Қазақстан Республикасында шағын бизнесті несиелеу

Кәсіпорын ірірек шаруашылық құрылымға – бірлестік, ассоциация, концерн және т.с.с, кіргенде кәсіпорындардың қаржы жоспарларының көрсеткіштері бұл ұйымдардың жиынтық қаржы жоспарларына біріктіріледі.

Кәсіпорынның мәдениеті  және көрінісі. Кәсіпорынның мәдениеті  және көрінісі бірлестік абыройымен күшейеді немесе әлсізденеді. Кәсіпорын өзінің мақсаттарына жетуіне  қатысты кәсіпорынның абыройы жақсы ма? Ол өзінің қызметіне сәйкестендірілген бе? Осы даму кезеңінде бұл кәсіпорын басқалармен салыстырғанда қандай жағдайда?

Үшінші кезең –  кәсіпорынды дамытудың жолдарын таңдау. Ұлттық шаруашылықтың кәсіпкерлік секторы экономикалық талдау үшін кәсіпорынның үлкен көлемін есепке алып, белгілер қатары бойынша топтастырылады. Меншік түрінің өлшемі, қызмет сипаттамасы, өсу қажеттіліктері бойынша өндіріс факторлары, құқықтық мәртебе бойынша топтастыру кеңінен таралған [16, 145 б.].

Меншік түрлері бойынша  кәсіпорындар келесілерге бөлінеді:

- жеке, толығымен өзі  жалғыз, тәуелсіз кәсіпорындар немесе оның құрамдық бөлімдерінде  біріктірілгендер.  Мемлекетте жеке меншік капиталдың бір бөлігі бар   кәсіпорындарды да жатқызуға болады;

- мемлекеттік, яғни  капитал және басқару толығымен  мемлекетке жатады;

- сонымен қатар аралас  та болады, яғни капиталдың басым  бөлігін иеленеді және басқаруда   атқарушы рөл атқарады.

Кәсіпорын өлшемі бойынша кіші, орташа және ірі болып бөлінеді. Әр елде кіші кәсіпорынға әрқалай анықтама береді. Қазақстанда шағын бизнеске аз адамды тиесілі етеді. ҚР Үкіметінің 1997 жылдың 8 сәуірінен № 499 қаулысына сай шағын кәсіпкерлік кәсіпорындарына келесі сандағы жұмысшыларды енгіземіз: өнеркәсіпте, құрылыста және ауыл шаруашылығында – 50 адам, сауда-саттықта және тұрмыстық қызмет көрсетуде – 30 адам, көлік және байланыста – 25 адам, ғылым және бизнес - жоспарлық қызметте – 20  адам. 200 адамнан артық жұмыс істейтін кәсіпорын – орта бизнеске жатады.

Кәсіпорын қызметінің сипаттамасы  бойынша топтастыру (өндірістік және өндірістік емес) олардың бөлінулерін  өндірілетін ізгі және игі қызмет көрсетулерде ұйғарылады. Берілген топтастыру кәсіпорынның бөлімше құралдары бойынша оларды өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, көліктік, банктік, сақтандыру және тағы басқаша да топтастыруға жақын.

Кәсіпорынның өндірістік факторларының белгілері бойынша топтастыруы кәсіпорынның еңбек, капитал, материал, ғылыми сыйымдылықтарын қарастырады. Құқықтық мәртебе бойынша Қазақстан Ренспубликасында ең алғаш жауапкершілігі шектеулі кәсіпкерлерді, мемлекетті және муниципалды унитарлы мекемелерді ерекшелейді.

