Қылмыс құрамының субъективтік жағын талдау

       Қылмыстың мақсатында субъективтік жақтың жеке белгісі ретіндегі тікелей қасақаналықтың еріктілік моментін білдіретін «тілеу» белгісімен, мақсаттың іске асуы үшін «тілеу» болатын жағдайын ажырата білу керек. Тікелей қасақаналықтың белгісі ретінде «тілеу» қоғамға қауіпті іс-әрекеттің және оның салдарының болуын тілеу түрінде, яғни объективтік жақ белгілерінің ішкі айнасы ретінде анықталады. Ал қылмыстық мақсатқа жетуді тілеу – бұл біріншіден, тікелей қасақаналықпен жасалған әрекетке оның салдарына қатысты психикалық қатынасты емес қылмыс құрамының бүкіл белгілерінің орындалуына байланысты кінәлінің шешімін білдіреді, екіншіден, мақсаттың орындалуын тілеу тікелей қасақаналықтағыдай тар мағынада емес, кең мағынаға сипатталады, яғни әрекеттің, зардаптың болуын тілеу ғана емес, зардап нәтижесін немесе әрекеттің ақырында тілеу деп түсіну керек.

       В.А. Сергиевский «қылмыстың мақсаты  тек тікелей қасақаналықта орын  алады. Қылмыстың мақсаты жанама  қасақаналықта, сондай-ақ абайсыздықпен  жасалған қылмыстарда болуы мүмкін  емес»-дейді. Мұндай қорытындыны  «мақсат» ұғымын, оның түрлерін нақты қылмыстардағы міндеттілігін ескергенде жасауға болады.

       Абайсыздықпен сипатталатын қылмыстардың ниеті кінәлінің зардаптың туындауға мүмкін екенін көре білуге міндеттілігі немесе мүмкінділігі бола тұрып, оны көре білмей немесе болдырмаймын деп есеп жасап жеңіл ойлылықпен әрекеттер жасауында енжарлық, жауқаулық, мақтаншақтық тәрізді ниеттер болады. Қылмыстық құқық жауаптылықпен ең қатал түрін қолданумен айналысатындықтан нақты ұғымдарды ғана қолданады, соның бір дәлелі ретінде абайсыздықтағы қылмыстардың ниетін анықтауға және жауаптылық белгілеуде ескеруде тырыспайды.

       Қылмыстың ниеті мен мақсатының қылмыстық құқықтық мәселе ретінде қандай маңызы бар дегенде, ең алдымен ниетпен мақсаттың түріне қарай қылмыстың қоғамға қауіптілігі дәрежесін анықтауға болады. Кейбір мақсатпен ниеттер қылмыстың ауырлық санаттарын белгілеуге себепші болады. Мысалы 96 баптың 2 бөліміндегі пайдақорлық, қанды кекті қайтару ниеттерімен жасалған кісі өлтірудің сас ауырлататын құрамға жатқызылу себебі, ол ниетің ауыр түрлерінің кездесуі болып табылады. Сондай-ақ өзге адамның дене мүшесін немесе тілін алу, бұрын жасаған қылмысты жасыру немесе қылмыстың жасалуын жеңілдету мақсаттарында кісі өлтіруде де мақсаттың түрі жауаптылықты ауырлатып белгілеуге себепші болған. Сондықтан кейбір ниетпен мақсаттар қылмыстық заңның баптарында ауырлататын құрамның белгісі ретінде келтірілгенде, осы ниеттің немесе мақсаттың осы қылмыста не үшін жауаптылықты ауырлататынын немесе аса ауырлататынын түсіну керек. Ниеттің түрі кейбір қылмыстарға тән белгі болып танылуына байланысты ауырлатушы белгі болып бағаланбайды. Мысалы, ұрлық қылмысына пайдақорлық, әйел зорлау қылмысына жыныстық құмарлығын қанағаттандыру ниеті тән болып табылады. Бұдан бұрынғы тақырыпта айтқанымыздай, кейбір қылмыстарға тән болып табылатын және жауаптылықты ауырлатуға негіз бермейтін ниет түрі (мысалы ұрлықтағы пайдақорлық ниет), басқа қылмыс түрінде (мысалы кісі өлтіру қылмысындағы пайдақорлық ниет) ауырлатады. Мұндай құрамдарда ниеттің түрі қылмыс объектісінің түрімен, оның құндылығымен, жасалатын әрекеттің сипатымен, бағытымен байланыстырылады. Яғни мұндай қылмыстарда ниеттің түрі қылмыскердің аса қауіптілігін, шектен шыққан дөрекілігін білдіреді.

