Қазақстан Республикасының салық рефомасының негізгі сатылары және салық реформасының қажеттілігі

    Тура салықтар-салық төлеушінің  кірісі  мен мүлкінен тікелей    төленген    салықтар, олар  өз  кезегінде  нақты және  жеке  салықтарға жіктеледі. Нақты  салықтар  салық  төлеушілердің мүлкінің  (меншігінің) кейбір түрлеріне    (үй,  жер, кәсіп, ақшалай капитал  және т.с.с) салынады. Жеке тура  салықтар- бұл жеке адамдар заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын  салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы  жеке салық  салу  әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен  мүлкін де, оның  қаржы  жағдайын  да ескереді.

    Жанама  салықтар – бағаға немесе тарифке  үстеме түрінде    белгіленген    салық    төлеушінің    кірістері    мен    мүлкіне    тікелей    байланысты    емес    салықтар. Жанама  салықтарға  қосылған  құнға салынатын салық,    акциздер    жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы  экономикалық қызметтен    түсетін түсімдер де  (кеден  баждары түріндегі, экспортқа  және    импортқа    салынатын    салық  түріндегі  кеден  кірістері,    ішкі    рынокта    сатылатын    тауарлар бағасы мен  олардың фактуралық   құнының    айырмасы)    жатады.

    Жанама  салықтар  мемлекеттің    фиксалдық    мүдделерін  білдіреді.

    Жанама  салықтар салудың  мәні салықтың   тауар    бағасына    (немесе    қызметтің   тарифіне) қосылатындығында,  кіріктіріктілігінде. Бұл    жағдайда    салықты    тауардың    (қызметтің)    нақты    тұтынушысы    төлейді,    алайда    тұтынушы  мен мемлекет   арасында   тікелей   байланыс  болмайды.

    Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық    (жалпымемлекеттік)  және  жергілікті    салықтарды    ажыраттады.

    Пайдалану    тәртібіне   қарай   барлық    салықтар жапы және    мақсатты (арнаулы) болып бөлінеді. Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады  және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді    қаржыландыруға    пайдаланылады.   Мақсатты    (арнаулы)    салықтардың    нысаналы арналымы болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін    қалыптастыру    үшін    пайдаланылатын    әлеуметтік    салық).

    Объектінің экономикалық    белгілері    бойынша    табысқа    салынатын    салықтар  және    тұтынуға    салынатын    салықтар    болып    ажыратылады.    Табысқа салынатын салықтар  төлеушінің    салық    салынатын    кез    келген объектіден алған табыстарынан  алынады.  Тұтынуға    салынатын  салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер  көрсетуді тұтыну кезінде төленетін  шығынға    салынатын    салықтар.

    Салық салу объектілерін  есепке алу  және  оларды бағалау    тәсілдеріне    қарай    салық   алудың    мынадай    төрт  әдісі    қолданылады:    кадастрлық,    салық төлеушінің мағлұмдамасы  бойынша, табысты  алу  көзінен ұстап    қалу,  патенттік негізде.

    Біріншіжағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу    объекті-лерінің  нақты табыстылығын есепке    алмай    табыстылық    (жер    салығы,  мүлік  салығы) нормасын көтере отырып,  олардың тізімдемесі    негізінде    жүзеге    асырылады.

    Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді,    шегерімдерді    көрсетеді    және   салықсомасын    есептеп,    төлейді.    Олар    салықтардың  түрлері  бойынша    салық    мағлұмдамасын    есепті салық  кезеңіне сәйкес тапсырып отырады.  Мәселен,    корпорациялық    табыс    салығын,    жеке    табыс    салығын,  көлік  құралдарына    салынатын    салықты  және  жер  салығын  төлеушілер салық  органына  олар    бойынша    мағлұмдаманы есепті салық  кезеңінен    кейінгі    жылдың 31    наурызына    дейін    береді. 

    1.3.    Салық    алуды    ұйымдастыру. 

     Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының    элементтерін, яғни  салық түрлерінің    нақты атаулары,    сондай-ақ    оларды    қолданудың   тәртібі  мен әдістерін, іс-қимылының    тәсілдерін    кіріктіретін салық  механизмін құруға және  оның  жұмыс істеуіне саяды. Салық  механизмінде  өзара байланысты элементтерден тұратын  арнаулы    нұсқаулық    қолданылады.    1-кестені    қараңыз.

    Қазақстан    Республикасының    қазіргі  салық жүйесі салықтарды    құру    мен    алудың    нақтылы әдістерін анықтайды. Салықтың тиісті элементтері    арқылы    салық    салудың    тәртібін    белгілейді.

