Экономикалық мәні жағынан мемлекеттің қаржысы

        Қазақстан Республикасы Президентіне көп жағдайда Президент аппараты арқылы қаржыны басқаруға үлкен өкілеттік берілген:

 1) республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп беру тәртібін айқындайды;

2)  Республикалық бюджет комиссиясын  қүрады, ол туралы қағиданы бекітеді, оның қүрамын айқындайды;

3) Қазақстан Республикасының аумағында төтенше мемлекеттік бюджет енгізу туралы шешім қабылдайды және оны әзірлеу тәртібін айқындайды;

4) мемлекеттегі жағдай мен республиканың  ішкі және сыртқы саясатының  негізгі бағыттары туралы Қазақстан  халқына жыл сайынғы жолдауда алдағы жылға арналған Қазақстан Республикасының қаржы-кредит және бюджет саясатының негізгі бағыттарын айкындайды;

5)   Қазақстан Рсспубликасының  Ұлттық қорын басқару жөніндегі  кеңес құрады және ол туралы  қағиданы бекітеді; Ұлттык қорды  қалыптастыру және пайдалану тиімділігін арттыру жөнінде, сондай-ақ оны пайдаланудың көлемі мен бағыттары жөнінде шешімдер қабылдайды. Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану туралы есептерді бекітеді;

6) Қазақстан Республикасыңдағы  төтенше немесе соғыс жағдайларында тиісті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспарын бекітеді және Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.

        Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын елдің ең жоғарғы өкілді органы—Парламентке жүктелген. Палаталардың бірлескен отырысында Парламент Үкімет пен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, рсспубликалық бюджетті, сондай-ақ республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді, бекітеді, салықтар мен алымдарды өлшейді және оларды алып тастайды, мемлекеттік қарыздарн республиканың экономикалық және өзге де көмек көрсетуі туралы мәселелерді шешеді. [6]

      Парламенттің қүзырында  қаржы проблемаларын шешу заңнамалық актілерді — Қазақстан Республикасының зандары мен Парламент қаулыларын талқылауға және кейін дауыс беруге енгізу жөніндегі заңнамалық бастама қүқында жүзеге асырылады. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін зандар шығарады, негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейді, олар: салық салуға, алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге, республикалық бюджетке, білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға, елдің қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, мемлекеттік органдар мен жергілікті басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызметіне, айналадағы ортаны корғауға, меншік режіміне және өзге де мүліктік қүқықтарға қатысты.

       Парламенттің жұмыс органдары тұрақты негізде жүмыс істейтін сенат пен мәжілістің тұрақты комитеттері — Экономика, қаржы, бюджет комитеттері болып табылады. Комитеттерде заңнамалық актілер оларды Парламенттің палаталарында дауысқа салуға енгізгенге дейін анықталады.

       Қазақстан Республикасының Үкіметі — Министрлер Кабинеті Республика Президенті белгілейтін тәртіппен Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы жылдық есепті табыс етеді. Мұндай есепті Үкімет Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетіне де табыс етеді, қарыз алуды жүзеге асырады, Ұлттық қорға активтерді есептеу, Ұлттық қорды пайдалану тәртібін айқындайды, төменгі бюджеттерден жогарғы бюджетке бюджеттік алынымның және жоғарғы бюджеттен төменгі бюджеттерге бюджеттік субвенцияларды аудару тәртібі мен кезеңділігін айқындайды, Қазақстан Республикасының зандарына және Президенттің актілеріне сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.

       Экономика мен әлеуметтік саланы басқару жүйесін түбірлі қайта құрудан туындап отырған жаңа мәселелерді шешуге байланысты және Қазақстан экономикасының дамудың нарықтық жолына өтуіне орай қаржыны басқару саласында "Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіру шаралары туралы" Қазақстан Республикасы Президентінін Жарлығына сәйкес қайта құрылған Қаржы министрлігі және онын жер -жерлердегі органдарының рөлі шұғыл артып отыр. Қаржы министрлігімен оған қосылған Мемлекеттік кіріс министрлігінін бюджетті жоспарлау және мемлекеттің кірісін жоспарлау саласындағы функциялары мен өкілеттіктері Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігіне берілді

       Қазынашылық комитетінің ұйымдық құрылымы қаржы министрлігі құрамындағы қазынашылықтың орталық аппаратынан және оған бағыныштағы аймақтық бөлімшелерден түрады.

        Қаржылык бақылау комитеті  бақылау саласындағы ұйымдық-әдіснамалық және талдамалық жұмыстарды жүзеге асырады. Оның органдары мемлекеттік кәсіпорындарға ұлттық шаруашылықтың барлық салаларының және көрсетілетін қызметтер сферасының ұйымдарына, әлеуметтік сфера мен халыкты қорғаудың мемлекеттік ұйымдары мен мекемелеріне, басқару органдарына, қорғаныс көрсіпорындары мен ұйымдарына және қүқық тәртібін қорғауға тексеріс жүргізеді. Олар сонымен қатар кредит және валюта ресурстарын пайдалануды, бағалы қағаздар бойынша заңнамалардың орындалуын бақылайды.