       Қылмыстық ниетпен мақсаттың  қылмыстық-құқықтық маңыздылығын, оның қасақана жасалған қылмыстарды тергеу кезінде анықталуы қажет екендігін Жоғарғы Соттың қылмыстық істер туралы қауылдары үнемі көрсетіп келеді. Мысалы, 1960 жылдың 4 маусымындағы «қасақана кісі өлтіру қылмыстары бойынша сот практикасы туралы» КСРО жоғарғы соты Пленумының қаулысында «соттар көпшілің жағдайларда қылмысты квалификациялауға және жазаның мөлшерін белгілеуде маңызы бар жасалған қылмыстың ниетін жеткілікті анықтамайды. Кісі өлтіру кезінде болған ниеттің түрін анықтамағандықтан соттар кінәлінің әркеттерін бұзақылық ниетпен жасалған кісі өлтіру деп жиі квалификация жасайды» дей отырып қылмыс ниетін анықтаудың маңыздылығын дұрыс көрсеткен.

       Қ.К. Ерекше бөлімінің баптарында  мақсат немесе ниеттің түрі  тікелей көрсетілгенде, бұл белгілер қосымша емес, міндетті белгінің ролін атқарады. Яғин жасалған қылмысты осы баппен немесе осы бөліммен квалификациялау үшін, жасалған қылмыс бапта көрсетілгендей ниетпен немесе мақсатта жасалған болуы керек. Қылмыстық кодекстің кейбір баптарында мақсаттын немесе ниеттің түрі арнайы көрсетілгенде, бұл құрам өзге ұқсас өзге қылмыстық құрамдардан осы ниет, мақсат түріне қарай ажыратылады немесе әрекет қылмыс болып саналмауыда мүмкін. Ниетпен мақсат бойынша квалификация мынадай үш жағдайда жүргізіледі: біріншісі, мысалы 234 баппен адамды кепілге алу деп бағалау үшін адамды ұстап тұру әрекеті мемлекетті, ұйымдарды немесе азаматты белгілі бір іс-әрекет жасауға немесе одан қылыс қалуға мәжбүрлеу мақсатында жасалған болуы керек. Егер адамды ұстап тұрған әрекетте мемлекетті, азаматтарды белгілі бір іс-әрекеттер жасауға немесе жасамауға мәжбүрлеу мақсаты болмаса, онда адамды ұрлау немесе заңсыз бостандығынан айыру қылмыстары ретінде бағаланады, Екінші жағдайда, заң баптарында көрсетілген ниет немесе мақсаттың жасаған іс-әрекетте болмауының қылмыстық құрамының да жоқтығын білдіретін жағдайын ниет, мақсат түрінің осы қылмысқа ғана болуына байланысты деп және осы қылмысқа объективтік жағы бойынша ұқсас қылмыс заңда жоқ болуына байланысты деп түсіну керек. Мысалы 135 баптағы бала асырап алу құпиясын жариялау қылмысында пайдакүнемдік, немесе өзгеде зұлым ниеттердің кінәліде болуы міндетті белгі ретінде қолданылады. Ал бала қылып асырап алу құпиясын жариялау әрекетінде пайдақорлық немесе басқа да зұлым ниеттер болмаса, онда қылмыстың субъективтік жағы жоқ деп танылады. Немесе 206 баптағы жалған ақша немесе бағалы қағаздарды қолдан жасау әрекеттерін қылмыс деп бағалау үшін әрекеттің мақсаты, яғни жалған ақшаларды өткізу мақсаттарында жасау міндетті болып табылады. Ал жалған ақша жасалғанымен бірақ адамға өткізу мақсаты болмаса, онда қылмыс жоқ деп саналады.²⁴