Бизнес - жоспар – жаңа практикалық әдісті тарату және қолдануды құрудың комлекстік үрдісі немесе ғылыми-техникалық шешімнің, адамдардың, ұсыныстапдың, жаңа идеялардың тәжірибеге енуі, іске асырылуы және де соңында қолданылуы. Бизнес - жоспар туралы осындай көптеген түсініктемелер беруге болады. Бизнес - жоспар ұғымын бірнеше мағынамен түсіндіруге болады, бірақ та ең бастысы “бизнес - жоспар” мен “жаңалық” терминдерін айыра біліп, ол ұғымдардың мағынасын білу керек. Жаңалық қандай да қызмет саласында оның тиімділігін жоғарылату бойынша фундаменталды, қолданбалы, тәжірибелік жұмыстардың рәсімделген  нәтижесі болып табылады. Жаңалық мынадай түрлерде рәсімделеді: жаңалық ашу;  патенттер;  тауар белгісі ; рационализаторлық ұсыныстар;  жаңа немесе өндіріс процесі құжаттары; ұйымдастыру, өндіріс немесе басқа құрылымдар; ноу-хау;  ұғымдар; ғылыми тұрғыдағы принциптер; құжаттар (стандарттар, ұсыныстар, әдістемелер, нұсқаулар және т.б.); маркетингтік зерттеулердің нәтижелері және т.б. жаңалықты жасаудағы инвестиция – жұмыстың жартысы. Ең бастысы — жаңалықты енгізу, жаңалықты бизнес - жоспар формасына айналдыру, яғни бизнес - жоспарлық диффузияны жалғастыруға болады. Жаңалықты жасау үшін маркетингтік зерттеулер жүргізу қажет. Ал, бизнес - жоспар – жаңалықты енгізуде басқару обьектісін өзгерту мақсатында және экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, ғылыми-техникалық немесе басқа тиімділік түрлерінің соңғы нәтижесі. Яғни, жаңалықты ендіріп, іске асырылғанда бизнес - жоспар пайда болады. Қысқаша айтқанда, бизнес - жоспар – жаңалықты енгізудің нәтижесі.

Отандық  және шетелдік экономикалық әдебиеттерде “жаңалық” және “бизнес - жоспар” дегенге әр түрлі категорияларда түсіндірулер кездеседі. Кей жағдайларда бұл түсініктер  синонимдер секілді қолданылады, бірақ айқын айырмашылықтар бар. «Жаңалық»-деген айқын жаңалыққа мінездеме береді, тап мұнда түсінік «ойлап табу» деген ұғымға таяу.

“Жаңалық енгізу”- бұл  жаңа техника мен технологияны меңгеру, басқару мен ұйымдастырудың жақсарған  әдістері.

Бизнес - жоспар – бұл іздеуге, жасауға және жаңа бұйым түрлерін, технологияларын, таратуға бағытталған бағыт. Оның басқа да анықтамасы бар. Иновация –бұл жаңалық енгізудің жалпы процессі, адамдардың қажеттілігін қанағаттандыру үшін қолданылатын және таратылатын жаңалық, қоғамның даму әсеріне байланысты ауысып отырады.

Фирма жүйесінің “кірісі” сияқты сатушылардың тез енуіне, бизнес - жоспарлық формаға өтуде, өзінің енгізу үшін уақытын күтіп, жай жинақталу жаңалығы болады. Фирманың  “шығысында” тауарлар сияқты тек жаңалық болады. ҒЗТКЖ стратегиялық маркетинг процесі бойынша өндірістің ұйымдастыру – технологиялық дайындығының, жаңалықты рәсімдеу және өндіру, оларды басқа салаларға таратуды (диффузия), бизнес - жоспарлық қызметті айтады.

Бизнес - жоспардың жіктелуінің негізгі критерийлері болуы қажет:

а) талдау және кодтау үшін ескерілетін классификациялық жинақтаудың  кешенділігі;

б) критерийді анықтаудың сандық (сапалық) мүмкіндігі;

в) ұсынылған жіктелу  белгілерінің ғылыми жаңалығы;

Бизнес - жоспар және жаңалық портфелін қалыптастыру барысында тауардың бәсекеге қабілеттілігін талдау нәтижесі негізінде ұйымдардың ұйымдастыру, әлеуметтік, техникалық, қаржылық жағдайын, оның бәсекелестік мүмкіндігі ұйымның қызмет және кешенді даму саясаты қалыптасады. Ұйымның саясаты – басты жолы, қандай да бір қызмеи саласында (техникалық, экономикалық, әлеуметтік, сыртқыэкономикалық және т.б.) ұйымдардың басшыларымен өткізілген стратегиялық шама жүйесі болып табылады.Кез-келген саясаттың негізі жаңалығы, яғни бизнес - жоспарды ендіру болып табылады.  Ұсыныстар бойынша орындалған жұмыс негізінде ұйымның бизнес - жоспар және жаңалық портфелі қалыптасады. Бизнес - жоспар портфелі ұйымда енгізуге жататын (кіргізуге) жеке еңбектер мен сатып алынатын өзінше кешенін жаңалық тізімін көрсетеді. Осылайша, стратегиялық маркетинг ісінің әдістері мен ғылыми тұрғыда келу негізінде тауарлардың бәсекеге қабілеттілігі, нормативтері ұйымдардың жаңалық және бизнес - жоспар портфелінде жасалған.

