Қылмыс құрамының субъективтік жағын талдау

       Жоғарыда аталған тау-кен немесе  құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде,  жарылыс қауіпі бар объектілерде радиоактивті материалдар мен жұмыс істеу немесе қауіпсіздік ережелерін абайсыздықта бұзудың орын алу ықтималдығы аз, өйткені мұндай мекемелерде жұмыс істейтін адамдар өз қызметінің міндеттерін, қауіпсіздік ережелерін жақсы біледі. Бірақ кінә нысаны негізінен интелектиуальдық мщментіне қарай емес еріктілік моментінің белгілеріне қарай ажыратылады,  яғни мұндай өндірістерде жұмыс істейтін адамдар қауіпсіздік ережелерін қасақана бұза отырып, зардаптың болуын тілемейді немесе саналы түрде жол бермейді. Кінәлі мұндай әрекеттерді жасағанда басқа оң нәтижеге жету үшін қасақана әрекеттер жасайды. Бұл менмендік. Ал бұл қылмыстарды қасақана түрде жасалатын қылмыстар деп бағаласақ, яғни кінәлі зардаптың туындауын тілейді немесе оның болу болмауына мән-мағынасыз қарайды, саналы түрде жол береді деп анықтасық, онда бұл қылмыстардың диверсиядан қандай айырмашылығы болады. Радиоактивті материалдармен жұмыс істеу немесе жарылыс қауіпі бар объектілерде қауіпсіздік ережелерін бұзуды қасақаналықпен жасалатын қылмыстар дегенде қылмыстың объектісі қоғам қауіпсіздігні ғана емес, мемлекетің қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілеттілігі болып бағалануы тиіс болады. Бұл біріншіден, радиоактивті материалдармен жұмыс істеу, жарылыс қауіпі бар объектілерде қауіпсіздік ережелерін бұзу абайсыздықпен жасалғанда 246, 249 баптармен емес, 152 баппен еңбекті қорғау ережелерін бұзу деп квалификациялану керек деп пайымдауға болады. Себебі біріншідеп радиоактивті материалдармен жұмыс істеу, жарылыс қауіпі бар объектілерге ауыр зардаптарға соқтыру мүкіндігі бар қауіпсіздік ережелерін бұзу қасақана жасалса да, абайсыздықпен жасалса да 152 баптағы «еңбек ету қауіпсіздігі» деген объекті ұғымына сымайды, мұнда бәрібір қоғам қауіпсіздігіне қауіп туындайды. «Қоғам қауіпсіздігі» деген объект «еңбек ету қауіпсіздігі» деген объектіге қарағанда құндылығы, маңыздылығы үлкен, кең ұғым болып табылады.

       Екіншіден, еңбекті қарғау ережелерін  бұзу қылмысы кінә нысаны бойынша  абайсыздықпен сипатталатын материалдық  құрам болып табылады. Ал қоғам  қауіпсіздігіне қарсы бағытталған жоғарыда аталған қылмыстар 1 бөлімі бойынша формальдық құрамдар ретінде анықталған. Демек бұл қылмыстардың айырмашылықтары қылмыстың негізгі объектісінде ғана емес, құрамның конструкциясында да кездеседі. Сондықтан 19 баптың 4 бөліміндегі ереженің талабы ҚК Ерекше бөлімінің баптарында толық сақталмаған деуге болады.

