Қазақстан Республикасының салық саясаты

4. Радио –  электрондық  құралдарды  және  жиілігі   жлғары  құрылғыларды  мемлекеттік  тіркегені  үшін  алым т.б.

Төлемақылар:

Жер  участкелерін  пайдаланғаны  үшін  төлем  ақы

Жер  бетіндегі  көздердің  су ресурстарын  пайдаланғаны  үшін  төлемақы:

Қоршаған  ортаны  ластағаны  үшін  төлемақы:

Жнуарлар   дүниесін  пайдаланғаны  үшін  төлемақы:

Орманды  пайдаланғаны   үшін  төлемақы т.б.

Мемлекеттік баж:

Кеден төлемдері :

1.Кеден бажы

2.Кеден алымдары 

3.Төлемақы:

4.Алымдар  .

Әртүрлі елдердің салық жүйесі экономикалық ,саяси  және әлеуметтік шарттар әсерінерінен құралып шығады .Әрине, олар оптималды  емес .

Оптимальды  салық жүйесі құрылу үшін келесідей:

Фискальды сенімді  және мемлмкеттік әлеуметтік –экономикалық  мәселелерін шешуді қамтамасыз етуі керек .

Салық төлеуші  үшін  тұрақты және түсінікті  болуы қажет.

Салықтарға  өзгерістер тауар өндірушіге өз саясатын жүргізуге мүмкіндік беретіндей жылдың басында енгізілуі  мүмкін .

Салық салу меншік формаларының барлық шаруашылық субьектілері  үшін олардың ұйымдық  формаларына қарамастан бірдей болуы  керек .

Әділетті ,ал салықтық ауыртпалық салық төлеушілер арасында бірдей бөлінген .

Салық саны бірнеше рет қысқартылуы керек, олардың алыну процедуралары  жеңілдетілуі керек .

Салық төлеушілерді қорғауды шынайы қамтамасыз ету қажет.

Бұл талаптар салық жүйесінің сапасын бағалау  үшін негізгі критерийлері

есебінен  пайдаланылуы мүмкін.Салық саясатындағы әртүрлі мақсаттар міндетті түрде  бір-бірімен сәйкес келмейді .Олардың  арасында қарама-қайшылық туындаған  жағдайда ғана уақытша келісімге  келу қажет .

Сонымен, экономикалық мазмұны бойынша салық жүйесі мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы ,әртүрлі мемлекеттер арасындағы ,мемлекеттің іс-әрекетін қаржылық қамтамасыз ету үшін жекелеген салық 

төлеушілер ,сондай-ақ кәсіпорындар мен жеке тұлғалар арасындағы   ,аймақтар мен муниципиальды  бірліктер арасындағы өзара байланысты күрделі әлеуметтік –экономикалық  қатынастар жиынтығын білдіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2.Салық  түрлері мен қызметтері

Салықтар  әртүрлі негіздер бойынша топтастырылады.

1.Салық ауыртпалығын  ұстануына байланысты салық тікелей  және жанама болуы мүмкін.[5]

Тікелей салық  – бұл салық салудың субьектісі бір уақытта оның төлеушісі (салық  ұстанушы) болып табылатын салық, яғни оның заңды ненақты төлеушісі  болып шығатын салық субьектісінің  өзі салық ауыртпалығын ұстайды  және мұнда салықтың төлемді төлеу  салық төлеуші мүлкінің (ақша құралдары  түрінде) нақты төлемденуіне әкеледі.

Табысқа салықтардан  басқа, мұндай салықтарға мысал ретінде  мүлікке салық шығады.

Жанама салық  – бұл салық слудың субьектісі оның төлеушісі (салықты ұстанушысы) болып шығатын басқа тұлғаға  салық ауыртпалығын аударатын салық, осындай салықтарға мысал ретінде  қосылған құнға салық (ҚҚС), акциздер және кедендік баждар шығады. ҚҚС және акциздердің заңды төлеушісі  болып тауырларды сатушы шықса да, ақырында олар тауарды тұтынушымен  төленеді, себебі берілген салықтар  сомалары оның бағасына қосылады, сондықтан  осы салықтарды кейде тұтынушыға салық, ал тікелей салықтарды - сатып  алуға салық деп атайды.