Бизнес - жоспар жіктелуін қарастыруда жаңалық санын алынатыны және жеке жасалған болу мүмкіндігі айтылған, ал жаңалықты ендіру нәтижесі  сияқты тек ұйымда іс жүзіне асырылуы мүмкін. Бизнес - жоспар сатылмайды, жаңалық бизнес - жоспарда тұтыну саласында оларды айналдыруүшін сатылады.

Жаңалықтың өмір сүру циклы үш жолдың біреуі арқылы дамуы  мүмкін: 1) бизнес - жоспарлық ұйымда жинақталу; 2) жаңалықтың бизнес - жоспарға айналуы; 3) тауар сияқты сатылуы;

Ұйым қызметінің тиімділігі экономикалық және қаржылық көрсеткіштерге қарай бағаланады. Нарықтық қатынас  жағдайында көрсеткіштің бірыңғай жүйе болуы мүмкін емес. Әрбір инвестор бизнес - жоспарлық жобаның ерекшеліктерінен, мамандардың, менеджерлердің және т.б. факторлардың шеберлігіне байланысты бұл жүйені анықтайды.

Ұйымдардың қызметінің тиімділігі мен қарқындық негізгі  көрсеткіштерінің бірі оның тұрақтылық көрсеткіші болып табылады. Экономикалық тиімділікті кіріс формасында алу  есебінен ұйым қызметкерлерінің жағдайын кешенді көтеру және дамытуды іс жүзіне асырады. Тиімділіктің басқа түрлері өзіне потенциалды экономикалық тиімділікті алып жүреді.

Мұнда қорытынды бағалау  принципіне фактілі экономикалық тиімділікті  алу уақыты мен оны алудың анықталмаған дәрежесі болып табылады.

Қазіргі уақытта өнеркәсіпті  дамыту бойынша Ұлттық біріккен ұйымы  ұсыныстарына сәйкес шетелдік тәжірибеде бизнес - жоспарлық қызметтің тиімділігін бағалаудың келесі көрсеткіші қолданылады:

1)     Таза дисконттық кіріс;

2)     Кірістің сыртқы формасы немесе дисконттаудың коэффициенті;

3)      Кіріс нормасы:

R = [(NP+P) / I] *100%

Мұндағы, NP- таза кіріс, P-алынған  капитал проценті, I- жалпы бизнес - жоспарлық ұсталым;

4)     Акционерлік капиталдағы кіріс нормасы:

R = (NP/Q)*100%

Мұндағы, Q- акционерлік  капитал;

5)     Жобаның автономиялық қаржылық коэффициенті:

Кфа= Cc / Z

Мұндағы, Cc- жеке құралдар;  Z- алынған құралдар;

6)     Ағымдық ликвидтілік коэффициенті:

Кл= Qa / Z >=1

Мұндағы, Qa- жобаның белсенді айналым бағасы;

7)     Ұйым қызметінің бизнес - жоспарлық тиімділігін көрсететін интегралды көрсеткіші ретінде жұмыс нәтижесінің коэффициентін қолдану мүмкін  (r); 

 

r = R  / [ ∑ Q - ∑ ( H – H )] 

 

Мұндағы,  R  — сериялық өндіріске еге болу үшін қабылданған (ұсынылған), аяқталған жұмыстар бойынша баға шығыны;

Q —  1 жылғы  ҒЗТКЖ-нің факеілі шығыны;

N —  данған мерзімнің жыл саны;

H —  көрсетілген бағада талданған мерзім басындағы аяқталмаған өндіріс;

H – талданған мерзім  аяғындағы аяқталмаған өндіріс; 

 

Бұл көрсеткіштерге тағы да бизнес - жоспарлық жобадағы инвестицияның қайтарып алу мерзімінің көрсеткішін ( T ) қосу керек: 

 

T = I / П

Мұндағы, П – обьект қызметінің нәтижесінде алынған  таза жылдық пайда; 

 

Қазіргі таңда кез-келген бір кәсіпорынның немесе фирманың бизнес - жоспарға деген көзқарасы өте маңызды болып табылады. Сондықтан да нарықтық экономика жағдайындағы бәсекелестік көптеген жағдайда бизнес - жоспарлық қызметтерді талап етеді. Жалпы бизнес - жоспарлық қызмет ролінің маңыздылығын талдау мақсатында инвестицияның берген анықтамасы мен оның механизмін зерттеу болып табылады. Мұның ішінде келесі талдау бағыттары қарастырылады:

-мәселелердің негізделген  құрылымдық идеясын талдау;

-ұйымның рационалды  құрылымын талдау;

