта қылмыскер зардаптың туындауын тілемейді, ол саналы түрде жол береді немесе зардаптың болуына мән-мағынасыз қарайды. Жанама қасақаналықпен салыстырғанда қылмысты менмендік дәрежесіне қарай жеңілірек кінә түрінде бағалануы мүмкін, себебі менмендікте қылмыскер іс-әрекеттің қауіпті екенін және бұл әрекеттің зардапқа соқтыру мүмкіндігін көре біліп, бірақ басқа нәтижеге жету үшін зардапты болдыртпаймын деп жеңіл ойлылықпен есеп жасайды.

     Сондай-ақ менмендікпен салыстырғанда қылмысты немқұрайлылықтың белгілері қауіптілік дәрежесі бойынша жеңілірек болып табылады, өйткені бұл кінә түрінде адам зардаптың туындау мүмкіндігін білуге міндетті және мүмкіншілігі болғаны үшін қылмысты деп танылады. Демек кінә дәрежесінің ең ауыр түрі тікелей қасақаналық, ал ең жеңіл түрі немқұрайлық болып шығады. Кінә түрін былай дәрежелеу қылмыстың құқықта қолданылмайды себебі қылмыстардың қауіптілік жәрежесі мен сипаты кінә дәрежесі бойынша барлық қылмыстар осылай болып келе бермейді. Мысалы ашу шегінен, қажетті қорғау шегінен шығып кісі өлтіру тікелей қасақаналықпен де жасалады. Мұндай жағдайларда қылмыс жасау кінәні және жауаптылықты жеңілдететін құрамдар түрінде бағаланады. Ал адамның өміріне зардап келтіру мүмкіндігіне мағынасыз қарап бұзақылық ниетпен өзге адамға қару жұмсағанда қылмыскерде жанамақасақаналық бола алады. Яғни қылмыскерге адам өлеме, өлмейме бәрібір болуы немесе ол жағын мүлдем ойламауыда мүмкін¹².

     Мұндай  жағдайда қажетті қорғау шегңнен  шығып тікелей қасақаналықпен кісі өлтірген адамның қауіптілігінен жанама қасақаналықпен жасалған қылмыстың ауырлығы асып кетеді. Сондай-ақ немқұрайлықтың салдарынан ауыр апатты жағдайлар  орын алуы мүмкін. Мысалы, жарылыс қауіпі бар объектілерде немқұрайлылықтың салдарынан жарылыс болғанда, оның зардаптары тікелей қасақаналықпен жасалған қылмыстардан асып кете алады. Сондықтан қылмыстың ауырлық дәрежелері барлық кездерде кінә, мақсат, ниет түрлеріне байланысты емес, ол өзге құрам белгілеріне де қатысты бола алады. Кінәнің  қылмыстық құқықтағы басты ерекшеліктерінің бірі, ол қылмыстың жауаптылықтың бір негізі болып саналатын,субьективтік негізді білдіруі болып табылады.

       Қылмыстың құқықтағы кінә түрлерін, яғни тікелей немесе жанама қасақаналық деген ұғымдарды кең ұғымдар деп санауға болады. Қылмыстың құқықтағы тек тікелей қасақаналықпен жасалатын қылмыстардағы әрекеттердің өдзі, мағынасы бойынша нақты қасақаналықтарды білдіреді. Мысалы тонау қылмысында бөтеннің мүлкін ашық түрде қайтарусыз алу туралы қасақаналық болса, ал қорқытып алушылық қылмысында кінәліде қорқыту арқылы мүлікті немесе мүлікке құқық беретін құжатты талап етуге қасақаналық болады. Демек қылмыстардың қасақана немесе абайсыздықпен, олардың түрлерімен сипатталуын кінә мазмұны арқылы ашу керек. Бірақ кейбір әдебиеттерде айтылғандай, кінә нысанын ары қарай кінә мазмұнына бөлудің еш қажеті жоқ. Объективтік жақ белгілері бірдей анықталатын қылмыстардың кінә нысаны баптың атауында тікелей көрсетілмегенде, кінә мазмұны бірдей анықталатыны  белгілі В. Курдрявцев «әр қылмыстың субъективтік жағын тек қасақаналық немесе абайсыздық құрамайды, оны осы қылмысқа ғана тән белгілі бір ой мазмұны қамтитын қасақаналық немесе абайсыздық құрайды. Мысалы тонау тікелей қасақаналықпен жасалғанмен, ондағы қасақаналықтың әйел зорлау қылмысындағы тікелей қасақаналықтан мазмұны бөлек деп» қылмыстардың кінә нысаны бірдей болғанда, олар бәрібір кінә мазнұны бойынша бірдей болмайтындығын келтіреді.¹³

