Қазақстандағы банктік қызметті дамытудың негізгі бағыттары

Қорытындылай келе, ҚР-ның Ұлттық банкi ҚР-ның орталық банкi ретiнде  басқа елдердiң орталық банктерiмен  және халықаралық қаржы ұйымдарымен  қатынаста ҚР-ның мүддесiн қорғайды. Ұлттық банк – бұл эмиссиялық, резервтiк, кассалық және есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау жүргiзу құқығына ие, “банктердiң банкi”  ролiн атқарады, сондай-ақ ақша –  несие және валюта саясаттарын жүргiзетiн  бiрден бiр ұйым.

 

 

 

 

 

 

 

II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕР ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ, БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІ (АЛМАТЫ ҚАЛАЛЫҚ «Темірбанк» АҚ МЫСАЛЫ РЕТІНДЕ )

 

2.1  Қазақстан Республикасы банктік жүйесінің даму тенденцияларына талдау

Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап қалыптасты, яғни отандық банктің небары 20 жылдық тарихы бар. 90 жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл, олардың сандық жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні бүгінге дейін банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, әрине бұл олардың интенсивтік немесе сапалық өсуімен байланыстыруға болады.   Қазіргі таңдағы көрсеткіштер бойынша, Қазақстанда екінші деңгейдегі 35 банк жұмыс істейді.

Коммерциялық  банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын  кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда  өзіндік ерекшеліктерге ие. Банктің  меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі қорлары мен  сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы. Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде  маңызды. Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің корреспонденттік шоттағы  қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады. Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын  нығайту мақсатына және банк саясатына  байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.

Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай баптар құрайды:

• жарғылық капитал;
• резервтік капитал;
• қосымша капитал;
• банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендетіу мақсатында құрылған қорлар;
• бөлінбеген пайдасы.

Ағымдағы  жылдың екінші деңгейдегі банктердің  меншікті капиталының құрылымы 1.1.-кестеде көрсетілген.

 

Кесте 1.1. Екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталының құрылымы* млрд. теңге

Атауы	01.01.08	01.01.09	Өсім, %
1-ші деңгей капиталы	816,5	1 283,7	57,2
Жарғылық капитал	593,6	938,5	58,1
Қосымша капитал	4,0	3,8	-5,0
Өткен жылдардағы бөлінбеген таза кіріс	131,6	204,7	55,5
2-ші деңгейдегі капитал	385,4	560,9	45,5
Бөлінбеген таза кіріс	101,3	221,6	2,2 есеге
Субординациялық қарыз	368,0	460,9	25,2
3-ші деңгейдегі капитал	1,5	1,5	0
Есептік жеке капиталдың барлығы	1 168,6	1 781,8	52,5

*Статистикалық  мәліметтер ҚР Ұлттық банктің  №  2009ж. статистикалық бюллетенінен

Екінші  деңгейдегі бантердің меншікті капиталының есептік жиынтығының көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 613,2 млрд. теңгеге (52,5%) көбейді және 2010 жылғы 1 қаңтар жай күйіне 1 781,8 млрд. теңгені құрады. Сонымен қатар бірінші деңгейдің капиталы 57,2 % 1 283,7 млрд. дейін көбейді, екінші деңгейдің капиталы 45,5 % немесе 560,9 млрд. теңгеге дейін көбейді

Банктік активтердің құрылымы баланстың  актив жағында көрсетілетін сапасына қарай бөлінген баптардың баланс нәтижесінде қатынасын сипаттайды. Қазіргі уақыттағы банк жүйесіндегі  активтердің жиынтығы өткен жылмен салыстырғанда біршама көбейгенін.

Өткен жылы банктердің жиналған активтерінің көлемі 2 811,4 млрд. теңгеге көбейді және есеп беру мерзіміне 11 683,4 млрд. теңгені құрады.

Банк  активтері құрылымында көп үлесті клиенттерге берілген қарыздар (75,9%),  қолма қол ақша, аффинирленген  асыл металдар, корреспонденттік шоттағы  қалдықтар (8,7%), бағалы қағаздар портфелі (6,7%), басқа банктерге салынған салымдар (5,5%)  алады. Клиенттерге берілген қарыздар – 2 876,5 млрд. теңгеге немесе 48,0 % көбейді, қолма қол ақша,  аффинирленген  асыл металдар, корреспонденттік шоттағы  қалдықтар 27,0 млрд. теңгеге немесе 2,7% өсті, бағалы қағаздар 452,6 млрд. теңгеге  немесе 36,5 % төмендеді, басқа банктерге  салынған салықтар 119,0 млрд. немесе 22,9% өсті, капиталдағы инвестициялар 125,4 млрд. теңгеге немесе 2,3 есеге өсті.

