Бұқвралық ақпарат құралдары

Бүгінгі демократиялық қоғамға ұмтылған Қазақстанда азаматтардың саяси  санасы мен мінез-құлқы ерекше мәнге  ие болып отыр. Бұқара мен қоғам  арасында да байланыс орнатудың жаңа замандық үлгілері өмірге батыл еніп келеді. Оның нәтижесі биліктің халыққа  жақындай түсуі, әр азаматтың көкейіндегі  мұң-мұқтажын айқындау мүддесінен туындаса, ал халық барынша қоғамның қажетті  бөлігі ретінде өзін бір табан  болса да билікке жақындай түсуін сезіне алады. 

Қазақ баспасөзінің қатарында ұлттық идея және ұлттық рухқа мәңгілік қызмет көрсететін басылымдар қатарында «Ана тілі» ұлттық апталығы мен «Қазақ әдебиеті» апталығының орны ерекше. 

«Қазақ  әдебиеті»  газетінің соңғы жылдардағы  материалдар легі «қазақ елі» тақырыбын  жазуда мәселені көпқырлы аспектіде  көтереді. Оның қатарында қазақ қоғамын, қазақ елін толғандыратын рухани, танымдық, ұлттық дүниелердің жиі және тұрақты жариялануы да бұқаралық санаға оң ықпал етерлік ақпараттық саясат деуге келеді. 

Мәселен, басылымда «Қазақ өзін қалай ұстауы керек?» тақыры ұлттың мінезіне, әдебіне  қатысты мәселе рухани да тәрбиелік  әңгімеге арқау болады [24]. Мақала авторлары  Н. Жүніс, А. Ашанова, А. Ануарбековалар қазақ жаны мен қазақ рухына былайша  бойлайды: 

Шығыс шайырларының бірінде болуы керек, «Сыбызғының зары» атты өлең бар  еді. Сыбызғы айтады: «Ей, жолаушы, қоғалығымнан айырдың, тамырымнан кестің, шаттығыңды жырладың, шеріңді шығардың…Сен сонда  білдің бе, менен шыққан зарым еді, тамырымнан айырылған мен бейбақтың  қасіреті елі ол!..» Бір сәт  қазақ жаны мен ойының музыкасына құлақ түрсек,біз қандай әуенді естір  екенбіз? 

Қазақ баспасөзі қазақ жанын музыкадан, ұлттық саздан іздейді. Бұл рухани жолға  барар ізденіс әбден орынды. Қазақ  қоғамының ұлттық бейнесі мен  бедерімен сақтап қалу, ізгілікке  ұйытар ұылылық осы музыкада. 

Әуелгі  қазақ мемлекеті қалыптасқаннан бері жанымыз найзаның ұшына байланған  үздіксіз соғыстар мен үш жүз жылға  жуық уақыттағы отарлық саясаттың  езісі, солардың салдарлары (аштық, репрессия, қуғын-сүргін, соғыс…) бізді өз-өзімізге деген ұлттық сенімнен айырып тастаған жоқ па? 

Әр түрлі  тарихи кезеңдерде қазақ халқы өзін қалай ұстап келді, бүгін қалай  ұстады, болашақта қалай ұстауы керек? Айтқанның аузы мен жылағанның көзіне кінә тағып отыра беретін кезең  өтіп барады. 

Қазақ мінезінің кеңдік, кішіпейілдік, қонақжайлық, сабырлылық секілді қасиеттерін  өзге ұлттар қалай түсініп отыр? Бұл кіші ұлт комплексі ме, әлде артықшылық па? 

Қаламгерлер жиылып, қазақ елі, қазақ қоғамын  оятар сұраққа жауап іздейді. Осынау сұраққа Ілесхан Асқар  атты азамат жауап береді. 

Қазақтар  өз ішінде де, басқа ұлттар арасында да өзін мәдениетті, еркін ұстауы керек. Ұлтымызға ең керегі рухани бірлік, ұлттық рух, ұлттық идея және ұлттық намыс. Басқа ұлттармен тату-тәтті қатынаста  болып, өздерін басқаларға сыйлата  білу-нағыз қазақ болудың нышаны. Кешегі қазақ дархан мінезімен, ашық-жарқын көңілімен көзге түскен. Әрине, жетпіс жылдық тоталитарлық жүйе мен қайта  құру кезеңіндегі, тәуелсіздіктің алғашқы  жылдарындағы қиыншылықтар ұлттың мінез-құлқына  әсер етпей қоймайды. Дегенмен, қазақтың ғасырлар бойы қанына сіңген жарқын қасиеті  тарихтың талай сынақтарынан сақталып келеді. Бүгінгі қазақ басқа ұлттарға үлгі және барлық мәселелерде басқалардан  озық болуы керек. 