       Үшінші жағдайда, заң бабының  жауаптылықты ауырлататын бөлімінде  арнайы көрсетілген ниетпен мақсаттың  түрі жасалған іс-әрекетте болмауы қылмыстық жауаптылықты жоймайды, немесе басқа баппен квалификациялауға негіз бермейді. Мұндай жағдайда іс-әрекет негізгі құрам бойынша бағаланып, құрам элементтерінің негізгі белгілері бар деп саналады. Мысалы адамды ұрлау, бас бостандығынан заңсыз айыру, психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру үшін жауаптылықты қарастыратын баптардың екінші бөлімінде пайдақорлық ниетпен жасау арнайы келтірілген. Егер адамды ұрлау қылмысында пайдақорлық ниет болмаса, онда қылмыс осы баптың 1 бөлімінен, яғни негізгі құраммен квалификацияланады. Қылмыстың ниеті мен мақсаты қылмыс құрамының негізгі құрамында арнайы келтірілгенде, бұл белгілерді осы қылмыс түрі үшін міндетті, оған тән белгі деп түсіну керек. Ал, ниетпен мақсаттың түрі негізгі құраммен емес, баптың 2 немесе 3 бөлімдерінде келтірілгенде, ол ауырлататын құрамның негізгі белгісі деп бағалау керек. Мұндай жағдайлардың барлығында, яғни мақсатпен ниеттің түрі баптың, оның бөлімдерінің диопозицияларында арнайы көрсетілгенде квалификация жүргізуде қолданылатын белгі болып табылады.²⁵

      Факультативті белгілер, кінә формасының негізгі  белгі сияқты, талданып жатқан қылмыстың  субъективтік жағын толық теориялық  сипаттау үшін үлкен мәні бар. “… Қасақана жасалған қылмыстың субъектитік  жағын сипаттайтын факультативті  элементтердің арасында, жасалған қылмыстың ниеті мен мақсаты үлкен роль ойнайды" деп”жазады А.Н.Трайнин /28/. Олар барлық жағдайда міндетті түрде анықталуы керек. Ниетсіз бірде-бір қасақана қылмыс жасалуы мүмкін емес, не қасақаналықтың да, қылмыстық әрекеттің мақсатын да тап осы ниет құрайды /11/.

      Мақсат  дегеніміз бұл, адам өзінің іс-әрекетінің нәтижесі туралы субъективтік ойы /20/. Егер ниет, адамның қылмыс жасау барысында немен жетекшілік еткенін анықтаса, онда мақсат – іс-әрекеттің бағытын, адамның ойының ұмтылатын зардаптарды анықтайды.²⁶

      Сонымен мақсат, өңдеуге тыйым салынған, құрамында есірткі заттары бар  өсімдіктерді заңсыз өсіру құрамының  субъективтік жағының белгілерінің бірі ретінде оның шегінен тыс  болғанымен оны анықтаудың маңызды  мәні бар. Соңғысы жарастырылып жатқан қылмысты жасауға қасақаналықтың дәлелденуін қамтамасыз етсе, ал кейбір жағдайларда мұндай әрекеттерді жиынтық бойынша саралауға негіз болады, оларды ескеру қарастырылып жатқан қылмыстар үшін жазаны жекелендіру барысында қажет. Әрбір нақты жағдайда жасалған қылмыстың мақсатын және сондай-ақ ниетін анықтаудың мәні зор екендігі белгілі /21/. Кезінде В.И.Ленин де қылмыстың ниетін анықтауға ерекше маңызды мән берген. “Әртүрлі ниеттер істелген әрекетті саяси бағалауды өзгертпейді, кінәлінің жауаптылығын жекелендіру үшін үлкен мәні жоқ” деп атап көрсеткен ол /22/. Ең алдымен мұнан шығатыны, ниетті анықтау қылмыстың қоғамдық қауіптілігіне сөзсіз ықпалын тигізеді, яғни “…қылмыстың ниетін ескерусіз жазаны жекелендіру қағидасының талаптарын тиісті орындауға мүмкін емес” /13/. ҚР Жоғарғы Сот Пленумы осы сұраққа үлкен мән қоя отырып 1999 жылғы “Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтау туралы” қаулысында істің басқа да мән-жайларымен қатар, сондай-ақ қылмыстың ниеті мен мақсатын, қылмыстық мақсатқа жету үшін жасалған әрекеттердің мағынасын жан-жақты зерттеу қажет деп көрсетеді /24/.