Жыл басынан  бері мерзімі өткен қарыздар теңгерім бойынша 75,5 млрд.-тан 25,0 млрд. теңгеге  өсті және есеп беру мерзімінде 100,5 млрд. теңгені құрады.

Мерзімі өтіп кеткен сыйақымен байланысты шоттағы  қалдықтар өткен жылдан бері 3,6 есеге өсті және 2009 жылғы 1 қаңтарда 17,0 млрд. теңгені құрады.

Жыл басынан  бері жіктеуге жататын активтер мен  шартты міндеттердің көлемі 2 135,2 млрд.-тан (19,0%) 13 377,7 млрд. дейін өсті.

Барлық  несиелер және несиеге теңестірілетін клиенттердің қарыздары бойынша  несиелік тәуекел бағаланады және оны  тиісті шоттар бойынша жіктеледі. Несие қоржынының сапа динамикасын 1.2.-кестеде берілген. Қарастыру кезеңінде несие қоржынының құрылымындағы стандартты несие үлесі 52,7% -дан 39,8% -дейін кеміді, күдікті несие үлесі 45,7% -дан 58,7% -дейін өсті, сонымен қатар үмітсіз несие үлесі 1,6%-дан 1,5% - дейін кеміді.

 

Кесте 1. 2. Несие қоржынының сапа динамикасы* 

млрд. теңге 

Несие қоржынының сапа динамикасы	01.01.08 нег. қарыз сомасы млрд.теңге	барлығы %	01.01.09 нег. қарыз сомасы млрд.теңге млрд.теңге	Барлығы %
Несие қоржынының барлығы	5 991,8	100	8 868,3	100
Стандартты	3 154,4	52,7	3 534,0	39,8
Күмәнді	2 743,4	45,7	5 202,7	58,7
Төлемдерді уақытында және толық  тодеу кезіндегі 1 санаттағы күдіктілер	2 332,0	38,9	3 937,6	44,4
Төлемдерді толық емес және уақытынан  кешіктіріп төлеу кезіндегі 2 санаттағы  күдіктілер	109,8	1,8	575,5	6,5
Ттөлемдерді уақытында және толық  төлеген кездегі 3 санаттағы күдіктілер	214,7	3,6	529,6	6,0
Төлемдерді толық емес және уақытынан  кешіктіріп төлеу кезіндегі 4 санаттағы  күдіктілер	38,1	0,6	55,3	0,6
5 санаттағы күдіктілер	48,8	0,8	104,8	1,2
Үмітсіздер	94,0	1,6	131,6	1,5

*Статистикалық  мәліметтер ҚР Ұлттық банктің  №  2009ж. статистикалық бюллетенінен

1.2. Кестеден байқап отырғанымыздай 2008 жылдың басынан бастап екінші деңгейдегі банктердің жалпы міндеттемелер сомасы 2 255,1 млрд. теңгеге (28,2%) өсті және есеп беру мерзімінің соңында 10 256,7 теңгені құрады.

Банктер міндеттерінің өсуіне үлкен әсерін тигізген арнайы тағайындалған еншілес  ұйымдар салымының көлемі 971,9 млрд. теңгеге немесе 62,4 % өсті, жеке тұлға  алдындағы міндеттер  413,6 млрд. теңгеге  немесе 40,0 % өсті, басқа банк операцияларының  түрлерін іске асыратын басқа банктер  мен ұйымдардан алған қарыздар 379,1 млрд. теңгеден 1 798,2 млрд. теңгеге өсті.

1.3.кестеден клиенттердің салымдарының 2009 ж. кездегі жай-күйі көрсетілген Заңды және жеке тұлғалардың салымдары 2008 жылдың басынан бастап 1 709,1 теңгеге немесе 36,2% өсті және 2009 жылғы 1 қаңтарда 6 424,0 млрд. теңгені құрады.