«Салықтарды жанама және тікелей бөлу критериі – салықтың ақырғы төлеушісі анықтау  болып табылады,-деп жазады А.И.Кочетков егер салықтың ақырғы төлеушісі болып, салық салынған меншіктің иесі және салық салынған табыстың иесі табылса, онда мұндай салық тікелей деп  аталады. Жанама салықтың ақырғы төлеушісі  болып, қосымша арқылы салық салынатын  тауарды тұтынушы табылады».

Тікелей салықтардың  артықшылықтары ретінде Г.Қарагусова келесілейді белгілейді:

^- тікелей салықтар мемлекетке мөлшері бойында дұрыс және нақты салықты береді;

^- Жанама салықтарға қарағанда тікелей салықтар салық төлеушінің нақты төлеу қабілеттілігін анық ескеруімүмкін;

^- Тікелей салықтарды төлеу кезінде мемлекет салықты ұстанушымен байланысқа түседі және олардың міндетін анықтауы мүмкін;

^- Негізінен тікелей салықтар салық төлеушінің табысынан алынады.

Салықтар  туралы жарлық жанама және тікелей  салықтарға келесі анықтамаларды береді:

тікелей салықтар – салық төлеушінің мүліктерімен не ттабысынан төленетін салықтар;

жанама салықтыр – салық төлеушінің мүліктерімен не табыстарымен байланысты емес тарифке немесе бағаға қосымша ретінде орналастыратын тауарларға және қызметтерге салық (қосылған құнға салық және акциздер).

Тікелей салықтарды нақты және жеке деп біледі.

Нақты салықтар – бұл мүлікке салықтар.

Жеке салықтар салық төлеушімен алынған табыстың (пайдадан) төленеді.

Салық өлеушінің  нақты төлем қабілеттілігін ескеруге мүмкіндік  береді, себебі салықты  төлеудің қайнар көзі болып елмен  алынған ақшалар (яғни салық төлеуші  елмен алынған табыстың бөлігін  береді) табылады. Нақты салықтар көзінде (мысалы, жылжымайтын мүлікке салық) мемлекетті салық төлеуші салықты  төлеу үшін қайдан ақша алатыны қызықтырмайды. Бірақ нақты салықтарды бақылау  оңай – егер салық салудың обьектісі  болып табылатын жылжымайтын  мүлікті алсақ, онда оны тыға алмайсың , К.Р.-ның салық заңдылығымен қарастырылған  нақты салықтарға келесілер жатады: мүлікке салық, көлік құралдарына  салық, жер салығы.

Жеке салыққа  жеке және заңды тұлғалардан табысқа  салық  және белгілі бір деңгейде жер қойнауын пайдаланушылардың  арнайы салықтары жатады.

 

 

1. Салықтарды төлеудің нысанына байланысты табиғи және ақшалай деп бөледі.

Ақшалай нысан, жоғарыда айтылып кеткендей, салықты  төлеудің артықшылықтынысаны болып  табылады. Бірақ өткен және қазіргі  кезде табиғи салықтар да белгілі, осылай, салықтар туралы жарлық жер қойнауын пайдалануға келісім-шартпен анықталатын  мөлшерде алынатын өнімнің үлесі  түрінде жер қойнауын пайдаланушылармен  салықты төлеудің табиғи нысамын  жібереді.

2. Субектілер бойынша заңды тұлғалардан салықта және жеке тұлғалардан салықты бөліп көрсетуге болады.

Айтып кететін , соңғы уақытта біздің салық заңдылығымыз, бір уақытта заңды және тұлғаларға тарайтын жалпы салықтарды жасау  жолымен өтті, осы салықтар нормативтік  актілерімен барлығы үшін жалпы  етіп орнатылды және өздерінің негізгі  элементтері бойынша сәйкес келеді. Бірақ бір актінің шегінде  де осы субектілер арасында абьективті айырмашылықтар күшіне әрдайым сол  немесе басқаларға салық салудың  ерекшеліктері байқалады, сондықтан, заңды мәнде (эканомикалық мәнде  де) жалпы салықтың шегінде ұйымдардан және азаматтардан алынатын көптеген салықтарды біз обьективті түрде  бақылаймыз.