Жалпы, баспасөз тәжірибесінде бар мұндай ұжымдық мақалалар кейде ашық хат, кейде полемикалық материалдар  түрінде жарияланып отырады. Негізінен, мақаланың өзегі, айтар идеясы да қазақ елінің тұтастығы, бірлігі.

Қоғамның  рухани саласында ерекше орын алатын бүгінгінің бұқаралық ақпарат құралдарындағы саяси хабарламалардың барынша  жеңілдетуі, шектелуіне қарамастан аудиторияның белгілі бір деңгейде саяси шындықты танып-білуіне мүмкіндік беруде. 

Саяси хабарламалардың мазмұнын жеңілдеткен  түрде берілуі  соншалықты жағымсыз саналмайды, керісінше, тұрғындардың барлық топтары арасында, тіпті саяси  процестерден тысқарылап қалған азаматтар  үшін де белгілі бір деңгейде саяси  шындықты тануға, түсінуге мүмкіндік  береді. 

Бұқаралық ақпарат және коммуникация құралдары  бүгінде қоғамдық санаға ықпал ететін хабарлама тарататын басты құралға  айналды. Әрине, бұқаралық коммунакцияның көнерген құралдары іске асқанымен, олар бұқаралық баспасөз көмегімен  коммуникативтік процестерге қатысуда. 

БКҚ теориясын  зерттеуші ғалымдардың бірі А. Мольдің  пікірінше, БАҚ  іс жүзінде біздің бүкіл қоғамдық, саяси, мәдени өмірімізді бақылауда. БАҚ осынау процестерді  сүзгісінен өткізе отырып, бұқаралық  құбылыстар мен оқиғалардан аса  маңызды элементтерді ерекшелейді. Олардың ақпараттық сипатын арттырып, коммуникативтік құндылығын салмақтайды. Белгілі бір идеяның құндылығын таныта отырып, екінші бірін жоққа  шығарады. Осылайша барлық бұқаралық  қоғам саласын салмақтайды, жіктейді. Бұқаралық ақпарат арналарында  көрініс таппаған оқиғалардың біздің заманымызда қоғам дамуына да ықпалы бола қоймайды [49]. 

Бұқаралық коммуникация теориясына А. Моулз ұсынған  тұжырымды негізге ала отырып, семантикалық ақпаратқа қарағанда  логиканың заңдылығына бағынбайтын  эстектикалық  ақпарат ұғымын атауға болады [50]. 

Семантикалық  ақпарат адамдарды өздері ұстанатын  сенімдері мен мүдделеріне сәйкес әрекет етуге бағыттайды. Семантикалық ақпарат адамның белгілі бір  әрекетін белсендіреді.  Ол логикаға, адамның салауатты ойлауына бағытталады. Саяси қызметтегі семантикалық ақпарат  бұқаралық коммуникацияны саясатқа белсене енуіне бағыттайды. Бұл жерде  эстетикалық ақпарат БАҚ арқылы таралатын саяси ақпарат, хабарлама, комментарийлерде басымдықта болады. Семантикалық ақпаратқа қарағанда  ол нақты, деректі бола бермейді. Бұқаралық  коммуникация құралдарынан тараған  эстетикалық ақпарат уақиға не құбылыстың шынайы болмысын, көрінісін жариялай алмаса да аудиторияның белгілі бір  рухани күйін, реакциясын, эмоциясын  оята алады. 

Семантикалық  ақпарат түрінде берілген деректер, дәлелдерге қарағанда  осылайша берілген ақпарат аудитория үшін тұрақтылығы  арта бермек. Осы эстетикалық ақпараттың арқасында көптеген азаматтар өзінің сенімі мен мүддесіне орай дауыс  береді. Бұл БАҚ арқылы эстетикалық  ақпарат тарата отырып, азаматтарды  билеп-төстеудің дәлелі  саналады. 