-ұйым басшысының бизнес - жоспарлық жоба басшылығын, олардың командаларының кәсіби шеберлігін талдау;

-ұйымның ақпараттық  қамтамасыз сапасын талдау;

-ғылыми тұрғыда келу  және қазіргі менеджмент әдістерін  жобалауда қолданылатын сәйкестікті  талдау;

-ұйымның бәсекелестік  мүмкіндігін қолдануды талдау;

-бизнес - жоспар және жаңалық портфелі құрылымын талдау (сатып алынатын жаңалық, ұйымға ендіруге арналған жаңалық, жинақтауға арналған жаңалық, жеке жасалған жаңалық, сатуға арналған жаңалық);

-жоба экспертизасының  сапасын талдау;

-ұйымның бизнес - жоспарлық қызмет тиімділігінің есеп көрсеткішінің сапсаын талдау;

-бизнес - жоспарлық қызметтің ынталандыру жүйесін талдау;

Ұйымның бизнес - жоспарлық қызмет тиімділігін, рөлін талдауды келесі принциптерді сақтай отырып іс-жүзіне асыру керек:

-диалектика (жүйелікпен  келу, динамикалықпен келу). Қажеттілік және кездейсоқтық ашу принципі, бірлік және қарама-қарсылықты күрес принципі, өту принципі, жоқты жоққа шығару принципі;

-талдау мен жинақтау  бірлігі;

-ранжирлеу;

-баламалы нұсқаулардың  сәйкестігін қамтамасыз ету;

-оперативтілік;

-сандық анықтамалылығы  және т.б.

Талдау әдістері: салыстыру, балансты, индексті, факторлық және т.б.

Бизнес - жоспар бұл – экономикалық категория. Категория бойынша бизнес - жоспар жаңа енгізудің жалпы және маңызды қасиеттерін, себептерін, қатынасын көрсетеді.

Категорияның маңызы оның функцияларында көрінеді. Экономикалық категорияның функциясы оның ішкі құбылысын  нақты түрде енгізеді. Бизнес - жоспардың функциялары оның экономикалық жүйедегі көрінісін және де шаруашылық үрдісіндегі рөлін көрсетеді.

Бизнес - жоспар жаңа өнім немесе операцияға (технология, үрдіс) салынған капиталдың пайда болған нарық көрсеткіші болып табылады. Сатуға дайын бизнес - жоспарды іске қосарда, «ақша-бизнес - жоспар» айырбасы жүзеге асырылады. Осындай айырбастың нәтижесінде кәсіпкермен (продуцент, инвестор-сатушы) алынған ақша мүліктері, біріншіден, бизнес - жоспарды құру және сату шығынын жабады; екіншіден, бизнес - жоспарды жүзеге асырудың нәтижесінде пайда түседі; үшіншіден, жаңа бизнес - жоспарларды құруға үлкен бір ынта (стимул) береді; төртіншіден, жаңа бизнес - жоспарлық үрдістің қаржыландыру қайнар көзі болып табылады.

Осыларды қарастыра  отырып, бизнес - жоспардың үш функциясын көрсетуге болады:

-өндірістік;

-инвестициялық;

-ынталандырушы;

Өндірістік функция  мынаны білдіреді: яғни, бизнес - жоспар кең өрістің маңызды қайнар көзі болып табылатынын көрсетеді.

Нарықта сатылған бизнес - жоспарлардан түсетін ақшалай түсім қаржылық ресурстардың қайнар көзі және де бизнес - жоспарлық үрдістің эффектілік мөлшеріндегі қызметін жасайтын қызметкерлік пайданы құрайды.

Қызметкерлік пайда  сауда-өндірістік, инвестициялық, бизнес - жоспарлық және қаржылық істердің көлемін кеңейтуге бағытталуы мүмкін. Пайданың қолдану бағыттары «Шаруашылық субьект ақша ағымының жоспарында» көрсетіледі.

Осылайша, бизнес - жоспардан пайда көру және оны қаржылық ресурстардың қайнар көзі ретінде қолдану өндірістік функцияның бизнес - жоспарсын құрайды.

Бизнес - жоспарды өткізу нәтижесінде түскен пайда әрбір бағытта қолдануы мүмкін, соның ішінде капиталдың қызметінде.

Капитал пайда көру үшін алынатын ақша болып табылады. Бұл  капитал бүкіл инвестициялардың  қаржыландыруы немесе белгілі бір бизнес - жоспардың жаңа түрлері үшін  қолданылатын бизнес - жоспар пайдасы бизнес - жоспардың иевестициялық функциясын құрайды.