Бұқвралық ақпарат құралдары

Зерттеудің  қорытынды кезеңінде ерекшеленген индикаторларды есепке ала отырып, тіркеуге алынған категориялардың  пайдалану жиілігі санала бастайды. 

Оқиғалардың семантикалық кеңістігі туралы ұғымды тереңдету үшін жүргізілген контент-сараптаулардың нәтижесінде мәліметтердің сандық өңделуі үшін статистикалық әдістер  қолданылды. Осы мақсатта жүргізілген  зерттеуде одан әрі статистикалық  өңдеу үшін саясаттану зерттеулерінде кеңінен қолданылатын белгілер арасындағы тығыз байланысты өлшеуге мүмкіндік  беретін корреляциялық сараптау қолданылды. 

БАҚ материалдарын  корреляциялық матрицалық сараптауда көп қолданылатын әдістердің бірі –  көпөлшемді математикалық статистика, яғни факторлық сараптау деп те атайды. Факторлық сараптау көмегімен жарияланған  материалдардың белгілерінің өзара  ұқсастықтары мен сол белгілердің  жинақталған жиынтығын алуға, яғни бастапқы өзгерістерді жинақтау деңгейіне  өтуге болады. 

Сонымен,  факторлық сараптау әдісі көмегімен  зерттелетін құбылыстың хаостық  сипаты реттеліп, жаңа гипотезалар  тұжырымдалады. Осы зерттеу жұмысында  факторлық сараптаудың басты  әдістерінің бірі басты компоненттер әдісі саналады. Аталған әдіс әлеуметтану  ғылымында мәліметтерді талдауда да кеңінен қолданылады. 

Белгілердің бастапқы жүйесі ретінде сипатталатын, зерттелетін құбылысты фактор деп  аталатын басқа белгілердің аз сандарымен айқындауға болады. Факторлардың тәуелсіз саналатындығы соншалық, бастапқы белгілер жүйесін соншалықты топтап бөлуге болады, сондықтан бір топтағы белгілер арасындағы корреляция коэффициенті жоғары болса, келесі топтағылар кем түсіп  жатады. 

Зерттеудің  осы әдістемесі БАҚ-та жарық көрген саяси-сараптамалық және сайлауалды науқандарында  жарық көретін бағдарлама, үгіт материалдарының  ақпараттық берілу деңгейі мен баспасөздің  дереккөздік ерекшелігін білдіреді. Контент-сараптау мен басқа да сандық әдістерді қолдану мемлекеттік  саясат пен сайланушы үміткердің басты-басты саяси және әлеуметтік идеяларын жүйелеуге мүмкіндік  береді. Олардың сандық қарым-қатынасын  айқындап, үміткерлер мен билік басындығалардың  бұқараға жеткізгісі келген «жасырын сипаттағы» ақпаратын анықтауға  мүмкіндік береді. 

Сонымен, баспасөздегі саяси-ақпараттық және саяси-сараптамалық материалдарды зерттеуде пайдаланылған  әдістеме олардың ақпараттық берілімін  арттыратыны сөзсіз. Зерттеудің басында  қолданылған саяси-дискурстық сараптау мен контент-сараптаулар баспасөздегі саяси материалдарды зерттеуде  математикалық әдіс, атап айтқанда, корреляциялық және факторлық зерттеулер қажетті сапалық және сандық мәліметтерді берді. Қолданылған әдістер комбинациясы сол әдістердің келеңсіз жақтарын  жетілдіруге мүмкіндік береді. 

Қазіргі заманғы Қазақстанның саяси өмірінде БАҚ-тың рөлі артып отыр. БАҚ-тың  көмегімен мемлекет пен басқа  да саяси субъектілер  өздерінің  мақсаттары мен құндылықтары туралы азаматтарды хабарландырып қоймастан, сондай-ақ биліктің құзіретті органдары  мен элитаның қалыптасуына ықпал  етуші бұқарамен байланысын арттыруға  мүдделі болып отыр. Яғни қазақстандық БАҚ, шын мәнінде, саяси ережелерді мақсатты түрде жүйелей алатын, биліктің бұқарамен қажетті қарым-қатынасы мен байланысын арттыратын қуатты құралға  айналуда. 