       Кінә мазмұнын кінә нысандарымен салыстырғанда кең ұғым ретінде қабылдауға болады, өйткені оған қылмыс жасалар алдында немесе жасау кезінде қылмыскер көре білген, оның қауіпті ойымен қамтылған объективтік жақ белгілерінен басқа да жәбірлеушіге, қылмыс объектісімен затына қатысты жағдайлар енеді. Сондықтан кінә мазмұны ретінде жасалған іс-әрекеттің елеулі құқықтық белгілерінің, оның қоғамға қауіпті салдары туындау мүмкіндігінің және қылмыс жасау жағдайының субъектінің санасында бейнеленуін түсіну керек. Кінә мазмұнын дұрыс түсіну және оны Ерекше бөлімдегі қылмыстарда қолдану маңызды болып табылады. Қылмыстың құқықтың Ерекше бөлімінде әр қылмысқа құқықтың талдау берілу барысында кінә нысанын анықтау үшін, кінә мазмұнын бір қырынан қолданамыз. Бірақ адамның қылмысқа деген психикалық қатынастарын және іс-әрекеттегі кінә мазмұнын дұрыс аша білмеу себебінен, кейбір қылмыстардың қылмыстық құқық тұрғысынан кінә нысандарының анықталуы даулы болатын кездер болады.¹⁴

       Кінәнің нысандары қылмыскердің  іс-әрекетіне және оның нәтижесіне  деген психикалық қатынастарының  түрлеріне қарай қасақаналық  және абайсыздық деп бөлінеді, қылмыстық құқықта әртүрлі психикалық  қатынастар адамның іс-әрекетіне  және оның нәтижесіне қатысты интеллектуальдық және еріктілік моменттерімен түсіндіріледі. Қылмысқа квалификация жүргізу барысында бұл белгілердің анықталуының маңыздылығы ретінде қасақана немесе абайсыздықтағы қылмыстар деп бөлінгенде, осы интеллектуалбдық және еріктілік моменттері қолданылытынын ескеру керек.

       Қасақаналықтың өзі кінәлінің өз іс-әрекетіне және оның зардабына қатысты еркін білдіру түріне қарай тікелей және жанама қасақаналық деп бөлінеді. Қылмыстың заңының 20 бабының 2 бөлімінде «Егер адам өз іс-әрекетінің қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамға қауіпті зардаптары болуының мүмкін екінін немесе осы зардаптардың болуын тілесе, тікелей қасақаналықпен жасалған қылмыс деп танылады» деп отырып анықтама берген. Бұл анықтамада психикалық қатынастардың үш түрі келтірілген. Олар адамның іс-әрекетінің қауіпті екенін сезінуі немесе ұғынуы, екінші зардаптың туындау мүмкіндігін немесе болмай қоймайтынын алдын-ала білуі немесе көре білуі, үшінші зардаптың болуын тілеуі. Бірінші және екінші кезекте келтіріліп отырғандар интеллектуальдық белгілер болып табылады, яғни қылмыс жасау жағдайында кінәлінің объективтік жағдайлар туралы хабардарлық дәрежесін білдіреді, ал үшінші кезекте айтылып отырған «тілеу» еріктілік белгісін білдіреді немесе адамның шешімін көрсетеді. Уақыты бойынша интеллектуальдық белгілер зардап туындағанға немесе қылмыстың жасалуын білдіретін әрекет орындалғанға дейңн анықталады. Ал еріктілік белгісі қылмыс жасау әрекетін орындау немесе зардаптың туындау уақыттарында болады.

       Жанама қасақаналықтың тікелей қасақаналықтан айырмашылығы еріктілік моментінде, яғни зардаптың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол беруінде немесе немқұрайлы қарауында болып табылады.¹⁵

       ҚК 20 бабында берілген тікелей  және жанама қасақаналықтар анықтамаларының мазмұнына назар аударсақ, онда бұл анықтамалар тек материалдық құрамдағы қасақаналықтың түсінігіне арналған тәрізді. Өйткені қоғамға қауіпті зардаптардың болу мүмкіндігін көре білуі және осындай зардаптың туындауын тілеу немесе саналы түрде жол беру деген белгілер кінәлінің тек зардапқа қатысты психикалық қатынастарын анықтауға арналғандығын көрсетіп тұр. Ал іс-әрекетке қатысты психикалық қатынастар тек адамның өз іс-әрекетінің қоғамға қауіпті екенін сезіну түрінде берілген.

       Формальдық құрамдарда интеллектуальдық және еріктілік моменттер тек қылмысты іс-әрекетке деген кінәлінің психикалық қатынастарымен анықталады, яғни формальдық құрамдарда қылмыскер өз іс-әрекетінің қауіптілігін сезінеді және осындай іс-әрекеттердің жасалуын тілейді немесе міндетті әрекеттің орындалуынан саналы түрде бас тартады. Формальдық құрамдарға жататын қылмыстар тек қана тікелей қасақаналықпен жасалады деген пайымдау кездеседі. Шынында да моральдық зардаптар қарастырылған басқа формальдық құрамдарда қылмыстың аяқталуы және қасақаналығы заң бойынша қылмысты деп тиым салынған іс-әрекетті жасау немесе жасамау туралы шешімімен, еркімен анықталады.