        Мемлекеттің кірістерін жұмылдыру жөніндсгі аса маңызды функцияларды салық комитеті орыңдайды.

        Салық комитеті органдарына салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асыру жөніндегі негізгі міндеттер жүктеледі.

          Қаржы  министрлігі жүйесіңде ең көбі жергілікті каржы органдарының аппараты, ол облыстық, қалалык, аудандык қаржы баскамалары мен бөлімдерін, салык комитеттерін қамтиды. Олар басқару жөніндегі жұмыстарды жүргізеді, яғни жергілікті бюджеттердің атқарылуымен, ішкішаруашылық резервтерді анықтаумен және шаруашылық кешенінің және әлеуметгік-мәдени сфераның барлық буындарында ресурстарды үнемдеуді іздестірумен айналысады, шаруашылық оргаңдарды қаржыландыруды жүзеге асырады және олардың қаржы қызметін бақылап отырады. Қаржы және салық органдары жергілікті әкімшіліктің бағынышында болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.  ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ

 

2.1 Қазақстан  Республикасының   қаржы  ресурстарының  статистикалық   көрсеткіштері.

 

      Мемлекеттің   қаржы  ресурстары  көлемінің  динамикасы  мен  құрылысының  тенденциялары  нарықтық  қатынастарға   көшу  бағдарламаларын   жүзеге  асырудың  нәтижесінде  қоғамдық  өндірістің  тиімділгін   айтарлықтай  арттыру  қаржы  ресурстарын қалыптастырудың қарқынын  тездетуге және  өсуі  интенсивті  факторлармен  шарттасылған  көздердің үлес  салмаын көбейту бағытынағы  олардың құрылымын жақсартуға  жеткізетіндігін   дәлелдейді.

       Қаржыны   басқару  стратегиялық,  яғни  қаржыны   жалпы басқару және  оперативтік   басқару болып ажыратылады. Стратегиялық  бсқару  қаржы ресурстарын келешекке болжау  арқылы  анықтауда,  мақсатты  бағдарламаларды және  бақаны  іске  сыруа арналған  қаржы ресурстарының ауқымын белгілеуде   көрінеді. Оны  дәстүр  бойынша  мемлекеттік  биліктің  және  басқарудың  жоғарғы  органдары – Президент  аппараты, Парламент, Үкімет, Қаржы  министрлігі   жүзеге  асырады.

        Қазақстан   Республикасы  Президентіне  көп  жағдайда  Президент  аппараты  арқылы   қаржыны   басаруға  үлкен  өкілдік   берілген. Президент  стратегиялық  жоспарларды,  республикалық  бюджетті  және  оның  орындалуы   туралы  есепті  әзірлеу  тәртібін  белгілейді, мемлекеттік  бағдарламалар  мен  стратегиялық  жоспарларды  бекітеді. Президент  Үкімет  актілерінің  іс-қимылын   бұзады  (алып  тастайды)  не  түгелдей  немесе  ішінара  тоқтатады. Ол  Республикалық  бюджеттің  атқарылуын  бақылау  жөніндегі  есеп  комитетінің  Төрағасын  және  екі  мүшесін  қызметке  тағайыдайды, бұл   органдардың   жұмысы  туралы  ақпаратты   тыңдайды.

       Қаржыны  жалпы  басқару  Қазақстан  Республикасының   заң  шығару  қызметін  жүзеге  асыратын  елдің  ең  жоғарғы  өкілді  органы –  Парламентке  жүктелген. Палаталардың  бірлескен  отырысында  Парламент  республикалық  бюджетті  және  Үкімет  пен  Республикалық  бюджеттің  атқарылуын  бақылау  жөніндегі  есеп  комитетінің  бюджеттің  атқарылуы  туралы  есептерін   бекітеді,  бюджетке  өзгертулер  мен  толықтырулар  енгізеді, салықтар мен  алымдарды  белгілейді  және  оларды  алып  тастайды, мемлекеттік қағаздар  мен республиканың   экономикалық  және  өзге де  көмек көрсетуі туралы  мәселелерді шешеді. [7]

