Қазақстан Республикасының салық саясаты

5. Өз уақытында салықтарды еңбек ақылы және еңбек ақылы емес деп бөлу тұрақты болды және бұл оларды есептеудің, төлеудің ерекшеліктерімен анықталды. Салық міндеттілігі бір жағдайларда заңнан, басқа жағдайда – салықтарды (қаржы органдары) алуды жүргізетін, мемлекеттік басқару органдарының ерекше актісінің нәтижесінде пайда болады. Салықтарымен қатар төленуге жататын салық сомасы әрбір жеке салық төлеуші үшін қаржы органымен орнатылады және салықты төлеу міндеті тек салық төлеуші қаржы органынан салықтың сомасын көрсетумен сәйкес бұйрықты (төлемдік хабарламаны) алған соң ғана туындайды, осыдан осы салықтар еңбек ақылы деген атқа ие болады.

Еңбек ақылыға  қарағанда заң салықты төлеу  міндетін байланыстырытын сәйкес негіздер болған кезде еңбек ақылы емес салықтар салық төлеушімен қаржы  органдарының алдын ала бұйрықтарын  күтпей-ақ орнатылған тариф бойынша  төленеді.

Айтып кететін  жәй, салықтарды ослай бөлу қазіргі  күнге дейін өз мәнін сақтайды. Осылай азаматтаға жер салығын есептеу  салық қызметінің органдарымен жүргізіледі  олар жыл сайын ағындық жылдың бірінші тамызынан кешіктірілей салықты төлеу жөнінде төлемдік хабарламаны оларға береді.

Сәйкесінше, қарастырылып жатқан топтаманың бастамасы  жағынан жер салығы еңбек ақылық салықтар қатарына жатады.

6. Табысқа салық глобальді болып бөлінуі мүмкін, мұнда салық салу обьектісі болып оны алудың қайнар көзіне және әдісіне тәуелсіз жиынтық табыс табылады, және , мұнда салық салу обьектісі нақты түрлерге сынған, олардың әрқайсызына салық салыудың өз ережесі қолданылады.

Кеиде заң  әдебиеттерінде салықтардың жайып  салынатын және сандық салықтар сияқты түрлері көрсетіледі.

Салық салу дамуының ең ертегі сатыснда қолданылған  жиналып салынатын (репартациялық) салықтың мөлшері нақты шығынды  жасауға қажеттіліктен шыға отырып анықталады. Шығын сомасы салық төлеушілер арасында бөлінді – олардың әрқайсына  салықтың нақты сомасы келді.

Сандық (үлесті,шамалы) салықтар керсінше, шығындарды жабу қажеттілігінен шықпайды яғни салық төлеушінің салықты  төлеуге мүмкіндігінен шығады. Бұл  салықтар салық төлеушінің мүліктік жағдайын (табысын) жанама немесе тікелей  түрде ескереді.

Айтып кетсек, тұрақты, ұзақ және тіркелген ақша қатынастары  түсінілетін салықтың қазіргі түсінігінің  бастамасына жайып салынатын  салықтар осы сөздің толық мағынасында  салықтар деп саналмауы мүмкін: жақсы  жағдайда олар «мемлекеттік алым» түсінілігіне ұмтылуы мүмкін.

Ерекше айтып  кететін жәй , салықтар біртекті және әрдайымды деп бөлінеді. Біртекті салықты болмауы мүмкін – тек  біртекті болып мемлекеттік алым, баж немесе ақырында,бірнәрсеге төлем.

Салықтарды  уақытша әрдайымда және уақытша  үзілісті деп бөлу де ұсынылған, оның негізінде әрбір салықтың өндірушінің  эканомикалық тәртіп себептеріне әсер етуін бағалау жатыр.

Уақытша әрдайымді  салықтарға тіркелген салықтар жатады, яғни тікелей өндіріс деңгейіне  сату немесе басқада эканомикалық көрсеткіштерге тәуелді емес, бірақ іскерлік белсенділіктен (мысалы, мүлікке салық) байланысты.

Уақытша үзілісті салықтарға ағындық эканомикалық қызметті мобильді бақылайтын салықтар (табысқа  салықтың барлық түрлері, акциздер, Қ.Қ.С.).

Бірінші топтағы  салықтардың эканомикалық мәні, осы  топтастырудың авторы пікірінше  келесіде қорытындыланады, яғни олар өнім көлемінің өсіміне пропорционалды өндірушінге салықтық төлемдердің  үлесті салмағын төмендетуге мүмкіндік  береді. Екінші топтағы салықтар «эканомикалық  бәсекелесудің нәтижесі теңдестіруге, өндіріс және тұтыну өрісінде аутсайдерлерге қолдау көрсетуге және нақтыжетекшілерді  ұстауға» негізділген.