       Абайсыздықпен жасалатын қылмыстар  үшін жауаптылық зардаптың орын  алуына байланысты, ал формальдық  құрам ретінде анықталған абайсыздықтағы  қылмыстар үшін қоғамға қауіпті  іс-әрекет жасалған кезде белгіленеді және аяқталған қылмыс деп бағаланады. Абайсыздықпен жасалатын қылмыстарда қылмыс жасауға даярлау немесе оқтау сатылары болмайды, себебі абайсыздықпен іс-әрекет жасаған адамды қылмыс жасау туралы тілек, шешім алдын ала қалыптаспайды. Қылмыс жасау сатылары абайсыздықтағы қылмыстарға ғана емес, жанама қасақаналықпен жасалған қылмыстарда да орын алуы мүмкін емес. Қылмыстық кодекстің 24-бабының 1 және 3 бөлімдері бойынша қылмысқа даярлау және оқталу әрекеттері тікелей қасақаналыпен ғана жасалады. Ал жанама қасақаналықпен немесе абайсыздықтың кез-келген түрімен жасалған қылмыстарда кінәліде зардаптардың туындауын немесе қылмысты әрекеттің жасалуын тілеу болмайды. Мұндай кінә түрлерінде қоғамға қауіпті ой-ниет қылмыс уақиғасы жасалар алдында пайда болуы мүмкін, бірақ абайсыздықта жасалған қылмыстарда кінәлі басқа нәтижеге жетуге тырысады, ал жанама қасақаналықта қылмыскердің қылмыс жасауға деген ой-ниеті тұрақсыз алдын-ала дайындалуды қажет етпейтін сипатта болады. Сондықтан қылмысты квалификациялау барысында 24 бапқа сілтеме жасау үшін қылмыстың кінәлінің еркіне тәуелсіз себептерге байланысты іске аспауын анықтап ғана қоймай, сонымен бірге кінәлінің ниетінде қылмысты әрекеттің жасалуын, ал материальдық құрамдарда зардаптың болуын тілеу болған, болмағандығын анықтау қажет.

       Абайсыздықпен жасалған қылмыстар  қатысушылыққа тән емес. ҚК 27 бабына  сәйкес, « екі немесе оданда  көп қасақана қылмысты қасақана  бірлесіп жасауы қылмысқа қатысу  деп танылады» Қылмысқа қатысушылықта  абайсыздықтағы кінәнің болмау себебі, ол қатысушылардың көбінесе қылмыс жасаларда бұрын келісім жасауына байланысты емес. Қылмысқа қатысушылық алдын ала келісімсіз түрде қылмыс жасалар алдында немесе қылмыс жасау кезінде де орын ала алады.

       Абайсыздықпен жасалған қылмыспен басқа бір адамның іс-әрекеті қандай да бір байланыста болғанда қылмысты орындаған, яғни қылмыстық құрамның объективтік жақ белгілерін орындаған адам ғана жауаптылыққа тартылады және орындаған іс-әрекетін қарастыратын баппен квалификация жүргізіледі.²⁰

       Қылмыстық құқық теориясында  абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылықтың  болу мүмкіндігін келтірген зерттеушілер  болған. Олар орындаушының абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылығымен қатар азғырушының, көмектесушінің де абайсыздықтағы әрекеттерін келтіреді. Мысалы үш аңшы аңнан қайтып келе жатып аулына жақындағанда есігінің алдында трубкамен темекі тартып тұрған ауылдасын көреді. Бірінші аңшы қасындағы адамға «сен мергенсің ғой, ананың трубкасына атып тигізе аласынба» деп азғырушылық әрекет жасайды. Екінші аңшы оқ мүлт кетпесін деп мылтыққа иығын қойып көмектесушілік роль атқарады. Үшінші аңшы мылтықты атқанда оқ трубкаға емес, адамның басына тиген. Яғни абайсызда қаза келтіру қылмысына абайсыздықта азғыру, көмектесу және орындау рольдері болған дейді, М.Д.Шаргороцкий мынадай мысал келтіреді екі жұмысшы ғимараттың төбесінен металл сынықтарын лақтырып жатып, қауіпсіздік ережелерін сақтамай, төменде өтіп бара жатқан адамға абайсыздықта жарақат келтірген дейді. Мынадай мысал келтіруге де болады. Бір адам өзімен жауласып жүрген  адамды өлтіруді тілеп, бірақ мылтық таппай жүреді. Ол адамның бір танысы аңнан қайтып келе  жатып, оның үйіне соғады бірге арақ ішеді. Артынан үйіне қайтар кезде мылтығын ұмытып кетеді. Қару қолына түскеннен кейін үй иесі өштесіп жүрген адамды өлтіреді. Бұл мысалда кісі өлтіру қылмысына абайсыздықта көмектесу орын алған сияқты көрінеді, ал орындаушы қасақаналықпен қылмысты орындаған. Бұл сияқты мысалдар практикада кездескенде қылмысқа қатысушылық деп тануға болмайды. Себебі ҚК 27 бабындағы қылмысқа қатысушылықтың анықтамасында кінәнің қасақаналық нысанының екі рет көрсетілуінде, яғни қасақаналықпен жасалған қылмыстарды қасақана түрде жасауында мағына жатыр.