     Негізгі салықэлементтеріне мыналар жатады: салық субъектісі, салық    салынушы,  объектісі,  салық  базасы,  салық  салудың  өлшемі, салық    мөлшерлемесі,  үлес,  салық  пұл,  салық жеңілдіктері,  салық    төлеудің мерзімі мен  тәртібі, салық  төлеушілер  мен  салық  органдарының    міндеттері мен құқықтары, салықтарды төлеуді бақылау, салық    заңнамасын    бұзғаны    үшін    сакциялар    және    басқалары.

    Салық    субъектісі немесе салық төлеуші.  Ол  – салықты    бюджетке    басқа  төлемдерді    төлеуші    тұлға,   алайда    нарық    механизімі    арқылы    салық  ауыртпалығы басқа тұлғаға   салық    салушыға    аударылуы    мүмкін.   

      Салық    салынушылар-нақты  салық ауыртпалығы  (салық    жүктемесі)    түсетін    жеке    тұлғалар,    түпкілікті  салық  төлеушілер,    яғни    мемлекет    азаматтары.  Салық  объектісі. Мүлік пен  іс-әрекеттер    салық    объектілері,    және салық салуға  байланысты    объектілер    болып    табылады.    Олардың    болуына байланысты салық төлеушінің салықтық  міндеттемесі    туындайды.   

    Салық  базасы.  Салық  базасы  – салық   салу    объекктісі    мен    салық    салуға байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де    сипаттамалары,    олардың    негізінде  бюджетке    төленуге    тиіс    салықтар    және    басқа    да  міндетті    төлемдердің    сомасы    анықталады.

    Салықтың    негізгі    базасы    мыналар    болып    табылады:

    -Табысқа салынатын  салық. Бұған  корпорациялық  табыс  салығы мен    жеке    табыс салығы  жатады.   

    Тауарларға салынатын салықтар.Олар қосылған құнға салынатын    салықтардың, кеден баждарын  кіріктіреді;   

    Капиталға салынатын  салық. Оған  жер  салығы,  мүлікке салынатын    салық және  басқалары  жатады;

    Салық өлшемі-есеп-қисап  үшін  белгіленген  салық  объектісін өлшеу    бірлігі  (теңге, табыс,  айналым,    т.б., жердің  бір гектары,  тауарды  өлшеу    бірлігі  және тағы  басқалар).   

    Салық мөлшерлемесі. Салық мөлшерлемесе  салық базасының өлшем    бірлігіне  салық есептеулерінің    шамасын білдіреді. Ол  салық    базасының    өлшем    бірлігіне    пайызбен    немесе    абсолютік    соммамен    белгіленеді.   

    Салық салу практикасында мөлшерлемелердің мынадай түрлерін    ажыратады:    тұрақты (берік)  салық    мөлшерлемесі.  Олар    табыс    көзіне    қарамастан  салық  салу бірлігіне абсалютік сомада    белгіленеді    (мысалы,    мұнайдың бір  тоннасы, газдың бір  текше    метіріне);    үйлесімді    салық    мөлшерлемесі.  Олар салық  объектісіне (оның  мөлшерін  саралауды    есепке    алмай) бірдей   пайыздық  қатынасты  іс-әрекет етеді;

    -прогресивті салық мөлшерлемесі.  Бұл  жағдайда    прогресивті    салық    мөлшерлемесі    табыстың    артуына    қарай    өсіп    отырады.  Нәтижесінде    салық төлеуші салықтың  үлкен абссолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Прогрессивті мөлшерлемелер ең алдымен    табысы  көп тұлғаларға  ауыртпалық түсіреді;

    -регрессивті    салық    мөлшерлемесі.  Олар  табыстың    өсуіне қарай    төмендейді  және табысы көп тұлғаларға тиімді болып  келеді,  ал табысы    аз адамдардың    иығына    ауыртпалық    түсіреді.

     Салық кезеңі. Жекелеген салықтар мен  басқа  да міндетті    төлемдерге    қатысты    белгіленген    уақыт    кезеңі    салық    кезеңі    деп    түсініледі,ол    аяқталған  соң салық  базасы анықталады және   бюджетке    төленуге    тиісті    салықтар  мен басқа   да   міндетті   төлемдердің сомасы  есептеледі.

    2.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ   ТҮРЛЕРІ, САЛЫҚ  ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФОРМАСЫ  ЖӘНЕ  ОНЫҢ  ДАМУ САТЫЛАРЫ 

    2.1  Қазақстан   Республикасының салық рефомасының    негізгі    сатылары және салық реформасының қажеттілігі 

    Салық  - өркениетті    қоғам    үшін    және    осы    қоғамда    өмір    сүру    құқығы үшін, салық үйесінің әділеттілік үшін басты төлем болып    саналады.