Саяси билік пен ресми институттармен қатар, республикалық және аймақтық бұқаралық коммуникация құралдарының рөлінің артуы оның саяси қатысу мехнизмдерінің бірі ретінде танылуына, сондай-ақ қатардағы азаматтар үшін де  маңыздылығын айқындауда. БКҚ, шын  мәнінде, қазіргі заманның бұқараның  билікпен қарым-қатынас арасындағы тиімді институттың біріне айналды. 

Ашықтық, жеделдік пен азаматтардың ұстанымдары  мен көзқарастарын қалыптастыруда, сондай-ақ түрлі әлеуметтік топтар мен тұрғындардың мүддесі мен  талап-тілектерін білдіруі мүмкіндігі бұқаралық ақпарат арналарын  әлеуметтік өкілдік жүйесінің басты  құралы ретінде танылуда. 

БАҚ-тағы жарияланымдардың жеделдігі, телевизия  жаңалықтарындағы комментарийлер билік  тарапынан белсенділікті арттыруы заңды да. Қандай да бір проблемаға тұрғындардың ұстанымдары мен төзімділігінің бұқаралық сипат алуы биліктің  соған сәйкес саясаты сол әрекеттерді  нақтылау мен түзету қажеттігін білдіреді. 

Кей жағдайларда  БАҚ-тың үйлесімді әрекеті биліктің қоғамдық пікір сотына тартылуына, қандай да бір режимге төзімсіздігін  қалыптастыруы мүмкін. Осыншалықты  қуатты оппонент алдында мемлекет қоғамдық пікірге жауап қатуға, мүделелер  келісіміне сәйкес шешімге келуге ұмтылады. Биліктің ресми органдары жедел  әрекет етуге, қоғамдық пікірдің алдын  алуға, болып жатқан оқиғаларға өзіндік  түсінік беруге мәжбүр болады. Коммуникативтік  сипатына қарай БАҚ мемлекеттік  органдардың қалыптасу стилін де, процедурасын да айтарлықтай өзертіп, билеуші элитаның іріктелуіне мемлекеттегі басты саяси науқандарды өткізуге ықпал етті. 

Қазақстандық  баспасөз нарығының белді де беделді  ойыншылары, олардың көпшілік аудиторияны  үйіріп алатын күші болатындығы даусыз. Сондай басылымдардың қатарындағы  қазақстандық республикалық деңгейде жарияланатын газет материалдарындағы  ұлттық идеяны айқындаушы факторларды  сараптауға арналған мониторинг жүргізілді. Саяси-әлеуметтік  категориялар жіктемесі  бойынша жүргізілген факторлық  сараптауға «Егемен Қазақстан», «Жас алаш», «Ана тілі», «Жас қазақ» газеттерінде жарық көрген материалдар талданды. 

Әр түрлі  сипаттағы басылымдардағы қоғамдағы  басты саяси, әлеуметтік және экономикалық мәселелердің көрсеткіші боларлық мағыналық 50 белгі бойынша жүргізілген сараптаудан  байқалғаны мынадай. Алғашқы әділдік, демократия, бостандық атты ұғымдардың жиі кездесіп, басымдық танытуы «Жас алаш» және «Свобода слова» басылымдарына, екінші кезекте «Жас қазақ» пен «Айқын» газеттеріне тиесілі болуы айқындалды. Аталған мағыналық белгілер арасындағы айтарлықтай айырмашылық байқалады. Әсіресе, бостандық ұғымы 29, ал әділдік ұғымы 23 рет қайталануы оппозициялық басылымның ұстанған позициясын айқындап береді. 

Қоғамдағы саяси билік пен жүргізілетін реформаға көңілі толмау билік оппенеттеріне  тән келетіні айқын. Керісінше, тұрақтылық (44), қоғамдық келісім (17), қауіпсіздік (15) және ел игілігі (50) белгілерінің басым  түсуі билік сипатындағы басылым  «Егемен Қазақстанға» тиесілі екендігі анық. Сондай-ақ, «Айқын» газетінің  де биліктік сипатын осынау белгілік категориялардың жиі қайталануынан  байқауға болады. Ал ел ішіндегі ұлтаралық  және саяси-әлеуметтік мәселелерге  өткір баға беріп отырған «Жас қазақ»  басылымының позициясында осы белгілердің басым түсуі  де түсінікті. Мәселен, бұл тұжырымға  газеттің шетелдегі қазақтардың  отанға оралуы, ұлтаралық қақтығыстарды  шешу, қақтығыстарды шешудегі зорлық, күш қолдану мәселелерін жариялаудағы жиі қайталанатын белгілер көрсеткіші 37-35-39 болса,  ал инфляция мен инвестиция тарту мәселесінде 33-49 көрсеткіші қайталануы дәлел. 