Эстетикалық ақпарат көлемі адамдардың сеніміне негізделген құндылықтар болып  табылмайды. Бұл құндылықтар көбінде  қандайда бір деректерге, айғақтарға негізделмейді, ол ұжымдық әдіспен  әзірленеді. Сондай-ақ  бұл ақпаратты адамдардың өзі де қабылдай бермейді.  Сайлау алдында азаматтар  өз болашағы үшін белгілі бір қатерді сезінеді. Нәтижесінде ұжымдық әдіспен әзіргенген құндылықтарды қабылдайды. 

Нақ ақпараттық-коммуникативтік  процестердің осы кезеңінде БАҚ  арқылы таралған эстетикалық ақпарат  алдыңғы орынға шығады. Осы жағдайда эстетикалық ақпарат ұжымдық  әдіспен әзірленген ақпарат пен  аудиторияны қажетті бағытқа  бағдарлай алатын эмоциональдық  көңіл-күйі арасындағы үйлестіруші  қызметін атқарады. Оның үстіне эстетикалық  ақпарат реципиенттің эмоциональдық-психологиялық  көңіл-күйімен үйлесімдікте болуы  тиіс. 

Біздің  ойымызша, эстетикалық ақпарат қоғамдағы  саяси сенім мен ұстанымдарды қолдай алатын да,  оны бұза алатын да әлеуетке ие. Әлем елдерінің басым  бөлігінде БАҚ-тың мемлекеттің  бақылауында болуы эстетикалық  ақпаратты басымдықта таратуына  жағдай жасауы жағымсыз үрдіс ртеінде  қарастырылуы тиіс. 

Іс жүзінде  эстетикалық ақпарат билік үшін семантикалық  ақпарат ретінде  танылады. Эстетикалық ақпарат таралатын  эфирлік хабарда бұқаралық ақпарат  құралдарының саясилану мәні болады. Өйткені эстетикалық ақпарат  түрлі техникалық әдістер арқылы тұрақты символдарды аудитория  санасы қабылдауына бағыттайды. 

Н. Фэаклоу  «Медиа-дискурс» кітабында шындығында БАҚ-тың қандай функция атқаратынына, оның репрезентация моделінің қай  түрін пайдаланғанына қарамастан белсенді қызметінің нәтижесінде коммуникативтік  оқиға орын алады деген ойларын  ұсынады [51]. 

Оқиғалардың шынайы сипаты мен коммуникативтік  орны арасында   тепе-теңдік болуы  мүмкін емес. Саяси деректердің түрлі  дәрежесі мен оның БАҚ-та түсіндірілуі жайында Ю.А. Сорокин мынадай ойларын  ұсынады. Оқиға-дерек мен вербальдық деректі айыру қажет. Ғалымның пайымдауынша, оқиға-дерек аяқталған болып келеді, онда тек қана  тұлғалар мен әректтер ғана санамаланады. Ал БАҚ-тағы вербальды дерек тек аяқталғанымен, виртуальды түрде аяқталуға жақын қалуымен ерекшеленеді [52]. 

Бүгінде коммуникация сан қырлы сипатымен, идеологиялық, символизациялық рөлімен  саяси коммуникацияда аса мыңызды  мәнге ие.   Қазіргі саяси  коммуникацияда, әсіресе әлемнің  ақпараттық дамыған, дамушы елдерінде, саяси жарнама формасындағы символизацияға айналуда.  Оның ақпараттық қоғам  өмірінде пайда болуының бірқатар себептері  бар. Солардың  бастысы болып тұрғындардың өмір сүру салтының дербестігінің артуы, бұрынғы саяси институттар қызметінің әлсіреуі (мәселен, саяси партиялар  қызметін алсақ), билік пен қоғамды  байланыстыратын жаңа  құрылымдардың  пайда болуы және ақпаратты таратудың  техникалық мүмкіндіктерінің бірнеше  есе ұлғаюы деп санауға болады. 