Салық тәжрибесінде субьектісі жеке тұлғалар болатын жеке салықты және субектілері заңды  тұлғалар болатын корпоротивтік  салықты кездестіреміз.

3.Олардың терреториялық белгілеріне байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті болып бөлінеді.

Салықтарды  жалпы мемлекеттік және жергілікті деп болуы көбіне екі фактормен  анықталады: салық кіммен орнатылды. (орталық немесе жергілікті органмен ) және ол қандай бюджеттің табысты  қайнар көзі болып табылады (орталық  немесе жергілікті).

Конституцияға және Қазақстан Республикасының  салық заңдылығына сәйкес барлық салықтар тек Парламент атынан орталық  органдармен, және нақты жағдайларда - Қазақстан Республикасы президентімен  опнатылады, Бірақ анықтаушы болып  екінші  критерий шығады.

Салық жүйесінің  құрылуы көп жағдайда елдің ұлттық – мемлекеттік және әкімшілік  – территориалдық құрылымына байланысты.

Осылай, АҚШ-та салықтың үш түрі бар: федералды, штаттар  салығы және жергілікті салықтар.

Көптеген  елдерде салықтарды жалпы мемлекеттік  және жергілікті деп балу канституциялық деңгейдежүргізе асырылады. Осылай, Германия канституциясында федералды  салықтардың барлық тізімі келтірілген (106-бап), ал Бразилияда негізі заң федерациялардың, штаттардың және муниципалиттеттердің иелігіне түсетін салықтардың түрлерін және сипатын анықтайды (153-156 бап).Ресей  Федерациясында салықтар олардың территориалдық деңгейлеріне байланысты үш түрге бөлінеді: федералды салықтар; федерация субьектілерінің  салықтары; жергілікті салықтар.

Б.А. Страшун  айтып кеткендей, федералды ұйым кезінде салық жүйесі кейде федерация  субьектілерінің тәртібіне орталық  биліктің әсер ету рычагіне айналады- салық құзіреті, федерация субьектісі орталықтың қарсылық көмегінсіз өмір сүре алмайтын түрде федерация және оның субьектілері арасында бөлінеді.

4. Бюджеттік реттеу құралы ретінде салықтар тіркелген және реттеуші деп бөлінеді.

Бюджеттік реттеу – бұл бюджетті баланстау процесі, яғни оның табыстық және шығынды баптарының теңдігін қамтамасыз ету.

Тіркелген салықтар – бұл бюджеттің нақты түріне табысты қайнар көз сияқты заңдылыққа сәйкес тіркелген салықтар.

Реттеуші  салықтар – бұл жыл сайын бюджеттердің бекіту процесінде жоғары тұрған бюджеттен  төмен тұрған бюджеттерге соңғысын ынталандыру мақсатында беріледі.

Бұл арқылы, жоғары тұрған бюджет үшін тіркелген  болып табылатын салық жергілікті үшін реттеуші ретінде шығуы мүмкін.

Салықтарды  реттеуші ретінде анықтау сәйкес бюджеттің бекітуі кезінде жүргізіледі. Жергілікті бюджеттерді реттеу үшін көбіне төлеудің қайнар көзінен алынатын заңды тұлғалардан табысқа салық  және жеке тұлғалардан табысқа салық  қолданылады.

Қолдану сипатына байланысты салықтар жалпы мәндегі  және мақсатты болуы мүмкін.

Жалпы мәндегі  салықтар сәйкес территорияның жалпы  ақша қоры сияқты сәйкес деңгейдегі бюджетке тіркеледі және нақты шараларға  байланыссыз бюджетті орыдау кезінде  қолданылады.

Мақсатты  салықтарды көбіне бюджеттен тыс  мақсатты қорларға тіркейді және бюджетте бөлек сызықпен бөледі.