Табысқа салықтың негізгі және басты қызметі болып  фискалдық қызметі табылады, яғни мемлекет табысына ақша табу. Ынталандыру  қызметінің болуы туралы да айтады, яғни сол немесе басқа өндірістегі  өндірістік қызмет үшін қандай да бір  салық жеңілдіктерін ұсыну жолымен  ынталандырманы құру туралы.

Бірақ Қазақстан  Республикасы салық заңдылығының талдауы  келесіні көрсетеді, яғни астананы Астана қаласын құруды ынталандырудан басқа  ерекше ынталандыру сәттерін ол ұстанбайды.

Әдебиеттерде  сонымен қатар салықтардың реттеуші және бөлуші қызметі кездеседі. Бұл  кезде реттеуші қызмет келесіні көрсетеді, яғни салықтар нысаны таңдау арқылы олардың  ставкілерінің, алу әдістерінің, жеңілдіктерді  ұсынудың өзгеруі қоғамдық өндіріс  құрылымына әсер етеді.

Салықтардың бөлуші қызметі мемлекет пайдасына  әртүрлі шаруашылық етуші субьектілер  табыстарының бөлігін бөлуден тұрад. Осы қызметтің әрекет ету масштабы салмақты ішкі өнімдегі салықтар үлесінен анықталады.

Салықтардың бөлуші қызметі фискалдымен, ал реттеуші – ынталандырушымен байланысты екенін айта кету керек.

Салық қызметтері – бұл салық міндеттерімен  және мақсаттарымен анықталатын  үш негізгі бағыттар бойынша (фискалды, эканомикалық және әлеуметтік) әрекетте оның мәнінің көрінісі екенін Е.Порохов  айтып кеткен.

Салықтар  қызметі нақтығырақ Д.Г.Черниктің  «Салықтар» монографиясында талқыланған, мұнда қызметтердің келесі түрлері  көрсетіледі: 1) фискалды (бюджеттік); 2) бақылаушы; 3) бөлуші; 4) реттеуші, бұл  өз кезегінде тағы да қызметтерге  бөлінеді: а) ынталандырушы; б) ұсынушы; в) қайта өндіруге тағайындалушы.

Барлық жағдайларда  салықтар мемлекеттік өмір сүруінің қайнар көзі және оның қызметін қаржыландырудың  әдісі болып табылады. 

 

 

 

 

II-БӨЛІМ.Қазақстан  Республикасының салық саясаты:мақсаттық  бағыттары және қызмет атқару  ерекшеліктері

  2.1.Салық саясатының әлеуметтік-экономикалық мазмұны және оның Қазақстан Республикасында қолданылуы.

Салық мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар меи алымдар, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары  мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығы құрайды.

Салық мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың  ең негізгі, құралы болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің үлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.

Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылданған „Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы" Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылды. Тұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашы-лықты жүргізудің еркіндігі; меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші субъктілер мен мемлекет арасындағы қатыстардың құқықтық негізде жүргізілуі т. б.[7]

Бұл заң салық жүйесін құрудың  басты принциптерін, алым мен са^шіқтың түрлерін, олардың, бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып есептеледі.

Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару органдарының да салыққа байла-нысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын бекітілді,

Қабылданған Заңга сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан Республикасында:

13— жалпы мемлекеттік салықтар;

11 — міндетті турде төленетін  жергілікті салықтар мен алымдар;

18 — жергілікті салықтар мен  алымдар енгізілді. Салықтар негізін  пайдаға салынатын салық, табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т, б, салықтар құрады.

Қазақстан Республикасының салық жүйесін  құруда ең алғашқы тарихи құжат болған жоғарыда көрсетілген Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы мен алар орны ерекше.

Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста  кездесетін ерекшеліптермен қатар кемшіліктер де бұл Заңда да тыс қалмаған сияқты. Яғни Қазақстан Республикасының алғашқы құрылған салық жүйесінде бірқатар шешуін таппаған мәселелер, кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес.

Әрине, бұл кемшіліктердің түрлі себептері  де бар, Басты себеп, ол біз салық  жуйесін құрғанда елімізде жиынтықталғар  ғылыми немесе практикалық тәжірибе болған жоқ. Сйлық қызметі органдары да, салық төлеушілер де мұндай жаңа бас-тамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді, Еліміздің алғаш қабылданған салық жүйесінде біз жоғарыда айтып кеткен дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық принциптері сақтамалды. Сондықтан бұл салық жуйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге болмады. Ең бастысы салық жүйесінің өндірісті да-ешқандай ықпал етпеуі, бюджет кірісін құраудағы өз оөлін жете атқара алмауы, яғни салық көзі табыс немесе пайда емес, керісінше тұтыну болып табылды.

Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, ціектен тыс дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық став-каларының бір салық бойынша бірнеше іүрлі болуы, ха-лықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалуы және т. б. кемшіліктер салық жүйесінің одан ары қарай реформалаудың қажет екенін айқын көрсетті. Әрине тұл өмір талабына сай. Экономиканы реформалау 1-2 жылдың ішінде мүмкін еместігін баршамыз түсінеміз, сондықтан салық жүйесі де біртіндеп қалыптасады, түзеледі, ары қарай дамиды.

Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық  реформа-сының үзақ мерзімді концепциясын қабылдады. Тұл құжатта, негізінен, салық жүйесін салық заңдылығын бірте-бірте ха-лықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген.[8]

Осы концепцияны іс жүзіне асырудағы  бірінші кезең Қазақстан Республикасы Президентінің 24. 04. 95 жылы қабылданған Заң күші бар „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Жарлығы болып табылады. Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Тұл жаңа салық жуйесі біршама болса да нарықтық қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақында-тылған.

Енді  бұрын қызмет еткен 42 түрлі салықтар мен алымдар-дың саны едәуір қысқартылып, жалпы салықтар мен алымдар саны 11 -ге жеткізілген.

Салықтың  ең басты түрі болып табысқа салынатын  салық, яғни пайда емес табыстан салық алынатын болды.

Салық салудың негізгі принциптері  сақталып, салық салуда қарапайымдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері  біршама әз шешімін тапқан, Мысалы: заңды тұлғалардың табысына салынатын салықтың ставкасы жалпыга бірдей 30 процент бо-лып белгіленсе, қосылған құнға салынатын салық ставкасы барша төлеуші үшін 20 процент көлемінде бекітілді.

Сонымен қатар амортизация есептеудің жаңа тәртібі енгізілді. Бухгалтерлік есеппен қатар енді салықтық есеп жүргізіледі.

Айта  кететін бір жаңалық, жаңа салық  заңы бойынша салықтық әкімшіліктің жаңа ережелері енгізілді. Олардың ішіндегі ең маңызды шешімдердің бірі салық заңдарын бүзғаны үшін жауапкершілікті күшейту. Осы жарлыққа байланысты салық мемлекет алдындағы борыш болып есептеліп, бюджет кірісіне төленуге жатады..[8]

Салық немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне белгіленген мерзімде төленбесе оны төлеушілердің немесе олардың дебиторларының шоттарынан салық, айыппұл және өсім жөнінде пайда болған берешек шегінде, егер салық төле-уші немесе оның дебиторлары осы берешекті төлеуге келісетін болса, өндіріп алынады.

Салықтар, айыппүл немесе өсім түріндегі берешектердің  төленуін қамтамасыз ету үшін салық қызметі оргаңдары салық төлеуші мен оның дебиторларының шотында қаражат болмаған жағдайда, салық төлеушінің мүлкін тұмшалауға қуқылы. Бере-шек өтелген жағдайда мүлікті тумшалау туралы шешім жойыла-ды.

Жаңа  салық жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың  бірі ха-лықаралық салық салудың тәртібін енгізу болып табылады.

Аталып  отырған жаңа салық жүйесі туралы заң өмір тала-бына сай, одан әрі қарай өзгеріп, дамуда.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 21-желтоқсанында қабылданған Заң куші бар „Қазақстан Респуб-ликасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Жарлығы 1996 жылдың 1-қаңтарынан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізді.

Енгізген  өзгерістер мен толықтырулардың  қатарына мына төмендегілерді жатқызуға  болады:

салық салынбайтын минимумды анықтауда, ең төыенгі жалақы орнъта есешпік көрсеткіш енгізілген;

арнайы  экономикалық аймаіупарда тіркеліп, қызмет жасайтын заңды тұлғаалар, табыс  салығын 20 проценттік ставка бойынша төлейтін болады;

заңды тұлғалардың жалақыға жұмсалатын шығындары  шектеліп, белгіленген нормадан асцан жалақыға жұмсалған шығындарға салық салынады;

жер қошгіауілп пайдаланушылардың барлығы  Қазаңстан Үкіметімен кюнтрактіге тұрар алдьтда Бас салық инспекциясынан салықтық экспертизадан өтулері тиіс.

Біз тек енгізілген өзгерістердің басты-бастыларын атап кеттік. Ал барлық езгеріс, толықтырулармен жогарыда керсетілген .хужат арқылы кеңірек танысуға болады.

Салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарга көшу жолында қалыптасатын іс-тәжірибелер, экономикасы дамыған елдердің тәжірибелерін талдап-жиын-тықтау барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түсуі тиіс.