       Қылмысқа қатысушылардың бірі  қасақана, екіншісі абайсыздықпен  әрекеттер жасағанда олардың араларында қылмысқа қатысушылықтың бар-жоқтығын анықтауда міндетті белгі болып саналатын, «қылмысты ой-ниеттің бірлескен түрде» болуы және соған сәйкес іс-әрекеттердің бірлескен түрде немесе күш біріктіріп орындалуы болмайды. Қылмысты ой-ниеттің, іс-әрекеттің бірлескен түрінде болмағандығын былай дәлелдеуге болады. Қылмысқа қатысушылыққа жатппайтын абайсыздықтағы әрекеттерде қылмыстың болуын тілеп, қасақана әрекет жасаған адамнан абайсыздықта әрекет жасаған адамға байланыс болады. Яғни белгілі бір адамның абайсыздықпен зардап келтіруге бағытталған әрекеті орындауына себеп, қасақана тілек болған адамның әрекетіне байланысты ьолады. Ал абайсызда зардап келтірген адамда жағдайы толық түсіну болмайды, ол әрекеттің зардапқа соқтыратынын білмейді. Сондықтан абайсыздықта әрекет жасаған адамнан қасақана әрекет жасаған адамға кері субъективтік байланыс болмайды. Осы себептен орырндаушы абайсызда, өзге адамдар қасақаналықпен зардап келтіргенде, қылмысты қасақаналықпен жасаған адамдар осы қылмыстың орындаушылары ретінде, абайсыздықпен зардап келтірген адам осы қылмыстың құралы ретінде қолданылған деп саналады. Жоғарыдағы мысалдағыдай біреу мылтығын ұмытып тастап кетіп, ол кейін қасақаналықпен жасалған қылмысқа пайдаланылғанда да бұл адамдардың араларында екі жақты субъективтік байланыстар болмайды, яғни мылтықты ұмытып кеткен адамнан қасақана кісі өлтірген адамға қатысты кісі өлтіру қылмысына деген өзара түсіністік, бірлескен қылмысты ниет, әрекет болмайды. Тіпті қаруды кісі өлтіру қылмысына пайдалансын деп әдейі ұмытып кеткенде де екі жақты субъективтік байланыстар болмайды. Мұндай жағдайда мылтықты әдейі ұмытып кеткен адамнан оны кісі өлтіруге пайдаланған адамға қарай бір жақты субъективтік байланыс болады. Яғни ол мылтықты не үшін әдейі тастап бара жатқанын, оның салдары неге соқтыратынын біледі. Ал мылтықты пайдаланған адам оның әдейі ұмытып кеткенін білмейді, яғни қылмыстық ниетің жасаған әрекеттердің өзара түсіністігі болмағандықтан мылтықты пайдаланған адамнан әдейі ұмытып кеткен адамға кері субъективтік байланыс болмайды. Олардың әрекеттері ҚК бір бабымен, 96 баппен квалификацияланады, бірақ қылмыс бірлесіп орындалмағандықтан қылмысқа қатысушылық болып саналмайды. Мұндай жағдайда мылтығын әдейі ұмытып кеткен адам кісі өлтіру қылмысын біреу арқылы орындаған болып танылады.

      Жоғарыда келтірілген ереже-бірі қасақаналықпен, екіншілері абайсыздықпен әрекет жасайтын барлық жағдайларға ортақ квалификация ережесі болып табылады, бірақ абайсызда әрекет жасаған адамда барлық кезде қылмыс құрамы бола бермейді. Мысалы біреу екінші біреуге қылмыс жасап пайда табатын және қылмыс ашылмайтындай тәсілдіжай әңгіме қылып айтуы мүмкін. Екіншісі мұны кейін қасақана түрде орындауы мүмкін. Мұндай жағдайдағы абайсыздықтағы азғырушылық әрекетінде қылмыс құрамы жоқ, өйткені мұндай жай әңгіме қылып айту біріншіден, қылмысқа азғыруға тікелей бағытталған әрекет емес, екіншіден қылмысты бірлескен түрде қатысып жасау орын алған жоқ. Осы сияқты жоғарыда айтылған үш аңшының темекі тартатын трубкаға тигіземін деп, абайсызда бөтен адамға зардап келтіру туралы мысалында адамдардың әрекеттерінің (абайсыздықтағы азғыру, абайсыздықтағы қылмысқа көмектесу және абайсыздықпен қылмысты орындау) арасында жне туындаған зардаппен байланыс болғанмен қылмысқа қатысушылыққа жатпау себебі, ол қылмыстық заңның Ерекше бөлімінің баптарындағы жауаптылық, тек орындаушының әрекеттеріне белгіленуіне байланысты деп түсіну керек. Үш аңшының ішінен абайсыздықтағы қаза келтіру қылмысын орындаған адам ғана қылмыстық жауапшылыққа тартылады. Екіншіден бұл мысалда да және үй төбесінен металл сынықтарын лақтыру арқылы абайсызда бөтен адамға зардап келтіруде де екі жақты субъективтік байланыстар, яғни қылмыс жасауға деген ой түсіністігі мен іс-әрекетінің бірлестігі белгілері жоқ мұндай жағдайдада зардапты тікелей келтірген әрекет анықталып, абайсыздықтағы қылмыс түрі бойынша квалификация жасалады.