    Қазіргі экономистердің назары,  көбінесе,    дамушы    мемлекеттердегі    жүргізілетін реформалардың нәтижесінде    көп    түрлі    жеке    табыстардың    және арнайы жағдайлардың  динамикасын    тереңдетіп    зерртеуге    болады,    болып  жатқан    процестердің    негізгі    парпметрлерін    анықтау,    алынған    нәтижелердің    жоғары    салыстырымдарын    алу.

    Мұндай    бағалаулар  және  қорытындылар    басқа    дамушы    елдерде    билік құрылымына келеңсіз жағдайларда,    қажетті    мезетте,    таразыланған    яғни    экономикалық    мотивтелген және  тек    қана    ғылыми    негізделген    шешімдер    қабылдау    көмек    береді.

    Мұның қаншалықты қажет екенін  қай ел болсын екінші    дүниежүзілік  соғыстан  кейін    жарты    ғасыр    өткеннен    кейін    қарыздық    дағдарысты бастан кешірген,  бағынбайтын  және  экономиканың құлдырауына  әкелетін  инфляцияға   ұшырағанда    ешқайсы елдер соғыстан  бұрынғы   жылдардағы салықтық    жүйені    саұтап    қалмауымен   дәлелденеді.

    1945 ылдан бастап Азияда, Африкада, Латын  Америкасында,    кейіннен  Шығыс  Еуропада  кейінгі    онжылдықта өзекті және массалы    болған    салық    реформасын    құруға    кіріскен.

    Нақты зерртеу  дамушы  елдердегі оның ішінде бұрынғы Кеңес    Одағының  республикаларындағы,  оның  ішінде  ең бастысы    қазақстандағы    соғыстан  кейінгі  салық  реформасының бай  тәжірибесінің    жүйелі    және    жалпылама    талдауы    болып    табылады.

    Осы    реформаларды    іске    асыруда, олардың даму    сатысының    әр    түрлілігіне,  тіпті кейде толық  тоқтатуларға, осы реформалар туралы    дұрыс    құжаттар көздерінің жетіспеуіне қарамастан,  біз  салықтық реформаны    көп    нұсқалы және көп  мақсатты  прцесс    екенін    көрсете    алдық.

    Салық реформасының соғыстан кейінгі бағдарламасы дамушы    елдердегі,  өзінің қалыптастырушыларының    басым    көпшілігі    үміттерін    ақтамады, ал  кейбірі  тіпті іске    аспады,  басқалары   аз уақыт    жетістікке    жеткенмен, кейін өмір сүруін тоқтатты.

      Өзімізге белгілі  «салықтық    реформа» бірнеше  мағынаны  білдіреді.    Салық жүйесін  кардиналды өзгерту тәсілдері, өрлеуге ұмтылу - бұл өмірдің    қарапайым    құбылысы.

    Қазақстан  Республикасының    салық  жүйесі  даму  үстінде және  де бір уақытта  салық  механизміде  көкке  өрлеуде:

    Қазақстан  Республикасы  салық  салуды    құқықтық    реттеуде    өзінің    дамуында үш сатыдан өтті:

    Салық реформасының  1-сатысы. (1992 жылдан бастап 1995    жылдың    маусым    айына    дейін)

      Республикада 40  салық түрі қызмет атқарады.

1. Жалпы мемлекеттік салықтар;
2. Жалпы  міндетті жергілікті салықтар;
3. Жергілікті салықтар;

      Салық реформасының   2-сатысы (1995 жылдың шілде  айынан  бастап    1999  жылға    дейін)

    Бұл  кезеңде салықтың саны 11-дейін азайды. Олар  жалпы   мемлекеттік    және жергілікті салықтарға  бөлініп  кетті.1996- жылдан бастап    «Бюджетке түсетін салықтар  және  басқа  міндетті төлемдер туралы»    заңына    30-дан   астам   өзгертулер  енгізілді. Салықтың  саны    18–ге  дейін    көбейді.

    Реформаның 3- сатысы. (2000ж -2001ж.)

    Жаңа Салық  Кодексінің салық  жобасын    әзірлеу.  Ол  үш бөлімнен    тұрады:  жалпы  бөлім, негізгі  бөлім, салықтық  әкімшілдеу.  

      1-этап.

      Қазақстанның    салық   жүйесін    қалыптастыруда    өзінің    тәжірибесі    болмсағандықтан,    көрші    мемлекеттердің,  оның    ішінде    әсіресе    Ресей    Федерациясының    тәжірибелік -әдістерін  пайдаланды.