 

Кесте 1.3. Клиенттер салымдарының құрылымы* 

млрд. теңге

 Клиенттер  салымы             01.01.08ж.                          01.01.09ж.                 Өсім, %

	барлығы	с.і. ш. валют.	барлығы	ш. валют.	барлығы	ш. валют.
Салымдардың барлығы, с.і.	4 714,9	2 740,2	6 424,0	3 893,9	36,2	42,1
Заңды тұлғалардың салымдары, с.і.	3 680,7	2 395,8	4 976,1	3 299,1	35,2	37,7
Арнайы тағайындалған еншілес ұйымдардың салымдарын қосқанда клиенттің ағымдағы және карт шоттары	2 334,4	1 755,7	3 307,0	2 676,7	41,7	52,5
Талап ету салымдары	6,4	0,8	19,6	2,1	3,1 есе	2,6 есе
Жедел салымдар	1 336,6	637,4	1 643,7	617,6	23,0	-3,1
Шартты	3,3	1,9	5,8	2,7	75,8	42,1
Жеке тұлғалардың салымдары, с.і.:	1 034,2	344,4	1 447,8	594,8	40,0	72,7
Клиенттердің ағымдағы және карт-шоттары	132,6	29,6	165,1	27,5	24,5	-7,1
Талап ету салымдары	30,6	12,3	28	9,9	-8,5	-19,5
Жедел салымдар	870,0	302,0	1 253,6	557,1	44,1	84,5
Шартты	1,0	0,5	1,1	0,3	10,0	-40,0

*Статистикалық  мәліметтер ҚР Ұлттық банктің  №  2008ж. статистикалық бюллетенінен 

 

Заңды тұлғалардың  салымдары 35,2% өсті, оның ішінде клиенттердің ағымдағы және карт-шотары 41,7% немесе 972,6 млрд. теңгеге өсті, талап ету  салымдары бойынша қаражат 13,2 млрд. теңгеге, жедел салымдар сомасы 23,0% немесе 307,1 млрд. теңгеге өсті.

ҚР-дағы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30 наурызда қабылданған «ҚР  Ұлттық банкі» және 1995 жылдың 31 тамызында  қабылданған «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңдарын басшылыққа алады.

Коммерциялық  банктер банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.

ҚР екінші деңгейдегі банктері ҚРҰБ берген лицензиясы негізінде қызмет етеді. Лицензияның  өзіндік стандартты формасы бар  және онда коммерциялық банктердің айналысатын  қызмет түрі жазылады. Қазақстандағы  берілетін лицензияның дамыған  шет елдерден айырмашылығы әмбебаптығында болып табылады.

Коммерциялық  банктердің ұйымдастырылу құрылымы банкті басқару құрылымына және оның функционалдық бөлімшелері мен  әр түрлі қызметтерінің құрылымына бөлінеді.

Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялық банктің

қызметіне тиімді жетекшілік етуді қамтамасыз етеді. Банктің құрылтайшылары басқару органына тікелей қатысады.

Экономика саласындағы екiншi деңгейдегi банктердiң  кредит салымдары 2009 жылы қыркүйек айында 1974,7 млрд. теңгені құрады. Мұның ішіндегі 1000,2 млрд. теңге ұлттық валютада, ал қалған 974,5 млрд. теңге шетел валюталарында орын алды. Сонымен қатар экономикада ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелердің өсімі бірдей орын алуда. Ұзақ мерзімді несиелердің жалпы құрамы 1329,6 млдр. теңгені, ал  қысқа мерзімді несиелердің мөлшері 645 млрд. теңгеге өсті.  Елдегі несие қатынастарының өсуі әсіресе ұзақ мерзімді несиелер экономиканың шикізат өндіріс саласында, ипотекалық-құрылыстағы несиелерді және ірі көлемдегі коммерциялық қызметтер негізінде орын алуда. Ал қысқа мерзімді несиелер (микрокредиттер) халық тұтынатын өнімдерді несиелеу, шағын бизнесті несиелеуде және кепілдік заттар беру арқылы қысқа мерзімді қарыз ақша тартуда көрініс табуда (1-сурет). Сонымен қатар банктер арқылы шағын бизнеске берілген несиенің үлесі 339,5 млрд. теңгеге жетті. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1. Ұзақ және қысқа мерзімді несиелердің үлесі

 

Банк  кредиттерiнiң жалпы көлемiндегi ең көп үлесi саудада – 27,5%, өнеркәсiпте  – 25,5%. Ауыл шаруашылығына берiлген кредит үлесi өткен аймен салыстырғанда 6,8%-ға өстi. 2008 жылдың 1 маусымына банктердiң  шағын кәсiпкерлiктiң субъектiлерiне берген кредиттерi жалпы кредит салымдарының 21,1% құрайды. Оның көбiсi Алматы қаласында  шоғырланған 59,4%.