       Соңғы кездерде абайсыздықпен  қылмысқа қатысудың мүмкіндігінің  жанама түрде мойындайтын бағыт  кездеседі. Бұл бағыт бойынша  абайсыздықтағы бірнеше адамдардың  зардаптарға соқтырған әрекеттері қылмысқа қатысушылық емес, «абайсыздықпен бірге зардап келтіру» (неосторожное сопричинение) деп аталу керек және мұндай бағытты тұтынушылар «ғылым мен техника дамыған заманда, адамдардың өзара араласу жиілеген кезде бірнеше адамдардың салақтығы, жеңіл ойлылығы салдарынан ауыр зардаптар келтіруінің ықтималдығы жоғары және мұндай абайсыздықпен бірге зардап келтірудің қоғамға қауіптілігі де жоғары болады, сонымен қатар осындай әрекеттер қылмысты саралауда басқаша бағытты қажет етеді» дейді.

       Бұл жерде біріншіден, абайсыздықта  бірге зардап келтірудің болуы мүмкін бе және екіншіден, абайсыздықта бірге зардап келтірудің қылмысқа қатысушылықтан айырмашылығы қаншалықты деген сұрақ туындайды.

       Өндірістерде немесе өзге де  шаруашылық салаларында апатты жағдайлардың орын алуы жиі кездеседі десе болады және мұндай өндірістік апаттарда қауіпсіздік ережелерін сақтауға бір ғана адам емес, бірнеше адамдар жауапты болуы мүмкін. Мекеме қаншалықты үлкен және қауіпті зардаптар келтіруге ықтималдығы жоғары болса, соншалықты ол мекемеде жауапты адамдар көп болуы мүмкін. Осындай мекемелерде, құрылыс саласында зардаптар туындағанда, осы апатты жағдайдың алдын алуға қызметі бойынша міндетті адамдар бірнешеу болғанда, олардың әр қайсысы өз қызметінің түріне қарай жауапты болады. Мысалы үлкен өндіріс орындарында техникалық қауіпсіздік ережелері бойынша жұмыс істейтін арнайы бөлім, инженерлер жұмыс істегенде, олардың әрқайсысы бір басшылыққа бағына отырып, осы зардаптың алдын алу жұмыстары бойынша міндетті болады. Бірнеше адамдардың жауаптылығын өндіріс салаларындағы арнайы мамандардың қызметі бойынша ғана емес, қарапайым мысалдармен де келтіруге болады. М. Д. Шаргородскийдің жоғарыда келтірген мысалын, яғни екі жұмысшының үй төбесінен металл сынықтарын төменге лақтырып жатқанда адамның үстіне түсіп, адамның өміріне немесе денсаулығына зардаптар келтіруін алайық. Кейінгі зерттеулерде осы тәріздес жағдайларда зардап келтіргендік үшін бірнеше адам емес, тікелей зардап келтірген адамның әрекеті анықталуы керек және сол адам жауаптылыққа тартылады деген шешім қалыптасты. Біз осы мысалды сәл өзгертейік. Мысалы екі жұмысшы үлкен темірді екі жағынан ұстап тұру арқылы зардап келтірді дейік. Мұндай жағдайда екі жұмысшының қызметі бірдей дәрежеде, яғни олардың арасында біреуі зардапты көре білуге міндетті болмағанда, олардың екеуі де қоғамға қауіпті зардаптың туындауы мүмкін екендігін көре білуге мүмкіндігі болды деп саналады. Демек бұл екі адамның тек біреуі емес, екеуі де кінәлі деп танылады. Осы тұрғыдан алғанда бірнеше адамдардың абайсыздықта зардап келтіруі мүмкін жағдай болып табылады. Бірақ екі немесе одан көп адамдардың абайсыздықпен келтірген зардаптары  бірлескен түрде келтірілген деп бағалауға болмайды. Себебі бірнеше адамдардың бірлесуі бұл орындалатын әрекеттер туралы өзара хабардар болуын, нақты бір мақсатқа жету жолындағы күш біріктірген және бір-бірінің әрекеттерімен саналы түрдегі байланыста болған әрекеттің сипатын білдіреді.