       Қасақаналықтың түрлері қылмысты  квалификациялауға әсер етеме  деген сұрақ туындайды. Кейбір  қылмыстардың кінә нысаны бойынша тек тікелей қасақаналықпен жасалатындығы белгілі, мысалы ұрлық, тонау, қарақшылық, алаяқтық, әйел зорлау т.б. қылмыстар. Бұл жағынан алғанда, яғни кейбір қылмыстардың тікелей қасақаналықпен қылмыстық құқықта сипатталуы квадификация мәселесіне әсер етеді. Мысалы жоғарыда аталған қылмыстар жанама қасақаналықпен жасалуы мүмкін емес. Екінші жағынан бұдан бұрынғы  бөлімде айтқандай, заңның ешбір бабы «тікелей қасақаналықпен жасалған .... әрекеттер» деп баптың атауында немесе диспозиясында қылмысқа түсіндерме бермейді. Заң кең ұғымда пайдаланады. Мысалы 96 бап, «...құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру». Демек заң жанама қасақаналықтың осы қылмыста кездесу мүмкіндігін шектемейді.

       Кінәнің тікелей қасақаналық  түрі қылмыс қатысушылықпен жасалғанда (онда да барлық қатысушылар қылмыстың орындалуына мүдделі болғанда), қылмыс жасау туралы ой кінәліде алдын-ала пайда болғанда, сондай-ақ қылмысқа оқталу немесе даярлану орын алғана кездеседі.

       Мысалы 2001 жылы 24 қаңтарда Ц. өзара  ұрыс- керіс жағдайында Н-ның кеудесінде екі рет пышақ ұрып, оның денсаулығына ауыр дәрежелі зардап келтіреді.¹⁶

       Жамбыл облыстық соты Ц- ның  әрекетін 96 баптың 1 бөлімімен ( кісі өлтірудің жай түрі ) және 24 баптың 3 бөліміне ( қылмысқа оқталу ) сілтеме жасай отырып квалификациялайды.

       Қазақстан Республикасы Жоғары  Сотының қылмыстық істер туралы  алқасы бұл квалификацияны өзгертіп, ҚК 103 бабының 1 бөлімімен денсаулыққа  ауыр дәрежелі зардап келтіру  деп бағалайды және қайта квалификация  жүргізу себебін былай түсіндіреді. Ц бірінші рет пышақ салғанда денсаулыққа ауыр, ал екінші рет салғанда жеңіл дәрежелі зардаптар келтірген және жарақат келтіргенен кейін де таң атқанға дейін бір пәтерде бірге болған. Осыған байланысты Ц-да кісі өлтіру қасақаналығы болса, оған оны аяғына дейін жеткізуге ешқандай кедергі болған жоқ, сондай- ақ ҚК 24 бабының 3 бөліміне сәйкес, қылмысқа оқталу тек тікелей өасақаналықпен жасалады, ал пышақты жәбірленушіге салу арқылы Ц. ешқандай арнайы мақсат көздемеген.Ол өз әрекеттерінің салдарына мағынасыз қараған деп түсіндерме береді. Бұл мысалға сүйенсек, онда қылмыскердің қасақаналығының түрі қылмыс жасау кезінде қандай түрде болғандығы қылмыс жасау кезінде қандай түрде болғандығы қылмыс уақиғасынан кейін де анықталына алады. Бұл қасақаналықтың кісі өлтіруге оқталу немесе денсаулыққа қасақана ауыр зардап келтіру екендігі, ол қылмыс жасау әрекетерінен кейінде қылмысын аяғына дейін жеткізу мүмкіндігінің болуына байланысты емес, іс-әрекет жасау кезіндегі зардапқа қатысты психикалық қатынасының түрімен шешілу керек. Жоғарыдағы мысалда Ц. кісі өлтіру қылмысын білдіретін әрекеттерді жасаған, бірақ ондай зардап туындамай тұрып қылмысты аяғына дейін жеткізуден бас тартқан. Бірақ әрекеттерінде басқа қылмысты яғни, денсаулыққа зиян келтірудің құрамы болғандықтан 103 баптың 1 бөлімімен квалификациялануы дұрыс. Қылмыстық құқық теориясында қасақаналықты тікелей және жанама деп бөлуден басқа, пайда болу уақытына қарай алдын-ала пайда болған және кенеттен пайда болған қасақаналықтар, анықталу дәрежесіне қарай анықталған және анықталмаған қасақаналықтар деп бөлу кездеседі. Кенеттен пайда болған қасақаналықтың бір түрі аффектілік қасақаналық болып табылады.