БАҚ –  қоғамдық саяси өмірдің айнасы. Қазақстандық мерзімді басылымдардың 2007  қараша мен желтоқсан айларындағы материалдардан сарапталған белгілер көрсеткішінің  факторлық сараптау қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық мәселерді  жариялауда қалай  әрі қай позициядан жариялайтындығын танытса керек. 

Қазақстанның  мемлекеттігінің басты тірегі «ұлттық  идея» болса, сол ұлттық идеяны айқындайтын, бұқаралық сананы жетілдіріп, қоғамдық пікір қалыптастыратын құрал  – бұқаралық ақпарат және коммуникация жолдары саналады. 

Шын мәнінде, ең алдымен, ұлттық идея – мемлекет пен ұлттың жолсерік жұлдызындай  көпқырлы ұғым. Келесіден, бұл бұқаралық  құбылыс әрі ол  дербестік ұғымына  қарағанда өзіндік қағидалары бар  көпшілік құбылыс саналады. Соңында, ұлттық идея – дискерттік ұғым, яғни ол көбінде уақытша сипаттамалармен айқындалатын құбылыс. Сондықтан ұлттық идея қашан да тарихи оқиғалармен қатар өрбіп, өніп отыратын ұғым. 

Мониторинг  жүргізілген түрлі позициядағы  мерзімді басылымдардағы материалдарда  ұлттық идеяны айқындаушы көптеген мағыналық  факторларға жүргізілген сараптау нәтижелері көрсеткендей билік тарапындағы  «Егемен Қазақстан», ұлттық және тәуелсіз апталықтар «Ана тілі» және «Жас қазақ» және оппозициялық сипаттағы «Жас Алаш»  газеттеріндегі экономикалық игілік пен  әділ мемлекет ұғымы әр тараптан жазылатыны осы басылымдардың ұстанған позициясына  қатысты болатыны заңды. 

Мониторинг  қорытындысында байқалғаны, қазақ тілінің  мәселесі – БАҚ-тағы ең көп әрі  жиі қозғалатын тақырып екендігі шындық. Ұлттық идеяны айқындаушы фактор ретінде қазақ тілінің түлеуі, қазақ тілін қызғыштай қору, қазақ  тілін шет тілдерінің ықпалынан  тазалау сияқты мәселелердің көбінде  ұлттық апталық «Ана тілі», тәуелсіз басылым «Жас қазақ», мемлекеттік  басылым «Егемен Қазақстанда» да өткір жазылуы, өзектілігін таңбалап басып көрсетуі де ұлттық идеяны айқындаушы басты факторлардың бірі екендігін  әйгілей түседі. 

Қазақстандықтарды біріктіретін және әрбір азаматты ойландыратын ортақ мәселе – ұлттар мен этностар арасындағы байланыс. Міне, осы мәселелердің өзі БАҚ бетіне еліміздің көпдінді зайырлы мемлекет, барлық ұлттардың  тең құқықтығы, ұлтаралық бірлік сияқты тақырыптың жиі әрі орынды қозғалуы да «ұлттық идеяның» бұқаралық  құбылыс ретінде көпшілікке ортақтығын тағы бір дәлелдей түседі. 

Қазақстандық  бұқара үшін көпшілік құбылыс –  отансүйгіштік мәселесі болса керек. Бұл өте күрделі және көпкомпенетті  ұғымдар қатарында. Өйткені әрбір  индивид үшін де, қоғамдағы жалпы  бұқара үшін де отансүйгіштік категориясы  түрліше сипатта, түрліше оқиғаларда айқындалатыны бар. Бұл Қазақстан  жағдайында туған ел мен жерге  деген сүйіспіншілікпен қатар, еліміздің  жаңашыл мемлекет, үлкен мүмкіндіктер елі, экономикалық игілікті қалыптастыру әрі  сақтау жолында дамыған ел ретінде мақтаныш сезімі, ғылым, мәдениет, спорт салаларындағы жетістіктерге деген мақтаныш рухы, демократиялық үрдістерді қабылдау, құндылықтарды ұстану және оларды жүзеге асырудағы мемлекеттік саясат сияқты  дискреттік ұғымдар қатар жүретін күрделі құбылыс саналады. 