       Парламенттің   құзырында  қаржы  проблемаларын  шешу  заңнамалық  актілерді –  Қазақстан  Республикасының  заңдары  мен  Парламент  қаулыларын  талқылауға  және  кейін  дауыс  беруге  енгізу   жөніндегі  заңнамалық  бастама  құқында  жүзеге  асырылады. Парламент   аса  маңызды  қоғамдық  қатынастарды    реттейтін  заңдар  шығарады, негізгі  қағидаттар   мен  нормаларды  белгілейді, олар: салық  салуға,  алымдар  мен  басқа  да  міндетті  төлемдерді  белгілеуге, республиклық  бюджетке, білім  беруге,  денсаулық  сақтауға  және  әлеуметтік  қамсыздандыруға, елдің  қорғанысы  мен  қауіпсіздігін  қамтамасыз   етуге, мелекеттік  органдар  мен  жергілікті  басқару  органдарын  ұйымдастыру  мен  олардың  қызметіне, айналадағы  ортаны қорғауға,  меншік  режиміне  және  өзге  де  мүліктік  құқықтарға    қатысты. Кесте  1,2  - де  қаржы  ресурстарының  соңғы үш  жылдағы    статистикалық  көрсеткіштері  Қазақстан Республикасының 2003, 2004,  2005  жылдарға  деген статистикалық көрсеткіштер  Қазақстанның  қысқаша статистикалық жылнамалығынан  алынған мәліметтер  көрсетілген. Және  де  Қазақстан Республикасының бюджеттік түсімдері, табыстары,  шығыстары,  шығындары,  республикалық  бюджет  түсімдері,  жергілікті  бюджет  түсімдері. Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  бюджетіндегі  түсімдері  2003-ші  жылдан  2004- ші  жылға  дейінгі  аралықта  282868  млн.теңгеге  өскен, ал  2004-тен   2005-ші  жылға  дейінгі  өскен  түсімі – 793387  млн. теңге. Табыстары  2003-тен  2004-ке  дейінгі  аралықта – 282168 млн.теңге  болған, ал  2004-тен  2005-ке  дейін  табыстары – 811777 млн.теңге  дейін  жеткен. Шығыстары  2003-ші  жылмен  2004-ші  жыл  аралығында -255382 млн.теңгеге  өскен,  2004- тен  2005-ке  дейінгі  аралықта – 622307 млн.теңге  болған.  Шығындары  2003-пен  2004  аралығында – 260946 млн.теңге  болып  көрсетілген, 2004- ші жылдан  2005-ке  дейінгі  аралықта   шығындары  658190 млн.теңгеге  дейін  жеткен.

        Қаржы  ресурстарынын  қозғалысы  жиынтық  қаржы  балансында  ( қаржы   ресурстары  мен   мемлекеттін   шығыстары  балансында )   қамтып  көрсетіледі. Алайда  баланста  кредит  ресурстарынын  бір   бөлігі  де  қамтып  көрсетіледі.

       Мемлекеттің  экономикаға  әсер  етуі  салық  салу  құралдары  арқылы  жүргізіледі. Мемлекеттік  шығындар  мемлекеттік  бюджеттің  қаржыларын  пайдалану  нәтижесінде  мүмкін  болады, ал  салық  бюджетті  қаржымен  қамтамасыз  ететін  бірден-бір  құрал.

      Салық  төлемі,  мемлекеттік   шығындар  және  жоспарланған  инвестиция  белгілі  бір  деңгейде  тепе-теңдік  өнім  көлемі  қалыптасқаның  макроэкономика  пәніндегі  кейнс  кресі  көрсетеді.

       Мемлекеттік  қаржыдағы   Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  бюджеті  туралы  толық  статистикалық  көрсеткіштер  мәліметтері   кесте 1 – де  берілгенін  көрсеміз. Ал, кесте 2,3 - те  оның    жалғасы.

      Кесте  1. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің 2011жылдың 1 ақпанына арналған мемлекеттік бюджеті

 

 

Мемлекеттік бюджет 1- ші ақпанға 2011 жылдың

Өлшем бірлігі: млн. теңге

 

Атауы                                                                                                    Кассалық атқарылуы

                                                                                   

I. КІРІСТЕР                                                                                                          301 601,9

САЛЫҚ ТҮСІМДЕРІ                                                                                    269 541,1

Салықтық түсімдер                                                                                    269 541,1

САЛЫҚТАН ТЫС ТҮСІМДЕР                                                             29 630,7

Салықтық емес түсiмдер                                                                                   29 630,7

НЕГІЗГІ КАПИТАЛДЫ САТУДАН ТҮСКЕН ТҮСІМДЕР                         2 430,0

Негізгі капиталды  сатудан түсетін  түсімдер                                                2 430,0

II. ШЫҒЫНДАР                                                                                                252 010,4

Жалпы сипаттағы  мемлекеттiк қызметтер                                                 8 922,9

Қорғаныс                                                                                                 10 048,1

Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі  16 809,6

Бiлiм беру                                                                                                  38 213,0

Денсаулық сақтау                                                                                                 49 352,6

Әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк  қамсыздандыру                                      102 716,5

Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық                                                              2 261,7

Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістiк                                       8 584,3

Отын-энергетика кешенi және жер қойнауын пайдалану                           231,0

Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын

 табиғи аумақтар, қоршаған ортаны  және жануарлар 

дүниесін қорғау, жер қатынастары                                                              1 436,7