      Келтірілген жайттар, барлық жағдайда қылмыстың  ниетін анықтау қажеттілігін дәлелдейді. Қылмыстық ниеті дегеніміз адамның  қылмыс жасауына шешімділік тудыратын санасының оянуы /15/. Біздің жүргізген зерттеуіміз, басым көп жағдайда (99,9 пайыз) қарастырылып жатқан қылмысты жасау ниеті анықталғандығын көрсетеді.

      Қылмыстық құқық теориясы және қылмыстық заң, қылмыс жасаған адамның кінәсі бар  болған жағдайда ғана қылмыстық жауаптылық болуы мүмкін деген қағидаға негізделінеді. Ал,  кінә - кез-келген қылмыстың субъективтік жағының негізгі және міндетті белгісі.

      ҚР  қылмыстық құқығы субъективтік кінәлау  позициясында тұр, яғни қасақана немесе абайсызда жасаған қылмыстық  іс-әрекет үшін қылмыстық жауапкершілік тағайындалынады. Ғалымдар, қасақаналық пен абайсыздықтың заңды анықтамалары толық жетілмегендігін талай рет көрсеткендігін атап кеткен жөн. Қасақаналық пен абайсыздықтың заңды анықтамалары қылмыс жасаумен байланысты интеллектуалды-еріктік процестердің барлық мүмкін кінәнің әртүрлі модификациялары арасында анық белгілі шекара өткізуге мүмкіндік бермейді /31/.

      Қылмыстық-құқық  әдебиетінде кінә мен қылмыстық  субъективтік жағының қатынастылығы  туралы пікірлердің бірлігі жоқ. Бір авторлар, кінә дегеніміз ол қылмыстың субъективтік жағы деп санайды, яғни кінәнәі мазмұны қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын қамтиды, бұл түсініктер біртұтас /32/. Басқалары, кінә қылмыстың субъективтік жағының маңызды бөлігі бола отырып оның мазмұнын қамти алмайды деп санайды. Субъективтік жақ өзіне басқа белгілерді (ниет, мақсат, эмоция) қосады /33/.

      Кінә - бұл адамның өзі жасаған қылмыстық  заңда көрсетілген қоғамдық қауіпті  іс-әрекетке және оның зардаптарына деген  психикалық қатынасы /64/. Тек кінә бар  болған жағдайда ғана қылмыстық жауаптылықты тағайындау, отандық қылмыстық құқының маңызды қағидасы болып табылады. Өйткені отандық қылмыстық құқық объективтік кінәлауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауаптылыққа тартуға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауақа тартуға жол бермейді. ҚР ҚК 19 бабында Қазақстандық қылмыстық құқық ғылымының ең маңызды қағидасы – адам соларға қатысты өз кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекеті немесе әрекетсіздігі) және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс екендігі бекітілген.