       Абайсыздықта бірге зардап келтірудің  мүмкіндігін мойындайтын болсақ, онда бұл ұғым абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылықты білдіреме немесе одан айырмашылығы бар бөтен ұғым ба деген сұрақ туындайды. ҚК 27 бабының атауы «қасақана қылмысқа қатысушылық» деп аталып тұрған жоқ , ол жай «қылмысқа қатысшылық» деп ғана атаған. Яғни кінә нысанынан басқа айырмашылығы байқалмайды. Егер осы тұрғыдан танитын болсақ, онда қылмысқа қатысушылықтың тек қасақаналықпен ғана емес, абайсыздықпен де жасалуына жол беруге болады. Абайсыздықта бірге зардап келтіру мен қылмысқа қатысушылықты бір қылмыстық құқықтық ұғым деп бағалау үшін кінә нысанынан басқа, қылмыстың бірлескен түрде жасалуын да табуымыз керек. Біздің ойымызша, екі немесе оданда көп адамдардың абайсыздықта зардап келтірген іс-әрекеттерінде «бірлестік» белгісі, яғни саналы түрде белгілі бір қоғамға қауіпті деп танылған әрекеттерді жасауға және нақты бір зардаптардың туындауына бағытталған күш біріктіруі және бір бірінің іс-әрекеттерімен себепті байланысты болуы орын алмайды. Абайсыздықпен бірге зардап келтіруде зардаптың алдын алуға міндетті немесе мүмкіндігі бар адамдардың барлығы да бірдей енжарлық немесе жалқаулық, сонымен қатар жеткілікті негіздерсіз зардап бола қоймас деп әрекетсіздік танытқанда, олардың арасында бірлесу беогісін білдіретін күш біріктіру және қылмыстың жасалуы үшін әр қатысушының өз үлесін қосуы деген тәрізді белгілер болмайды. Демек, абайсыздықта бірге зардап  келтіруде «бірлесу» белгісі болмайды және осы себептен қылмысқа қатысу деген ұғымға да сай келмейді, сондықтан абайсыздықта бірге зардап келтіру қылмыстық құқықтың арнайы ережелерінің бірі ретінде танылып, жеке құқықтық институт ретінде заңға енгізілгенде абайсыздықта бірге зардап келтіргені үшін жауаптылық қолануға болады.

       Қылмысқа қатысушылықтың басты  ережесінің бірі, ол қатысқан  барлық адамдардың іс-әрекеттері ҚК бір бабы бойынша квалификациялануы болып табылады. Бұл қатысушылардың мақсатына кірген, барлығы бірлесіп орындаған қылмыстың түрі болып табылады. Ал қатысушылардың бірі қасақаналықпен, басқалары абайсыздықпен әрекеттер жасағанда, олардың іс-әрекеттері ҚК әртүрлі баптармен квалификацияланып, қылмысқа қатысушылықтың ережесіне сәйкес келмейді.Қылмысқа қатысушылықты квалификациялау туралы басқа ережелер тиісті тарауда қарастырылады.

       Қылмыстық заңдағы кейбір қылмыстық  құрамдар субъективтік жағынан кінәнің қос нысанымен сипатталады. Кінәнің қос нысанымен анықталатын қылмыстардың бір ерекшелігі, ол мұндай күрделі кінәмен жасалатын қылмыстар ҚК Ерекше бөлім баптарында тікелей келтіріледі. Келесі бір ерекшелігі, кінәнің екі түріменде жасалатын құрамдар қылмыстық кодексте негізгі құрамнан кейін жауаптылықты ауырлататын құрам ретінде қарастырылуы болып табылады.