Мақсатты  салықтарды сипаттай және олардың жақсы  сапаларын белгілі С.П.Пенеляев көрсетеді: 1-ден психалогиялық көз қарас  жағынан, салық төлеуші үлкен  дайындықпен салықтарды төлеуді, 2-ден  осы салықтар нақты мемлекеттік  органғаүлкен тәуелсіздікті беру мақсатында енгізілуі мүмкін; 3-ден, салықтың мақсатты сипаты шығындар қажеттілігі табыстарды алумен туындады деп ақталады.

Бюджеттен басқа  қандай-да бір атқарушы органдардың  желігінде бар өзіндік мемлекеттік  ақша қорларының болуы 1-шіден , елдің  қаржылық жүйесіне калейдаскопиялық сипат  береді және мемлекеттік ақша құралдарының шашырауына әкеледі.

2-ден, олардың  балуы мемлекеттік ақша құралдарының  қалыптасуы, бөлінуі және шығындалуы  процесін өзіне қосатын мемлекеттің  қаржылық қызметін жүзеге асырады  өкілетті органдардың мәнін әлсіретеді  себебі олардың бөлігі өкілетті  органдардың жүргізуіне орналасқан  бюджеттен айырылып, атқарушы билік  органдарының басқарылуына беріледі.

Өзіндік салықтармен  тіркелген ақша құралдарының меншікті қоры өзінің қолында болуы әрбір  билікеш үшін жағымды, себебі ол өкіметшілік  құзіреттіліктен басқа ақшаларды  –қаржылық биліктің арбитутына ие болады. Қаржылық билікпен әкімшілік  билік – бұл үш еселік билік.

3-ден көптеген  бюджеттен тыс қорлардың болуы  тек салық жүйесін қиындатпайды, сонымен қатар салық төлеушінің  жағдайын нашарлатады. Нәтижесінде  арнайы салықтар ведомствалық  салықтар сипатын иеленеді.

Сондықтан дұрыс  басқа кесте ұсынылады: арнайы салықтар (егер де оларға қажеттілік болса) бюджетке (мемлекеттің біртұтас ақшалай қоры болып табылады) түседі. Бюджет белгілі  болғандай, сәйкес өкілдік органымен  бекітіледі. Барлық арнайы қорлар бюджет иелігінде қалыптасады, осы өкілдік  органдармен бекітіледі және олармен  осы қорларды шығындаудың заңдылығы  және мақсатқа сәйкестігі тексеріледі. Ннәтижесінде бірнеше мемлекеттік  ақша қорларының параллель өмір сүруінің орнына ақша құралдары исрархиясына негізделген және келесі кесте бойынша  құрылған біртұтас қаржылық жүйеге ие боламыз: сәйкес өкілдік органымен  бекітілетін, оның арнайы қоры бөлігінде  ретінде белгіленетін, сәйкес ведмоство  иелігіне берілген бірақ бюджетті бекіткен өкілетті органмен бақыланатын бюджет. Бұл кезде барлық салықтар өз адресаты- бюджетке ие, мұнда оларды есептеудің дұрыстылығын өз уақытында төлеу  мемлекеттің біртұтас салық қызметімен қамтамасыз етіледі.

Қазақстанның  салық жүйесі арнайы салықтарды ресми  білмейді. Бірақ осындай төлемдерді бөлшектеме саудада өткізілетін  жанар – жағар май және жағар  май өткізуге алымдарды және автакөлік  жолдарын пайдалануларды есептеу сияқты жол қорына қарастырсақ, онда біз  аларда олардың барлық белгілерімен, атрибуттарымен және элементтерімен (алым, мысалы,- өткізуге сатудан ең қарапайым  салық) ұқсас салықтарды көреміз.

Айтпақшы, салықтарды әртүрлі « есептеулер», «алымдар», «төлемдер» деп әшкерлеуге ұмтылу –  бұл ведмоствалық белгі бойынша  құрылған әрбір қаржылық жүйе үшін ұқсас көрніс.