Бұқаралық коммуникацияның саясат субъектілері арасындағы рөлі де ерекше маңызды  саналады. Қазіргі уақытта әлемнің  дамыған елдерімен қатар ақпараттық қоғамға енуді мақсат еткен Қазақстан  жағдайында жоғарыда -бұқаралық коммуникация теориясында аталған ақпараттық-коммуникативтік  процестердің жүзеге асу процедурасы  орындалуы заңды саналады. Сондай-ақ саяси коммуникациялық процестердің қоғамдық бұқаралық санаға ықпалы, азаматтардың саяси таңдауына, шешіміне қатысты жалпы ережелері  қазақстандық масс-медиа саласына еніп отыр. Осы  тұрғыдан алғандда қазақстандық бұқаралық  медианың тәжірибелік мәселелерін  қарастыру үшін  саясаттанулық  талдауларға жүгінсек. 

Бүгінгі «ақпараттық қоғам» кезеңінде Қазақстанның ақпараттық-коммуникативтік процесіне  қатысушы субъектілердің кәсіби, жылдам, білікті түрде дамуына талаптар қойып отыр. Қазақстанның әлемдiк  ақпараттық кеңiстiкте өзіндік орны қалыптасып келе жатқандығы рас. Аталмыш  ақпараттық процесс елiмiзде үздiксiз  жүрiп жатыр және алдағы уақыттарда бұл дами  беретiн үрдістер қатарында. Ғаламдық жаһандану, Қазақстан әлемдiк  дамыған, бәсекеге қабiлеттi 50 елдiң  қатарына ену секiлдi стратегияны  ұстанып отырған қазiргi жағдайда бұл үрдiс дами бермек. 

Оның  бір дәлелі қоғамдық саяси ұйымдар  арқылы саяси коммуникациялық процестердің жүзеге асуы. Қазақстан Республикасы саяси жүйесінде ақпараттық-коммуникативтік  процестердің белсенді жүзеге асуы демократиялық  қоғам үлгісінде көрініс табуда. 

Мемлекеттің саяси, мәдени, рухани өмірінде болып  жатқан іс-шаралар және оларды қалың  көпшілікке жария ететін, бұқара арасында оның түсіндіру жұмыстарымен айналысатын  қоғаммен байланыс мамандарымен қатар  БАҚ өкілдері де бар. БАҚ өкілдері, яғни мерзімді баспасөз газет пен  журнал, электронды БАҚ құралдары  телеарналар мен радиолар  болып  табылады. 

Тәуелсіздік алған жылдан бері Қазақстанның қоғамдық-саяси  және экономикалық-әлеуметтік өміріндегі реформалық ірі өзгерістер мен БАҚ  нарығында да айтарлықтай өзгерістер орын алғаны мәлім. БАҚ нарығында  мемлекеттік БАҚ-пен қатар жеке меншік саналатын ірі-ірі медиамагнаттар иелігіндегі БАҚ дүниеге келді. Бұл үдеріс, әрине БАҚ алаңындағы ақпараттардың берілу әдістерімен  қатар, олардың өңделуін, бұқараға жеткізу  және ұсына білу әдістерін де өзгертті. 

Нарық ойыншылары саналатын әрбір  БАҚ-тың  өз аудиториясы мен қоғамдық сананы билеп-төстеуге ұмтылған саясаты қашан  да елдегі саяси оқиғалармен қатар  өрбіп отыр. Уақыт өте жіктеліп, құрылтайшылары мен шығармашылық редакциялық  топтың ұстанған позициясына қарай  жаңа бағыт, жаңа сарындағы БАҚ нарығы дүниеге келді. Бұл нарықта мемлекеттік  сипаттағы БАҚ-пен қатар, оппозициялық, тәуелсіз және салалық сипаттағы  БАҚ өзара бәсекелістік алаңына  шықты. 

БАҚ нарығының  белді де беделді ойыншылары, олардың  көпшілік аудиторияны үйіріп алатын күші болатындығы даусыз. Сондай басылымдардың  қатарындағы қазақстандық республикалық  деңгейде жарияланатын газеттік материалдарға  контент-сараптаулар жүргізілді. Саяси-әлеуметтік  категориялар жіктемесі бойынша  жүргізілген факторлық сараптауға  «Ана тілі», «Қазақ әдебиеті», «Жас алаш», «Жас қазақ» және  газеттерінде жарық  көрген материалдар талданды Әр түрлі  сипаттағы басылымдардағы қоғамдағы  басты саяси, әлеуметтік және экономикалық мәселелердің көрсеткіші боларлық мағыналық белгілер бойынша жүргізілген сараптаудан байқалғаны мынадай (А қосымшасы).