Алдыңғы қатарлы елге ұмтылған қоғамда гендерлік  теңсіздік және теңдік мәселесі де «ұлттық идеяны» айқындаушы факторлар  қатарында. Қазақ қоғамы үшін қолдау тауып та, сыналып та жатқан кереғар  пікірлердің алмағайып түсуіне  ықпал етіп отырған мәселе – осы. Әйелдер мәселесі тарихи жағынан  алғанда да, бүгінгі шынайы уақыт  шеңберінен алғанда да бұқаралық  санаға әсер ететін, қоғам дамуына  да ықпалды көпшілік құбылыстар қатарында. 

БАҚ ұлтаралық  мәселені қозғағанда қалай сақ болса, бұл мәселеге келгенде де солай сақ  болуы қажет. Өйткені қазақ қоғамындағы  ұлттар мен этностардың бұл мәселеге келгенде қалыптасқан заңдылықтары, салт-дәстүрлері бар. Батыстан келген гендерлік саясатты түрлі көзқарастар  мен алуан пікірлер алаңындағы Қазақстан  жағдайына теліп, теңеуде өзіндік  орта мен соны іліп алар қоғамдық сананы дайындау, дамыту  таяу болашақтың міндеті. 

Басылым өзінің сипатына қарай елдегі «демократияның»  дамуын «тұрақтылықпен», «рухани құндылықпен», «жеке меншік мүддесінің қорғалауымен», «қоғамның ашықтығымен», «егемендік»  сияқты ұғымдармен қатар өрбітеді. Яғни тәуелсіздік алған уақыттан бергі Қазақстан қоғамы үшін басты  демократиялық құндылықтар осы  ұғымдар төңірегінде шоғырлаған. 

Ал мемлекеттік  баспасөз бетінде еліміздегі «әділдіктің» жүзеге асуы мемлекеттің «қауіпсіздігі», «жемқорлықпен» күрес, азаматтардың «отансүйгіштігі»,  қоғамның «қайта өрлеуі»  сияқты ұғымдармен айқындалады. 

Қазақстан үшін ең басты жетістік және құндылық елдегі «тұрақтылық». Міне, бұл елдегі «реформалық» саясаттың табысты  жүзеге асуы мен  «инфляцияға» жол бермеуден деп танылады. Ал қоғамның дамуында басты фактор саналатын «қоғамдық келісім» ұғымы  «демократия», «әлеуметтік тәртіп», «егемендік» сияқты қасиетті де қастерлі өлшемдермен  астарласады. 

Қазақстан мемлекеттігі мәселесінде «қауіпсіздік»  мәселесі оның дамуы мен өркендеуіне  апарар бірден бір жол екендігі мәлім. Баспасөздегі матемкатилық өңдеуден соңғы  «қауіпсіздік» белгісін айқындаушы және сонымен қатарлас жүретін ұғымдар  «әділдік», «қазақ тілінің мәртебесі», «ынтымақтастықта» болу мен «дағдарыстан»  шығу. Міне, елдегі  «қазақ тілі мәртебесі» қоғамдағы қауіпсіздік жағдайымен тікелей қатыстылығын айқындауға болады. 

Өзінің 19 жылдық тарихында Қазақстан экономикалық жағынан қуатты да әлеуетті Орталық  Азия елдері қатарына еніп қоймастан, әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына енуді көздеп отыр. Осынау стратегиялық мақсатқа жетуде «халық игілігі» ұғымы «әлеуметтік кепілдік», «рухани құндылық» «халықаралық экономикалық қауіпсіздік» және «егемендік»  сияқты белгілермен үндес келуі  заңды да. 

Қазіргі заманғы Қазақстан қоғамындағы  «әлеуметтік тәртіп» жиі аталатын әлеуметтік мәселер қатарында. Бұл  белгі азаматтардың «отансүйгіштігімен», «салық саясатының» сауатты жүргізілуімен, мемлекетіміздің «экономикалық  тәуелсіздігімен», ондағы «ғылыми-техникалық прогестің» дамуымен, сондай-ақ «көпсатылы экономиканың» табысты жүзеге асуымен  айқындалады. Бұл мәселе қатарында  қоғамдағы «әлеуметтік кепілдіктің» орындалуы, «азаматтық құқықтың» қорғалуы, «рухани құндылықтың» өркендеуі, елде «инфляцияға» жол бермеу сияқты  ұғымдардың қатар жүруі бар.