      Кінә - кез-келген қылмыстың субъективтік жағының қажетті белгісі ретінде, қасақаналық және абайсыздық түрде  болады. “Қасақаналық пен абайсыздық әрбір қылмыс құрамының міндетті элементі болып табылады. Бұл жағдай күмән туғызуы мүмкін емес” дейді профессор А.Н.Трайнин /38/. Сондықтан да қылмысты жасау түрін анықтаудың мәні үлкен. КСРО Жоғарғы Сот Пленумы бұл жағдайдың маңыздылығына көңіл бөле отырып өзінің 18 наурыз 1963 жылғы “Соттың қылмыстық істерді қарастыру барысында заңдарды қатаң сақтау туралы” қаулысында қасақана және абайсызда жасалған қылмыстырдаң арасында айырмашылық өткізу қажеттігін көрсетеді. Сондықтан да қарастырылып жатқан қылмыстың кінәсінің түрін анықтаудың мәні үлкен. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

         2.2. Қате және оның түрлері бойынша квалификациялау 

       Қылмыскердің саналы түрдегі қоғамға қауіпті ой-ниеті қылмыстық құрамның объективтік белгілерімен ұштастырса іске асырылады, бірақ барлық жағдайларда субъективтік белгілермен объективтік белгілер бір-біріне сәйкес келе бермеуі мүмкін. Яғни кінәлінің қасақана ойында болған қылмыстың объектісіне, затына, құралына, орнына, уақытына қатысты шешімдері іс жүргізгенде өзі ойлағандай бола бермеуі мүмкін. Мұндай жағдайды қылмыстық құқықта «қате» деп атайды және қате ретінде адамның өз іс-әрекетінің құқықтық мағынасын немесе нақты жағдайын дұрыс түсінбеуі алынады. Соған орай адамның жасайтын қателері екі түрге бөлінеді: заң тұрғысынан және нақты жағдайлардан қателесу. Заң тұрғысынан қателесу-адамның қолданыстағы заңды дұрыс түсінбеу немесе білмеу салдарынан жасалған іс-әрекеттерін қате бағалауы боып табылады. Адамның заң тұрғысынан өзге әрекетін қате бағалауының себептері, заңды дұрыс түсінбеуі немесе заңнан сауатсыз болуына байланысты болуы мүмкін. Заң тұрғысынан қателесу бірнеше түрде кездесе алады. Біріншісінде, адам өзі жасаған іс-әрекетін қылмысты деп бағалайды, ал заң жүзінде бұл іс-әрекет қылмыс ретінде қарастырылмайды. Мұндай жағдайлардағы іс-әрекеттер қылмыс болып саналмайды, өйткені адам өзі жасаған іс-әрекетін қылмысты деп санағанымен, жауаптылықтың болуы немесе болмауы заң бойынша шешіледі. Яғни қылмыстық заңда ол адамның әрекетін қылмыс ретінде қарастыратын норма жоқ. Мысалы адам кінәсіз зардап келтіре отырып, қылмыстық құқық  ережелерінен хабарсыз болуына байланысты қылмыс жасадым есептеуі мүмкін. Сондай-ақ қылмыскерді ұстау, қажетті қолдану кездерінде қорқу, шошу, сасқалақтау нәтижесінде абайсыздықпен әрекеттер жасап өзге адамның өміріне, денсаулығына немесе меншігіне зардаптар келтіруі мүмкін. Заң тұрғысынан қателесудің бұл түрі көбінесе бөтен адамның өміріне, денсаулығына, меншігіне зардаптар келтіру жағдайларында болады. Мұндай жағдайларда адамның жасаған іс-әрекеті қылмысты емес екендігін анықтау үшін, қылмыстық заңда осындай іс-әрекетті немесе зардапты білдіретін баптың бар-жоқтығын анықтау қажет емес, ең алдымен өзін қылмыс жасадым деген адамның іс-әрекеттерінде кінә бар жоқтығын анықтау керек.

       Заң тұрғысынан қателесуінің  екінші түрі бойынша адам жасаған  іс-әрекетін қылмыс емес деп бағалайды, ал бұл іс-әрекетті заң қылмыс ретінде қарастырады. Мұндай жағдайда қылмыстық жауаптылық болады.

       Адамның заңды білмеуі салдарынан  қылмыс жасауы қылмыстық жауаптылықтан босатылуға, сонымен қатар қылмысты квалификациялау мәселесіне де әсер ететін жағдай ретінде қарастырмайды,  яғни адамның іс-әрекеті қандай бапқа сәйкес келсе, сол баппен квалификация жасалады.